ΕΠΟ 41- ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ - ΠΟΛΑΝΥΙ

ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ 2015-2016 - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΟ:  ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ, επιμ. Κονιόρδος Σ., εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010

ΠΟΛΑΝΥΙ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΣΥΜΒΟΛΗ ΚΑΡΛ ΠΟΛΑΝΥΙ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

(Μ. Σπυριδάκης)

Εισαγωγή

Κυριαρχία laissez-faire σε κοινωνική-οικονομική-ιδεολογική-πολιτιστική ζωή

Οικονομία: σύστημα προσποριμού/αναδιανομής πλούτου + διακριτή ιστορική πορεία   

Σχέση έννοιας νεωτερικότητας-αγοράς:

-ανάδυση εξειδικευμένου, εκπαιδευμένου εργατικού δυναμικού

-νέοι οικονομικοί όροι/μοντέλα (συγκεκριμένος τρόπος πρόσληψης οικονομίας)

-συγκρότηση πλαισίου κοινωνικού διαλόγου

Κύριο στοιχείο νεωτερικότητας: ιστορικά προσδιορισμένη εμφάνιση απεριόριστης αγοράς (ποιοτική διαφοροποίηση από μικρή εμπορευματική παραγωγή)

-γεωγραφική/οικονομική εξάπλωση κεφαλαίου + μεγέθυνση αγοραστικής δύναμης

-μηχανισμός εξάπλωσης= εμπόριο (16^οςαι.: βάσεις μαζικής παραγωγής/κατανάλωσης)

-ιστορία εμπορίου= ιστορία μετατροπής του σε μαζικό

Θεματικές Πολάνυι:

-φάσεις ιστορίας εμπορίου+

-προέλευση μηχανισμού+

-επενέργειες

Βάση ανάλυσής του: ιστορικά + ανθρωπολογικά δεδομένα

Συνέπειες καπιταλιστικής οικονομίας αυτορρυθμιζόμενης αγοράς:

-μεταχειρίζεται ανθρώπινη ζωή/περιβάλλον ως εμπορεύματα

-ποσοτικοποίηση θεμελιακών διαστάσεων κοινωνικής ζωής εγγενώς μη εμπορεύσιμες/μη μετρήσιμες

Συμπεράσματα Πολάνυι:

-αναγκαιότητα αναδιοργάνωσης οικονομικών θεσμών (σχέσης κοινωνίας-οικονομίας)

-έννοιες διανομής, αμοιβαιότητας, ανταλλαγής ως αναγκαίες αρχές οικονομίας

-ανάγκη για σχεδιασμό/εφαρμογή πολιτικών με στόχο τον άνθρωπο βάσει κοινωνικής συνοχής, κοινωνικής δικαιοσύνης και κοινωνικής αλληλεγγύης

Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

Σημαντικότερο έργο Πολάνυι: Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός (1944)

Θέμα: κομβική μετάβαση κοινωνικο-πολιτισμικού συστήματος 19^ου αιώνα

Μήτρα μετασχηματισμού: έννοια/κανόνες αυτορρυθμιζόμενης αγοράς

Εννοιολόγηση/βίωμα συστήματος κοινωνίας αγοράς + μηχανισμός καπιταλισμού

Κοινωνικό-πολιστισμικό πλαίσιο 19^ου αι.: μοναδικό (μετασχηματισμός θεσμικών μηχανισμών/δομών)= κατακλυσμιαία αλλαγή που οδήγησε σε πόλεμο/βιαιότητες

Θεσμικό πλαίσιο 19^ουαι. (1750-1850):

• 1. Σύστημα ισορροπίας δυνάμεων (1815-1914): ειρήνη μέσω ισορροπίας διεθνών επενδυτικών συμφερόντων
• 2. Διεθνής κανόνας χρυσού: σύνδεση νομισμάτων βάσει βάρους του σε χρυσό. Κατάρρευση: 1933 παρασύροντας παραδοσιακή παγκόσμια οικονομία
• 3. Αυτορρυθμιζόμενη οικονομία: κύριο χαρακτηριστικό σύγχρονου καπιταλισμού (καθορισμός ανθρώπινης ζωής) Προέλευση αυτορρυθμιζόμενης αγοράς= Αγγλία:

-εμπορευματοποίηση γης, εργασίας, χρήματος= οικονομία αγοράς

-αλλαγή κινήτρων δράσης κοινωνικών υποκειμένων από κίνητρο συντήρησης σε κίνητρο κέρδους

-βάση κοινωνικής αναπαραγωγής υποκειμένων: πώληση (όλα ως προϊόντα)

-διαμεσολάβηση εκμηχάνισης

• Φιλελεύθερο κράτος: ομαλή λειτουργία αγοράς (παράδοξο για laissez-faire)

Άποψη Πολάνυι: απόλυτα αυτορρυθμιζόμενη αγορά= αυτοκαταστροφική

εμφάνιση αντι-τάσης: προστασία κοινωνίας από συνέπειες οικονομίας αγοράς:

-προστασία παιδικής/γυναικείας εργασίας, εργασιακών συνθηκών, γης, φύσης

-αντιμετώπιση μακροοικονομικής αστάθειας και ανασφάλειας οικονομίας αγοράς

-ενίσχυση κράτους με νέες εξουσίες, όργανα, εργαλεία για εδραίωση laissez-faire

Η Οικονομία της Αγοράς

Οικονομία αγοράς: κατά χρόνο και τόπο σε διάφορες μορφές

Αυτορρυθμιζόμενη κοινωνία αγοράς: σχετικά πρόσφατο φαινόμενο (αρχές 19^ου αι.):

-Πρωτοφανής θεσμικός διαχωρισμός κοινωνίας σε οικονομική και πολιτική σφαίρα

-Αρχή: έννοια κέρδους (ως δικαίωση δράσης και συμπεριφοράς σε καθημερινή ζωή)

-Τόπος μορφοποίησης: Αγγλία (βιομηχανική επανάσταση)

Μέχρι τότε: αγορά ως χώρος ανταλλαγής/αγοραπωλησίας (όχι ελεύθερη αγορά)

Οπαδοί οικονομικού φιλελευθερισμού: θεώρηση ότι ανέκαθεν αγορά ήταν ελεύθερη (δικαιολόγηση οικονομίας αγοράς ως αναπόφευκτη/φυσιολογική εξέλιξη πραγμάτων)

Πολάνυι: οικονομία αγοράς= όχι αποκορύφωμα εγγενούς διαδικασίας (όχι ταύτιση οικονομικού συστήματος με οικονομία αγοράς), αλλά ως ιστορικά διακριτό φαινόμενο (οργάνωσή του βάσει χωριστών θεσμών, κινήτρων, status)

Αποτέλεσμα ιστορικής διαδικασίας: λειτουργία κοινωνίας έτσι ώστε να επιτρέψει οικονομία αγοράς= όχι κοινωνικές σχέσεις ως βάση οικονομίας, αλλά αντίστροφα

Μέχρι αρχές βιομηχανικής επανάστασης (ιστορικά προσδιορισμένη διαδικασία):

-τοπικές αγορές όπου παραγωγοί/τεχνίτες πουλούσαν προϊόντα τους

-τοπικό εμπόριο διαχωρισμένο από μεγάλων αποστάσεων

-προσανατολισμός εμπορευματικής παραγωγής σε τοπική κατανάλωση και αλληλόδραση άμεσων παραγωγών-καταναλωτών

-ρύθμιση εμπορίου/δοσοληψιών από πολιτικές αρχές (όχι ρύθμιση τιμών από αγορά)

-τοπική αγορά: κοινωνική οργάνωση διασφάλισης οικονομικής ευημερίας κοινότητας

Πρώτη αλλαγή (προς μερκαντιλισμό): (15^ος - 18^ος αι.)

-σταθεροποίηση τοπικών αγορών + εμφάνιση εμπορίου ως εξειδικευμένο επάγγελμα

-μεγέθυνση ακτίνας δράσης εμπορίου

-τοπικές αγορές= όχι από μόνες τους ως αφετηρία εσωτερικού ή εθνικού εμπορίου

-παρέμβαση συγκεντρωτικού κράτους: μερκαντιλισμός ως μηχανισμός πρωταρχικής κεφαλαιακής συσσώρευσης

Χαρακτηριστικά μερκαντιλισμού:

-υπέρ συμφερόντων φορέων εμπορικού κεφαλαίου

-προέλευση κέρδους: κυκλοφορία αγαθών

-πλούτος= χρήμα

-βασική οικονομική πολιτική: συσσώρευση χρήματος σε εσωτερικό χώρας/έθνους

-τρόπος: εξαγωγή προϊόντων σε εξωτερικές αγορές

-επιβολή μηχανισμού από κράτος

Συμβιωτική συνθήκη μοναρχιών-μερκαντιλισμού:

-οικονομική εξάρτηση κράτους: δανεισμός από εμπορικό κεφάλαιο (λόγω ισχνής φορολογικής πολιτικής)

-παροχή κρατικής προστασίας σε εμπορικό κεφάλαιο

-εμπορικό κεφάλαιο= μοχλός ενοποίησης κράτους

-ενίσχυση εμπορίου από εδαφικές επεκτάσεις (πόλεμος-εμπόριο)

Επέκταση αγορών + ορυκτός πλούτος + περιφράξεις 18^ου αι.= έλευση βιομηχανικής επανάστασης: εδραίωση οικονομίας αγοράς

-σύνδεση παραγωγής με διαδικασία αγοράς-πώλησης= εκμηχάνιση παραγωγής

-επένδυση εμπόρου σε εργασία, πρώτες ύλες και χρόνο παραγωγής προϊόντος

Πολάνυι: μετασχηματισμός μερκαντιλισμού σε καπιταλιστική παραγωγή

-ανάδυση νέας θεσμικής αντίληψης οικονομίας ως αυτορρυθμιζόμενη αγορά

-μετατροπή συναλλαγών σε χρηματικές (εισαγωγή συναλλαγής σε όλες τις εκφάνσεις της βιομηχανικής ζωής)

-μοναδική πηγή ατομικών εισοδημάτων= πώληση προϊόντων

Η Κοινωνία της Αγοράς

Πολάνυι:

-όχι θεωρία σταδίων εξέλιξης ανθρωπότητας,

-διερεύνηση μηχανισμού μετασχηματισμού (θεσμοποίηση ελεύθερης αγοράς: αποσύνδεση από κοινωνία. Αόρατο χέρι A. Smith= δύναμη εκτός κοινωνίας)

-αναγκαιότητα κοινωνίας για οικονομική οργάνωση (=όροι αναπαραγωγής της)

-πριν 19^οαι.: καμία κοινωνία δεν ελεγχόταν από αγορά ως αυτόνομος θεσμός

Σκέψη οπαδών αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (συμβατική οικονομική θεωρία πχ Smith):

-άθροισμα γεγονότων= απόδειξη πραγματικότητας

-απελευθέρωση φυσικής τάσης/κλίσης ανθρώπων για κέρδος= ανταγωνιστικές αγορές (πυρήνας laissez-faire)

Πολάνυι: οικονομία αγοράς καθίσταται δυνατή μόνο εντός κοινωνίας αγοράς

Οικονομία αγοράς:

-περιέχει όλα τα στοιχεία της βιομηχανικής ζωής (+γη, εργασία, χρήμα)

-χρήμα: σημαντικές θεσμικές συνέπειες

-εργασία-γη:άνθρωποι+φυσικό περιβάλλον=καθυπόταξη κοινωνίας σε νόμους αγοράς

Κοινωνία αγοράς (πρώτη εμφάνιση σε Αγγλία 19^ου αι.):

-διάλυση παραδόσεων, παραδοσιακής δομής κοινωνιών

-αυτορρυθμιστική δύναμη αγοράς: αυτόνομη από κοινωνικό σύνολο

-προϋπόθεση: εμπορευματοποίηση εργασίας, γης, χρήματος

• Εμπορευματοποίηση εργασίας: υπαγωγή εργάτη σε νόμους αγοράς (αποκοπή από παραδοσιακούς δεσμούς με κοινωνία= υποβάθμιση ηθικής υπόστασης)
• Εμπορευματοποίηση γης: κίνδυνος αγροτικού δυναμικού ηπείρου Ευρώπης
• Εμπορευματοποίηση χρήματος: όχι απλό μέσο ανταλλαγής (χρηματιστηριακή βάση ως 1930= χρυσός: απαραίτητη για διεξαγωγή διεθνούς εμπορίου)

Θέση Πολάνυι: εργασία, γη, χρήμα= πλασματικά εμπορεύματα (όχι πραγματικά), νοητική κατασκευή ως οργανωτικό πλαίσιο λειτουργίας κοινωνίας αγοράς

Θεμελίωση θεωρητικής εξήγησης σε εμπειρικά παραδείγματα.

• Εργασία: άλλο όνομα ανθρώπινης δραστηριότητας= ταύτιση με ζωή (όχι παραγωγή για πώληση, όχι διαχωρισμός από ανθρώπινη ζωή, όχι μετακίνηση/αποθήκευσή της)
• Γη: άλλο όνομα φύσης, δεν παράγεται από άνθρωπο
• Χρήμα: τεκμήριο αγοραστικής δύναμης, δημιουργείται από μηχανισμό ιδιωτικής και δημόσιας Πίστης (δεν παράγεται)

Συνέπειες ρύθμισης κοινωνικής ζωής από οικονομία αγοράς:

• Α) καταστροφικός μετασχηματισμός ζωής ατόμου, οικογένειας, παράδοσης, κοινωνίας. Εμπειρικά παραδείγματα:

α. Αγγλία 19^ου αιώνα: μεταβολή κατοίκων υπαίθρου σε φτωχούς πόλεων κ νομαδικό εργατικό δυναμικό

β. αποσάθρωση κοινωνιών περιόδου εμπορικής επέκτασης και αποικιοκρατίας:

-διάλυση παραδοσιακών δομών + απώλεση πολιτισμικής ιδιαιτερότητας

-μετατροπή ιθαγενών κοινωνιών σε περιθωριοποιημένους αγρότες ή κατοίκους παραγκουπόλεων

γ. σήμερα: αποδιάρθρωση οικογενειακών δομών, ανασφάλεια για μέλλον, ανεργία, χειροτέρευση εργασιακών σχέσεων (μετασχηματιστική δυναμική ακόμα και μετά από θεσμοποίηση οικονομίας αγοράς)

• Β) καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος (απόσπαση τμημάτων + μετατροπή τους σε εμπορεύματα + μεταχείρισή τους ως παράγοντες παραγωγής)

-απόσπαση φύσης από πλαίσιό της + από σχέση της με ανθρώπινη κοινωνία (ευθυγράμμιση με στόχους κτηματαγοράς)

-γη: προδίδει σταθερότητα σε ανθρώπινη ζωή (μέρος οικοσυστήματος κοινωνίας)

-μετατροπή γης σε εμπόρευμα: αποστέρηση κοινωνίας από ενσωματικές και ολοποιητικές της ιδιότητες (+κατάλυση Φεουδαρχίας Ευρώπης)

(παράδειγμα: εμφάνιση βιομηχανικών πόλεων 19^ου αι.: ανάγκη αστείρευτης παροχής τροφίμων/πρώτων υλών)

Εξελικτικά στάδια υποταγής πλανήτη σε ανάγκες βιομηχανικής κοινωνίας:

• Πρώτο: εμπορευματοποίηση εδάφους (απορρόφηση φεουδαλικής έγγειας προσόδου)
• Δεύτερο: στάδιο εντατικοποίησης παραγωγής τροφίμων/οργανικών πρώτων υλών (κάλυψη αναγκών αυξανόμενου βιομηχανικού πληθυσμού σε εθνική κλίμακα)
• Τρίτο: επέκταση συστήματος πλεονασματικής παραγωγής σε αποικίες (οριστική ένταξη γης/προϊόντων της σε αυτορρυθμιζόμενη παγκόσμια αγορά)

Επέκταση συστήματος οικονομίας αγοράς/εμπορίου:

-γενίκευση ανταλλαγών

-χρήμα= γενικό ισοδύναμο δοσοληψιών (μέσο ανταλλαγής) + μέτρο αξίας + μονάδα υπολογισμού τιμών + καθολικό μέσο πληρωμής + απόθεμα αξιών/αποθησαυρισμού

Αρχικά στάδια ανταλλαγών: ρόλος γενικού ισοδυνάμου= διάφορα εμπορεύματα

στη συνέχεια: ρόλο χρήματος= χρυσός-άργυρος (λόγω φυσικών/χημικών ιδιοτήτων)

Μορφές χρήματος ως μέσο ανταλλαγής υπήρξε σε όλες τις ιστορικές κοινωνίες

Προωθημένο στάδιο εμπορευματικής ανταλλαγής: μετατροπή του σε εμπόρευμα + γενικό ισοδύναμο (ταυτόχρονα)

Πλασματικότητα εμπορεύματος-χρήμα: εντύπωση ότι ένα εμπόρευμα γίνεται χρήμα όχι επειδή το χρήμα είναι έκφραση αξίας άλλων εμπορευμάτων, αλλά ως μέτρο της αξίας τους (επειδή είναι χρήμα)

Συνάντηση Πολάνυι με Μαρξική ανάλυση περί φετιχισμού εμπορεύματος:

-θεσμοποίηση διαδικασίας απόκρυψης πραγματικής ουσίας της αξίας των εμπορευμάτων + χρήμα ως αυτόνομη οντότητα (αυτοσκοπός/αυτοδύναμη αξία)

-χρήμα ως εμπόρευμα: όχι πλαίσιο κανονικών εμπορευμάτων (όχι σχέση με αξία χρήσης): σκοπός αγοράς= πώληση, στόχος= κέρδος (πολλαπλασιασμός κατεχόμενου κεφαλαίου): φαινομενικός διαχωρισμός οικονομίας αγοράς με πολιτική σφαίρα

Βάση κλασικής οικονομικής θεωρίας (πχ Ρικάρντο):

-κοινωνία ως σύνολο ατόμων-κατόχων συνόλου εμπορευμάτων (αγαθά, γη, εργασία)

-χρήμα= εμπόρευμα που ανταλλάσσεται συχνότερα, άρα αναγκαίο σε ανταλλαγή

Θέση Πολάνυι περί θεσμικής κατασκευής εργασίας, γης, χρήματος ως εμπορευμάτων

διαμορφώνεται βάσει γνώσης θεσμικής ρύθμισης οικονομιών σε διαφορετικές προκαπιταλιστικές κοινωνίες/πολιτισμούς

Τα Ανθρωπολογικά και Ιστορικά Δεδομένα

Όλες, εν γένει, οι κοινωνίες: είδος ανταλλακτικών σχέσεων με άλλους πληθυσμούς

Κίνητρο: εξαρτάται από βαθμό ειδίκευσης κοινωνικού συνόλου/δεξιότητες

Ανταλλαγές: ενσωματώνουν τοπικές κοινωνίες διαφορετικών οικοσυστημάτων + εδρασμένες σε πολιτισμικό πλαίσιο (όχι αυτόνομες από κοινωνικό ιστό)

Τύποι ανταλλαγής σύμφωνα με την Narotzky:

-αλυσίδα εξατομικευμένων εμπορικών εταίρων που μεταφέρουν αγαθά

-χώρος αγοράς ως προνομιούχος τόπος συνάντησης

Νοηματοδότηση οικονομικής δραστηριότητας βάσει αμοιβαίας υποχρέωσης, κωδίκων τιμής, τελετουργιών/ιεροτελεστιών, διοικητικής αριστοκρατίας, παράδοσης, εθιμικού δικαίου (όχι έννοια ανταγωνισμού)

-Οικονομία= δραστηριότητα παραγωγής/διανομής αγαθών (τιμωρία συσσωρευτικής δράσης: προστασία κοινότητας από συσσώρευση)

-Θεμελίωση οικονομίας σε κοινωνικές σχέσεις: ατομικό συμφέρον είναι η διασφάλιση κοινωνικής υπόστασης/φιλοδοξιών (όχι η κατοχή υλικών αγαθών)

-Οικονομία: ένας από τους θεσμούς της κοινωνίας για αντιμετώπιση αναγκών της

Αγορά κοινωνίας αγοράς: μοναδική βάση κοινωνίας= εμπορευματοποίηση αγαθών + απόκτηση περισσότερων αγαθών με λιγότερο κόστος (Smith)

Πολάνυι: οικονομιστική πλάνη κλασικών οικονομολόγων= ταύτιση οικονομίας με αγοραία της μορφή (όχι διαχρονική ύπαρξη, σύγχρονο φαινόμενο)

Οικονομία αγοράς ως ρυθμιστικός θεσμός κοινωνικής ζωής:

-αλλαγή σημασίας οικονομίας (αποσύνδεση από παραδοσιακή της σημασία)

-αγορά ως αυτόνομος μηχανισμός

-απελευθέρωση γης από προστασία εθίμου/παράδοσης: στόχος= πώληση.

-μετατροπή κτηματιών σε άκληρους κατοίκους υπαίθρου

-κατάργηση νόμων για φτωχούς: μετατροπή σε εξαθλιωμένο εργατικό δυναμικό

Επιχείρηση ανακοπής δημιουργίας αγοράς εργασίας: Αγγλία 1795-1834

-ψήφιση νόμου Speenhamland (σύστημα επιδομάτων): φιλελεύθερη διαχείριση κοινωνικής πρόνοιας (ο καθένας έχει δικαίωμα στην επιβίωση)= όχι αποτέλεσμα (οι εργάτες βασίζονταν σε επιδόματα για να ζήσουν: αντίθετο με laissez-faire= δυσχέρεια όρων αγοραπωλησίας εργατικής δύναμης). Κατάργηση νόμου: 1832

-επιρροή θεμελιωτών φιλελεύθερης οικονομίας (Ρικάρντο, Μάλθους) από συνθήκες περιόδου (Μάλθους: αριθμητική πρόοδος αύξησης μέσων διαβίωσης VS γεωμετρική πρόοδος αύξησης πληθυσμών): διαμόρφωση «σιδηρού νόμου για μισθούς» (=μακροπρόθεσμα: επίπεδα μισθών όχι μεγαλύτερα από επίπεδα διαβίωσης)

-αντιμετώπιση εργασίας ως εμπόρευμα

-επιβολή κανόνα χρυσού ως γενικό ισοδύναμο ανταλλαγών και νομισματικών ισοτιμιών: απρόσκοπτη διακίνηση χρηματικών ροών διεθνώς

-υποστήριξη από κράτος + προσωπικότητες περιόδους (πχ Bentham)

Δράσεις και Αντιδράσεις

Διαδικασία αυτονόμησης οικονομίας αγοράς ως ξέχωρος θεσμός (αυτορρυθμιζόμενη)= προκάλεσε αντίθετη ροπή

Καταστροφικές συνέπειες ελεύθερης αυτορρυθμιζόμενης αγοράς για ίδια + κοινωνία:

-δίχως προστασία πολιτισμού (νόμο/αμοιβαία υποχρέωση)= κοινωνική εξαθλίωση (βία, διαστροφή, έγκλημα, πείνα)

-σταδιακή διάβρωση ηθικής + καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος

Επομένως: μέτρα αυτοπροστασίας αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (αρχή: Αγγλία 19^ουαι.)

Διπλή κίνηση:

-επέκταση οργάνωσης αγοράς γνήσιων εμπορευμάτων +

-περιορισμός αγοράς πλασματικών (δίκτυο μέτρων/πολιτικών εντός ισχυρών θεσμών για έλεγχο αγοράς εργασίας, γης, χρήματος)

Διπλή κίνηση= υπεύθυνη για:

• δημιουργία αιτιών Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου:

-διεθνή εμβέλεια αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (συγκέντρωση καπιταλιστικής παραγωγής σε λίγα χέρια)+

-αδυσώπητος ανταγωνισμός για αγορές πώλησης και πηγές πρώτων υλών

• λόγοι κρίσης 1930 + αναζήτηση σωτηρίας σε φασιστικά καθεστώτα

Πολάνυι: προϋπόθεση κατασκευής ανταγωνιστικών αγορών= συστηματική παρέμβαση κράτους σε λειτουργία τους

-νόμοι για κατίσχυση δικαιωμάτων επί ιδιοκτησίας/συμβολαιακών υποχρεώσεων

-εμπορευματοποίηση γης, εργασίας, χρήματος: ανάγκη νέων θεσμών/δομών

• Εργασία-κράτος: δημιουργία διοικητικού μηχανισμού για:

-εφαρμογή νόμων για φτώχεια

-θέσπιση νομοθετικού πλαισίου για εκμετάλλευση εργασίας

-ίδρυση συστήματος υγείας (προστασία πληθυσμού)

-ίδρυση εκπαιδευτικού συστήματος (απόκτηση δεξιοτήτων)

• Γη-κράτος

-τροφοδοτική σταθερότητα πληθυσμού σε λογικές τιμές + προστασία αγροτικού πληθυσμού από εισοδηματικές κρίσεις

• Χρήμα-κράτος

-δημιουργία κεντρικών τραπεζών: σταθεροποίηση τραπεζικού συστήματος + εξομάλυνση κυκλοφορίας χρήματος

Αυτοπροστασία αγοράς κατά Πολάνυι: εγχείρημα επανέδρασης/επανενσωμάτωσης οικονομίας της αγοράς στην κοινωνία (σε νόμο, πολιτική και ηθικότητα)

Επιρροή οπτικής Πολάνυι σε κοινωνιολογία κ οικονομική ανθρωπολογία.

Κριτική Πολάνυι σε νεοκλασική θεωρία: διαχωρισμός έννοιας οικονομίας σε:

α) υποστασιακή, β) τυπολογική

• Υποστασιακή: θεσμοποιημένη διαδικασία εντός της οποίας ο άνθρωπος αλληλοδρά με περιβάλλον, κάτι που εκβάλλει στην επιβίωσή του
• Τυπολογική: ορθολογικός χαρακτήρας επιλογής μέσων-σκοπών με στόχο μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα σε συνθήκες σπανιότητας (οικονομία αγοράς: διαμόρφωση τιμών + εξαναγκασμός μετεχόντων σε ανεπάρκεια μέσων)

Σημείο εκκίνησης μελέτης θεσμοθέτησης οικονομιών κατά Πολάνυι: διαδικασία δόμησης αλληλεξάρτησης/επανάληψης (τρόποι απόκτησης ενότητας/σταθερότητας)

Τρία μοντέλα θεσμοθέτησης οικονομίας: αμοιβαιότητα, αναδιανομή, ανταλλαγή

• Αμοιβαιότητα: ολοποιεί οικονομία (θεσμοθέτηση ως μέρος κοινωνίας)

-προϋπόθεση: συμμετρικά οργανωμένες δομές (όπως σύστημα συγγένειας)

-αντιστοιχεί σε «αντιπεπονθός» Αριστοτέλη (άνθρωποι υποχρεωμένοι ο ένας στον άλλο, ανταλλαγές βάσει ανταποδοτικότητας)

• Αναδιανομή: συγκέντρωση αγαθών από παραγωγούς για κοινή χρήση από μέλη κοινωνικής ομάδας

-περίπλοκη μορφή: μεταβίβαση αγαθών προς πολιτικό/διοικητικό κέντρο για αναδιανομή προς καταναλωτές (φεουδαλικές κοινωνίες, αρχηγάτα)

-στρατηγική χρησιμοποίηση αγαθών από κεντρική αρχή για συντήρηση εξειδικευμένων ατόμων (τεχνίτες, ιερείς, στρατιωτικό προσωπικό)

• Ανταλλαγή: αμφίδρομες μεταβιβάσεις. Τρία είδη:

- Δώρο: είδος ηθικής αμοιβαιότητας, πράξη προσφοράς/αποδοχής/ανταπόδοσης (πρωτόγονες ή αρχαϊκές κοινωνίες)

- Διευθυνόμενες ανταλλαγές: μετά από συμφωνία κοινωνικών συνόλων

- Ελεύθερη αγορά

Μορφές θεσμοποίησης οικονομικής δραστηριότητας:

-διαπροσωπικές σχέσεις και συμπεριφορές +

-στυλοβάτης δόμησης οικονομίας ως σύστημα εντός πλαισίου κοινωνίας

Στόχος τυπολογίας Πολάνυι: ανατροπή επιχειρήματος νεοκλασικής σκέψης ότι όλες οι οικονομικές διαδικασίες χαρακτηρίζονται από λογική ορθολογικής οικονομικής επιλογής. Πολάνυι: οικονομία= ενθηκεύεται σε άλλους κοινωνικούς θεσμούς

Η Θέση του Πολάνυι στη Γεωγραφία της Κοινωνικής Επιστήμης

Επανέκδοση Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός: 1957 (μέχρι τότε ήταν στην αφάνεια)

Έργο του ως κληρονόμος πατέρων κοινωνιολογικής σκέψης: Marx, Durkheim, Weber

Ολιστική προσέγγιση κοινωνίας 19^ου αι. + ιστορική ανάλυση:

-πολιτισμός περιόδου ως δυναμική διαμάχη οικονομικού και κοινωνικού πεδίου

-επιβολή αυτορρυθμιζόμενης αγοράς δια της δύναμης (με κανονιοφόρους)= σύστημα ελεύθερης αγοράς ως κατασκευή/τεχνητό πράγμα

-πρόκληση αντίδρασης αυτοπροστασίας κοινωνίας: κίνδυνος οικονομίας αγοράς= σειρά μετασχηματισμών που εξέβαλαν σε φασισμό, κομμουνισμό και New Deal (κοινός παρονομαστής: όχι σε υποταγή κοινωνίας σε λογική οικονομίας αγοράς)

-Οικονομία αγοράς: όχι από προδιαγεγραμμένη πορεία με γνωστό μέλλον, ναι ως ειδική ιστορική μορφή θεσμοποίησης νεωτερικής βιομηχανικής κοινωνίας 19^ου αι. (θα μπορούσε δυνητικά να αποτελέσει πρόγραμμα προόδου)

Ιστορική διαδικασία μετασχηματισμού: περιόρισε ελευθερία ανθρώπων

-ταύτιση ελευθερίας με ευημερία εξασφαλισμένη μέσω εξαναγκασμών εις όφελος λίγων

-προτάγματα νεωτερικότητας (ελευθερία, δημοκρατία)= έχουν δρόμο ακόμα

-προϋπόθεση προσωπικής ελευθερίας: νέες εγγυήσεις διαφύλαξης/επέκτασής της (εδραιωμένη κοινωνία: προστασία δικαιώματος διαφωνίας= δυνατότητα κοινωνικής ένταξης αντιρρησία + δικαίωμα δεύτερης επιλογής)

Σχέση Πολάνυι με Μαρξισμό (περίοδος κρίσης 1929/ανόδου φασισμού):

-απόρριψη Μαρξισμού Δεύτερης Διεθνούς (κριτική σε θεωρία σταδίων προόδου): επίτευξη προόδου μέσω ενσυνείδητης ανθρώπινης δράσης βάσει ηθικών αρχών

-αποστάσεις από Τρίτη Διεθνή (εμβάθυνση σε νεανικό έργο Μαρξ)= επαναστατική δράση εργατικής τάξης όχι μόνο υπέρ δικού της συμφέροντος, αλλά μαζών

-Φασισμός: λύση αδιεξόδου με ηθική/υλική οπισθοδρόμηση

-Σοσιαλισμός: διέξοδος μέσα από εμβάθυνση Λειτουργικής Δημοκρατίας

-εντάσσεται σε σκέψη Δυτικού Μαρξισμού (Lukacs, Gramci, Benjamin, Σχολής Φρανκφούρτης)

Κριτική σε νεοκλασική οικονομία:  προσέγγιση έννοιας «σπανιότητας»= αποκρύπτει ποικιλία έννοιας οικονομίας και κατανόηση παρόντος

Εργαλείο ανθρωπολογικής έρευνας: σύγκριση πολιτισμών, κοινωνικών πρακτικών

Συμπέρασμα= ανάγκη διερεύνησης τάσεων που τείνουν να επικρατήσουν, να διατηρηθούν και με ποιο τρόπο + σχέση τους με γενικευτική ισχύ

Στόχος: σημεία αναφοράς για κοινωνική θεωρία/θεσμικό σχεδιασμό

-εμπειρική διάσταση: σημαντική για κοινωνική έρευνα, σχεδιασμό και εφαρμογή αρχών κοινωνικής πολιτικής σε σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο κόσμο

-σημασία σε αρχές κοινωνικού κράτους (ισότητα, ασφάλεια) + ανάγκη επαναπροσδιορισμού σχέσης οικονομίας-κοινωνικών αναγκών

Πυρήνας συζήτησης περί σύγχρονου κράτους-πρόνοιας= λογική Πολάνυι (από το κατά πόσο η οικονομία υπηρετεί την κοινωνία κρίνεται η δυνατότητα κοινωνικής αναπαραγωγής της)

Η Κοινωνική Πολιτική ως Πολιτική για την Κοινωνία

Σημασία για χάραξη κοινωνικής πολιτικής στον σύγχρονο κόσμο

Νεοκλασικές αρχές κόστους-ωφέλειας: ανθρώπινη δράση ως όλα να είναι εμπόρευμα

-καταστροφή περιβάλλοντος

-αποδιάρθρωση πόλεων, κοινωνικού ιστού, απανθρωποίηση πολιτισμού

Πολάνυι: όχι απόρριψη λογικής αγοράς, ναι διαφορετική εννόησή της

-διασφάλιση ελευθερίας παραγωγού και καταναλωτή

-υποταγή οικονομίας σε επίπεδο διαχείρισης πραγματικών κοινωνικών αναγκών

Επιρροή έργου Πολάνυι σε: κοινωνικούς οικονομολόγους, χωροτάκτες, πολιτικούς επιστήμονες, χάραξη κοινωνικών πολιτικών, κοινωνικούς ανθρωπολόγους

Σύγχυση σχολιαστών Πολάνυι: ως Μαρξιστής, ως οπαδός θεσμών, ως φιλελεύθερος λειτουργιστής, χαρακτηρισμός έργου του ως ρομαντικό, ως εμπειριστικό κλπ

Αιχμές μαχητικότητας Πολάνυι:

-συγκρότηση ταυτότητας Δυτικής κοινωνίας ως κοινωνία αγοράς

-ανάδειξη μηχανισμού «εδρασμένου» οικονομικού φιλελευθερισμού ως κυρίαρχη καθοδηγητική δύναμη: υπεύθυνη για μετασχηματισμό πεδίων ανθρώπινης δράσης σε εμπορεύσιμες αξίες χρήσης + αποδιάρθρωση πολιτισμών, πόλεων, τοπίων + κρατικές-προνοιακές πολιτικές (δίχτυ ασφαλείας μη προνομιούχων)

Παράδοξο Μετανεωτερικότητας:

Εποχή μετανεωτερικότητας= αποδόμηση μεγάλων αφηγήσεων

Μεγάλη αφήγηση= πλανητική οικονομία αγοράς

Οικονομία αγοράς:

-διαπερνά/ξεπερνά κυβερνήσεις, κράτη-πρόνοιας+

-εξυπηρετεί γραμμικό/μονότονο σκεπτικό κεφαλαίου+

-παράγει ανεργία/φτώχεια/περιθωριοποίηση

-απώλεια νομιμοποίησης κρατών/κυβερνήσεων

Παράδειγμα Ευρωπαϊκής Ένωσης:

-δημοκρατικό έλλειμμα σε τομέα λήψης αποφάσεων +

-ως άλλη «μεγάλη αφήγηση» απομακρύνεται από έννοιες κοινωνικής συνοχής, κοινωνικής δικαιοσύνης και δίκαιης αναδιανομής

-όχι σε στόχευση επαναρρύθμισης κράτους-πρόνοιας

-απορρύθιση κράτους ως παράπλευρη απώλεια προτεραιότητας:

α) σε «αόρατο χέρι» μακροοικονομικών δεικτών

β) συμφερόντων ανταγωνιστικών πολυεθνικών εταιρειών

-εφαρμογή πολιτικών υπέρ «απάλυνσης» εργασιακής ακαμψίας, απελευθέρωση μισθών/τιμών, μείωση δημόσιων δαπανών, ιδιωτικοποίηση κοινωνικών υπηρεσιών= κρίση κράτους-πρόνοιας

Πρίσμα άποψης Πολάνυι: φιλελεύθερη αντίληψη αυτορρυθμιζόμενης αγοράς= αντικοινωνική διαδικασία (αίτιο κρίσης κράτους-πρόνοιας):

• μετατροπή οικονομίας σε στοιχείο εξωτερικό/υπερκείμενο ως προς ανάγκες ευημερίας και κοινωνικής αναπαραγωγής
• περιορισμός ανθρώπινης ελευθερίας
• πρωτόφαντη πλάνη: δεν υπάρχει τίποτα στην κοινωνία που να μην προέρχεται από θέληση ατόμων.

-Θεώρηση ανθρώπων από θέση αγοράς: χωρισμός ζωής σε παραγωγού και καταναλωτή.

-Ελευθερία= πώληση και αγορά προϊόντων.

-Αόρατη η κοινωνία ως όλον.

-Όσο μικρότερη εξουσία κράτους τόσο πιο ελεύθερη η αγορά.

-Κανείς υπεύθυνος για περιορισμούς ελευθερίας λόγω ανεργίας/εξαθλίωσης

Σημερινό θεμελιακό πρόταγμα:

-προώθηση πολιτικών υπέρ προστασίας/επαναδόμησης ολοποιητικών στοιχείων

-ανεξέλεγκτη υπερβατική οικονομία αγοράς= κίνδυνος κοινωνικής συνοχής

-ναι σε κατάλληλο επαναπροσδιορισμό οικονομίας αγοράς σε κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό και περιβαλλοντικό επίπεδο

Ζητούμενα:

-ανάδειξη αρχών αμοιβαιότητας και δίκαιης αναδιανομής ως μηχανισμών κοινωνικής και οικονομικής ενσωμάτωσης

-επαναπροσδιορισμός κράτους ως εργαλείο πειθάρχησης επενδυτών/εταιρειών και ως εγγυητής αλληλέγγυας οικονομικής ανάπτυξης με ανθρωποκεντρική κατεύθυνση

-προτεραιότητα κοινωνικού/πολιτιστικού έναντι χρηματιστικού/οικονομικού

Όχι συνολική απόρριψη αγοράς ως τέτοια από Πολάνυι: προκαπιταλιστικές κοινωνίες βάσιζαν συνοχή σε συνδυασμό αγοράς με οικονομικές διαδικασίες= έννοια Οικονομικού Ανθρώπου όχι αντίθετη Κοινωνικού Ανθρώπου

Θεμελιακές αρχές οικονομικής ανάπτυξης εδρασμένης σε πολιτισμική ετερότητα κοινωνίας: κοινωνική δικαιοσύνη + αλληλεγγύη

Συμπεράσματα

Αλλαγές διεθνούς οικονομικού κλίματος (1970) + γενική στροφή προς νεοφιλελευθερισμό (1980)= επανανακάλυψη ιδεών Hayek: επανανακάλυψη Πολάνυι

-Έννοια φιλελευθερισμού ως ιδεολογικός μανδύας οικονομικής παγκοσμιοποίησης

-Απελευθέρωση δυνάμεων αγοράς: επιβολή άλλου μοντέλου πειθαρχίας εργαζομένων (ελαστικοποίηση εργασιακών σχέσεων + διάσπαση κοινωνικού πεδίου)

Αξιολόγηση κρατών: βάσει κριτηρίων:

-μακροοικονομικών πολιτικών,

-μείωσης δημοσιονομικών ελλειμμάτων,

-υποχώρησης προνοιακών πολιτικών,

-συρρίκνωσης κοινωνικών επιδομάτων

Επιβεβαίωση Πολάνυι:

-αυτονομία οικονομίας= μετατροπή μέσων κοινωνικής ευημερίας σε σκοπούς κ μόνο

-Οικονομία - Κοινωνία: με όρους αντιπαράθεσης και όχι αρμονικής συνύπαρξης

Συνέπειες:

-ανασφαλής, ατομιστική, ανταγωνιστική κοινωνική ζωή

-καταστροφή περιβάλλοντος

-αγορές ως πεδία αθέμιτου ανταγωνισμού/καιροσκοπικής κερδοσκοπίας

-κατάλυση οικονομικής βάσης κράτους-πρόνοιας (ανεμπόδιστη κίνηση κεφαλαίου)

Σημερινή πρόκληση:

-εγχείρημα αποέδρασης κοινωνίας από οικονομία +

-επαναπροσδιορισμός κρατικής παρέμβασης ως εγγυητής κοινωνικής συνεκτικότητας (όχι ως μεσολαβητής σχεδιασμένου laissez-faire)

ΕΠΟ 41 - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ - ΜΑΡΚΟΥΖΕ & ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ

ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ 2015-2016 - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

(Στην Ύλη της χρονιάς 2015-2016 ΔΕΝ συμπεριλαμβάνεται ο Χάμπερμας. Παρόλα αυτά αφήνω τις σημειώσεις ως έχουν μήπως αυτό αλλάξει για τους επόμενους.)

ΒΙΒΛΙΟ:  ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ, επιμ. Κονιόρδος Σ., εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010

ΑΠΟ ΤΟΝ Μονοδιάστατο Άνθρωπο ΣΤΗΝ Αποικιοκποίηση του Βιόκοσμου: ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΜΑΡΚΟΥΖΕ - ΓΙΟΥΡΓΚΕΝ ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ (Ν. Φωτόπουλος)

Εισαγωγή

Ζητήματα κριτικής σε νεωτερικότητα:

-παράδοση που κληροδότησε

-κατά πόσο απέτυχε/πέτυχε διακηρυγμένους της στόχους

-κατά πόσο ο Λόγος εγκαθιδρύθηκε ως πολιτικό/κοινωνικό πρόγραμμα χειραφέτησης

Νεωτερικότητα ως πνευματική παράδοση + κοινωνικό/πολιτικό πρόγραμμα:

-15^οςαι. δημιουργία έθνους-κράτους: άρση φεουδαλισμού

-Διαφωτισμός 17^ου-18^ου αι.: Λογοκεντρικό πρόταγμα

-Βιομηχανική επανάσταση

-Άνοδος καπιταλισμού

Μαρκούζε: ώριμη καπιταλιστική κοινωνία= απόληξη νεωτερικότητας

-κριτική σε τρόπο δόμησης ύστερου καπιταλισμού: μονοδιάστατο μοντέλο κυριαρχίας ως «παρά φύσιν» εξέλιξη διαφωτισμού

-προτάσσει κοινωνικό-πολιτικό πρόγραμμα χειραφέτησης μέσα από διαλεκτικό εργαλείο Μεγάλης Άρνησης

Χάμπερμας: διαφοροποιείται από Σχολή Φρανκφούρτης και Μαρκούζε + συνέχεια κριτικής σε κυρίαρχο μοντέλο μεταπολεμικής κοινωνικής ανάπτυξης

1. Μονοδιάστατη Κοινωνία του Χέρμπερτ Μαρκούζε και Μεγάλη Άρνηση

Νεωτερικότητα= διάψευση υποσχέσεων/διακηρύξεων Λογοκεντρικής περιόδου + ερμηνεία μονοδιάστατου χαρακτήρα καπιταλιστικής κοινωνίας

Διαπίστωση: σύγχρονη κοινωνία= καταπιεστική

Ερμηνεία καταγωγής καταπίεσης: φροϋδική θεωρία (ιστορία ανθρώπου= ιστορία απώθησης επιθυμιών+ καταστολή κοινωνικών/βιολογικών ενστίκτων ως προϋπόθεση προόδου/ευημερίας ανθρώπινης κοινωνίας)

-Ιστορικό άλμα από αρχή ηδονής σε αρχή πραγματικότητας (από άμεση ικανοποίηση σε ενσυνείδητα καθυστερημένη): απαραίτητο τραυματικό γεγονός

Δόμηση πολιτισμού: απαίτηση minimum καταπίεσης (αποδοχή περιορισμών και τροποποιήσεων ενστικτικών αναγκών για υλοποίηση ομαλής κοινωνικής οργάνωσης)

+ πλεονάζουσα απώθηση (επιπρόσθετοι περιορισμοί από κοινωνική κυριαρχία και πλέγμα θεσμών καπιταλιστικής κοινωνικής ιστορικής πραγματικότητας)

+ καταπίεση από εντατικοποίηση τρόπου παραγωγής: αναφορά σε όρο αρχής απόδοσης (κυριαρχούσα ιστορική μορφή αρχής πραγματικότητας)

Κριτική σε παθογένεια μονοδιάστατης κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας:

(σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία: ως τεχνολογική ορθολογικότητα)

• παράλογη/αντιφατική λειτουργία σχετικά με αντικειμενικές δυνατότητες/υποσχέσεις
• τεχνολογία: απρόσωπος μηχανισμός που χειραγωγεί/καταπιέζει ένστικτα= ακύρωση πρωταρχικού νοήματος Λόγου (πρόταγμα/διακύβευμα Δυτικού πολιτισμού). Τεχνολογικός ορθολογισμός: ανορθολογική απόληξη λογοκεντρικής παράδοσης= ολοκληρωτικός κόσμος (αποξένωση ατόμου από ουσία του κ νόημα ύπαρξής του)
• status quo εμφανίζεται ως φυσική αρχή και αδιαπραγμάτευτος νόμος (άτομο= ενσωματωμένο)
• ηγεμονία τεχνικής= εκλογικεύει/ορθολογικοποιεί έλλειψη ελευθερίας: (εδραίωση άποψης ότι αυτοκαθορισμός/αυτονομία είναι τεχνικά αδύνατο για τον άνθρωπο)
• όχι αμφισβήτηση νομιμότητας κυριαρχίας από τεχνολογική ορθολογικότητα
• ναι αναπαραγωγή/επιβολή κυριαρχίας από κοινωνικό φάσμα: εργαλειακός Λόγος τεχνολογίας= έμβλημα κοινωνίας οργανωμένης βάσει ολοκληρωτισμού
• επιβολή θετικισμού ως ιδεολογικό δόγμα τεχνοκρατικής κοινωνίας=ψευδής συνείδηση
• καταπίεση/ολοκληρωτισμός διαπερνούν κοινωνικό φάσμα χωρίς αντιστάσεις
• τεχνική= σύνολο μεθόδων/πρακτικών + παράγοντας ιδεολογίας (συμβάλλει σε κοινωνική συναίνεση/αποδοχή status quo)
• μηχανισμοί παραγωγής/διανομής προϊόντων + ορθολογικοποίηση καταμερισμού εργασίας + καταναλωτισμός + κομφορμισμός σε θεοποίηση αγοράς= ομοιομορφία, ομογενοποίηση κοινωνικής συμπεριφοράς, σύνθλιψη ατόμου σε μονοδιάστατη ζωή

Αναζήτηση υπέρβασης ανορθολογισμού: επαναδιατύπωση αιτήματος χειραφέτησης

-θεμελίωση συλλογιστικής σε Μαρξ + λογική προέκταση μαρξικής προβληματικής (Μαρκούζε= γκουρού Νέας Αριστεράς ΄60)

Σχέδιο χειραφέτησης/άρσης της αλλοτρίωσης (από αποξένωση σε απελευθέρωση): πολιτική λύση, μετάφραση κριτικής θεωρίας σε όρους ιστορικής/πολιτικής πρακτικής (όχι περιορισμός σε σφαίρα πολιτικής, ναι αναζήτηση ποιοτικού μετασχηματισμού ανθρώπινης κατάστασης)

Μεγάλη Άρνηση: ποιοτικός μετασχηματισμός βάσει τέχνης/αισθητικής

-αυτονόμηση αισθητικού= αυτόματη μετατροπή του σε πολιτικό

-αυτονόμηση τέχνης λόγω αισθητικότητας= δύναμη αμφισβήτησης και ανατροπής κυρίαρχης συνείδησης

-αναφορά σε ρόλο μαζικής κουλτούρας + εναντίωση σε κυρίαρχη λογική της (παρεμποδίζει βιοψυχοκοινωνική ανάγκη ανάπτυξης ανθρώπινων δυνατοτήτων)

-ανάγκη διάκρισης πολιτισμού-κουλτούρας

-διάχυση μονοδιάστατης κουλτούρας μέσω:

α. πολιτιστικής βιομηχανίας,

β. θεσμικού Λόγου τυπικού ορθολογισμού/αρχής αποδοτικότητας (κόστος-ωφέλεια),

γ. ΜΜΕ, υπερκαταναλωτισμού, μαζικής διασκέδασης

Συνέπειες:

=διαμόρφωση κοινωνικά καθορισμένου τρόπου ζωής + θεμελίωση αναπαραγωγής κυρίαρχου status quo + μαζικοποίηση κουλτούρας (τέχνη χωρίς αυτονομία)

=εξασθένηση συλλογικής επιθυμίας για γνήσια επιστημονική αναζήτηση και ελεύθερο κοινωνικό αναστοχασμό για αυτό-ανάδειξη ανθρώπινων δυνατοτήτων

-εργαλειοποίηση Λόγου + υπαγωγή του σε λειτουργία/σκοπούς αγοράς= απανθρωποποίηση ανθρώπου, εξαφάνιση δημιουργικότητας, νομιμοποίηση μονοδιάστατης ζωής ως φυσιολογικής

Λύση:

-επαναπροσδιορισμός κουλτούρας= ποιοτικός μετασχηματισμός ανθρώπου= μαρξικό πέρασμα από βασίλειο αναγκαιότητας σε βασίλειο ελευθερίας

-δημιουργία μη απωθητικού πολιτισμού= συμπόρευση αρχής πραγματικότητας με αρχή ηδονής + εναρμόνιση αντικειμενικού-υποκειμενικού κόσμου, φύσης-κοινωνίας

Τρόπος επίτευξης:

-αναγκαία μια κοινωνική κατάσταση αφθονίας (μαρξική συλλογιστική) με ελάχιστη κατανάλωση σωματικής/διανοητικής ενέργειας= οικοδόμηση μη καταπιεστικού πολιτισμού και κοινωνίας χειραφέτησης αισθήσεων

-αναδιοργάνωση τρόπου υλοποίησης εργασίας: όχι σε απάνθρωπους μηχανισμούς κ ομοιόμορφες πρακτικές + εξοικονόμηση χρόνου/χώρου για ελεύθερη ανάπτυξη= παραγωγή-παιχνίδι, αποδοτικότητα-ευχαρίστηση, παραγωγικότητα-δημιουργικότητα: νομοτελειακά η πλέον αναγκαία ριζοσπαστική/επαναστατική επιταγή

-προϋπόθεση ελεύθερου πολιτισμού: από-εξύψωση Λόγου + αυτό-εξύψωση αισθητικότητας= νέα διαλεκτική ενότητα Λόγου-βιοψυχικού υποβάθρου ανθρώπου + μετουσίωση φαντασιακού σε πολιτικό + επαναφορά αιτήματος χειραφέτησης

Νέα αισθητικότητα= δύναμη αισθητικού σε πολιτική διαδικασία

-ορμή τέχνης ως πρωτοπορία σε διαδικασία μετασχηματισμού ανθρώπινης κοινωνίας

-επιβολή ενστίκτων ζωής πάνω σε επιθετικότητα, βία και αποξένωση

-ζωή ως έργο τέχνης

-πράξη νέας αισθητικότητας ως πολιτικός συντελεστής: ενσυναίσθηση

Νέα Τέχνη= νέα αισθητικότητα + νέα λογική

-συνδιαλλαγή φαντασίας με θεωρητικό/πρακτικό Λόγο= ριζοσπαστική αλλαγή κοινωνικών σχέσεων + απεξιδανίκευση Λόγου/Πολιτισμού

-τέχνη αρνητική: αποδομεί εργαλειακό Λόγο

-αυτονομία τέχνης: πραγμάτωση ευτυχίας

-μορφοποίηση συστημάτων αξιών, κωδίκων ηθικής και επικοινωνίας: Λόγος-Ελευθερία, μόχθος-ηδονή, διάνοια-φαντασία, ως αρμονία

-Ελευθερία= θεμελιώδες/αδιαπραγμάτευτο βιοψυχικό δεδομένο

Δυνάμεις υλοποίησης μετασχηματισμού κοινωνίας (υλοποίησης Μεγάλης Άρνησης):

-αναζήτηση ανατρεπτικών δυνάμεων εντός/εκτός καπιταλιστικού συστήματος

-εντοπισμός νέου επαναστατικού συλλογικού υποκειμένου

-εργατική τάξη αναπτυγμένης βιομηχανικής κοινωνίας (καλύτεροι όροι ύπαρξης=ένταξη/εφησυχασμός): δυνάμει ή υπό προϋποθέσεις επαναστατικό υποκείμενο, όχι φορέας ανατροπής (ρήξη με επίσημο μαρξισμό)

-προϋπόθεση: πολιτική διαπαιδαγώγηση μαζών προς συνειδητοποίηση δύναμης και ιστορικού τους ρόλου

-αναζήτηση επαναστατικού υποκειμένου σε περιθωριακές ομάδες: γκέτο, άστεγοι, έγχρωμες κοινότητες, hippys: έξω από λογική/ηθική κυρίαρχου συστήματος αξιών + κίνημα νεολαίας (σπουδαστικό κίνημα) ως μελλοντική εργατική τάξη

Ριζοσπαστικοποίηση κ πολιτική στράτευση Μαρκούζε= βάση Νέας Αριστεράς

2. Γιούργκεν Χάμπερμας και Αποικιοποίηση του Βιόκοσμου

Χάμπερμας: συνεχιστής Σχολής Φρανκφούρτης (δεν ακολούθησε επαναστατικότητα Δυτικού Μαρξισμού, ούτε πολιτικό πεσιμισμό/απαισιοδοξία προηγούμενων)

-αναζήτησε δυναμικό τρόπο διεξόδου από κρίση νεωτερικότητας

-στροφή σε κλασική κοινωνική θεωρία και μέθοδο Πάρσονς (ανάλυση επιμέρους στοιχείων θεσμών + μεταξύ τους συσχετίσεις)

-υπεράσπιση Νεωτερικότητας: μη ολοκλήρωση προτάγματος λόγω λάθους κατεύθυνσης: άρα όχι διάψευση/αποτυχία

-διαφορετική βάση κριτικής από Κριτική Θεωρία + αντίθεση με μεταμοντερνισμό: (νεωτερικότητα= δυναμική ελευθερίας-χειραφέτησης)

Θεμελιακή συμβολή Χάμπερμας:

• α. ερμηνεία εργαλειακού Λόγου ως τεχνική:

-αναγκαία συνθήκη ύπαρξης (για γνώση + κοινό όφελος)

-δημιουργεί πρακτικό ενδιαφέρον για απόκτησης γνώσης

-προβληματικό: υπεροχή εργαλειακού Λόγου= παρεμποδίζει αυτόνομη/ελεύθερη ανάπτυξη άλλων περιοχών ανθρώπινης δράσης/έκφρασης/δημιουργίας

• β. ερμηνεία σε επίπεδο γλώσσας:

-δεν αρκεί από μόνη της η εργασία για: εξανθρωπισμό ανθρώπου, μεταβολή φύσης και διανοητική διαφοροποίηση από ζώα

-γλώσσα= ειδολογική διαφορά ανθρώπου-έμβιων όντων

-μέσω γλώσσας/ερμηνειών= θεμελίωση γνωστικής ικανότητας/επικοινωνίας

-ρόλος/δυναμική ανθρώπινης επικοινωνίας σε διαμόρφωση κοινωνικών δομών

-μέσω γλώσσας/ανάλυσης συμβολικής/δι-αντιδραστικής λειτουργίας της= νέα ηθική επικοινωνίας + ανάδειξη δημιουργικών δυνατοτήτων υποκειμένων

Σκοπός νέας σκέψης:

-δημιουργία νέου πρακτικού ενδιαφέροντος για αποκατάσταση της αλήθειας +

-κατάρριψη στρεβλώσεων συλλογικότητας +

-εξασφάλιση ισότιμης συμμετοχής σε κοινωνική ζωή και λήψη αποφάσεων

Θεμελιακό έργο: Η Θεωρία της Επικοινωνιακής Δράσης (μέσω φιλοσοφίας γλώσσας: επαναδιατύπωση χειραφετητικού προτάγματος + εξεύρεση λύσης σε αδιέξοδο εργαλειακού Λόγου)

[Δράσεις: ορθολογική, στρατηγική, ωφελιμιστική, επικοινωνιακή]

Επικοινωνιακή δράση:

-έδρα= συναίνεση + κατανόηση δράσης (όχι η κυριαρχία και η επιβολή),

-βάση=ερμηνεία κινήτρων συμπεριφοράς (όχι σε εξουσία από τεχνική/ορθολογισμό)

-προτάσσει επικοινωνιακή δράση έναντι τεχνικής-στρατηγικής

-πραγμάτωση ορθολογισμού μέσω γλώσσας (συμφωνίες-συμπράξεις δρώντων βάσει αμοιβαίας συνεννόησης)

-οικουμενικές διαστάσεις επικοινωνικής δράσης + ολιστικός χαρακτήρας προτάγματος (αντίθετα: μεταμοντερνισμός= αποδόμηση καθολικών και ολιστικών βεβαιοτήτων)

Διάσωση Λόγου: δημιουργία οικουμενικής ηθικής αντίληψης δια του Ορθού Λόγου

-νέα διαδικαστική ηθική: ως διαδικασία διαμόρφωσης κανονικοτήτων κοινωνικής ζωής (όχι βάσει ρύθμισης τρόπου δόμησης περιεχομένου κοινωνικών κανόνων)

-μέσω αυθεντικά δημοκρατικής κοινωνίας (Ορθός Λόγος= ισότιμος, συμμετοχικός)

-γνώση + ορθός λόγος + κοινωνική εταιρικότητα= εργαλεία προόδου, δημοκρατίας (όχι κυριαρχίας/επιβολής)

Διαφορές από Μαρξ:

-Αντί εργασία ως στοιχείο ειδολογικής διαφοράς από ζώα= γλώσσα/επικοινωνία

-Όχι πρωτοκαθεδρία οικονομικού παράγοντα σε ερμηνεία κοινωνικών σχηματισμών

-Κάθε κοινωνικό μόρφωμα έχει ιδιαίτερο θεσμικό σύμπλεγμα (ιδέα Πάρσονς) 

-Ιστορική πορεία= δεδομένη ως εξελικτική διαδικασία (διαμόρφωση εξίσου από οικονομικούς και πολιτικούς σχηματισμούς): μετάβαση από στάδιο σε στάδιο εντός ενιαίου/συνεχούς όλου + εστίαση στο ιδεολογικό επίπεδο (φροϋδικό σκεπτικό ερμηνείας ιστορικής εξέλιξης/προόδου)

-Ζήτημα κοινωνικής εξέλιξης: ανακατασκευή μαρξισμού μέσα από επικοινωνιολογική συμπλήρωση/αναδιατύπωση μαρξιστικού υλισμού

-Εγελιανού τύπου εξελικτική θεωρία: ιστορία ως πορεία προς «ανώτερη ηθική» συνείδηση νεωτερικότητας (ταύτιση με τυπικές αρχές διαλόγου-επικοινωνίας)

Διαφοροποίηση από απαισιόδοξη Σχολή Φρανφούρτης:

-Θεωρία δράσης

-Στόχος: οικοδόμηση καθολικής ορθολογικότητας μέσω επικοινωνίας/αλληλόδρασης ελεύθερων υποκειμένων

Κριτική σε κυριαρχία τεχνολογίας/εργαλειακού Λόγου κατά τη μετάβαση από πρώιμο προς ώριμο καπιταλισμό (οπότε και ενισχύεται):

=μετατροπή διαδικασίας λήψης αποφάσεων δημόσιου βίου: τεχνικά εξορθολογισμένη

=τεχνικού τύπου δημοκρατία χωρίς ουσία/περιεχόμενο

=συρρίκνωση συμμετοχής ανθρώπου

=στόχος δημόσιας επικοινωνίας: τεχνική διαχείριση καταστάσεων (αντί συλλογικής επίλυσης προβλημάτων)

Κοινωνικές συγκρούσεις σε σφαίρα παραγωγής + άλλα πεδία κοινωνικού γίγνεσθαι

Κάθε κοινωνία: ιδιαίτερες συνθήκες κυριαρχίας/καταπίεσης + προοπτικές χειραφέτησης. Άρα: ναι σε διερεύνηση δυνατοτήτων κοινωνίας= επιστράτευση παρσονικών όρων συστημικής (δομή) και κοινωνικής ενσωμάτωσης (δράση)= επανερμηνεία ζητήματος κοινωνικής αλλαγής/μεταβολής

-Κοινωνική ενσωμάτωση: συναίνεση μέσω κανονιστικού τρόπου ή επικοινωνίας (σύνδεση με εσωτεριστική προοπτική συμμετεχόντων)

-Συστημική ενσωμάτωση: μη κανονιστική ρύθμιση αποφάσεων ατόμων πέρα από συνείδηση μεμονομένων φορέων δράσης (σύνδεση με εξωτεριστική προοπτική παρατηρητών)

Ανάλυση καπιταλισμού: κρίσεις που ανάγονται στα στάδια ανάπτυξής του

Έννοια κρίσης: αλλαγές σε κοινωνική ενσωμάτωση (ναρκοθετεί status quo και κυρίαρχη ιδεολογία) + τεχνοκρατικά ορθολογικό σύστημα: υπονόμευση δυνατότητας συμμετοχής σε δημόσιο βίο (από-ιδεολογικοποίηση, πολιτική απάθεια)

-συστημικό επίπεδο: κρίσεις ορθολογικότητας

-πεδίο κοινωνικής ολοκλήρωσης: κρίσεις κινήτρων

-συστημικό/κοινωνικό επίπεδο: κρίσεις νομιμοποίησης

Ζήτημα βιοκόσμου: επαναδιατύπωση έννοιας δράσης (κοινωνικής ενσωμάτωσης)

Θεμελίωση βιοκόσμου: επικοινωνιακή δράση + ορθολογική συναίνεση (αποσύνδεση από παράδοση)

-Πέρασμα σε σύνθετες κοινωνίες: παρακμή συγγένειας ως κυρίαρχος θεσμός

-Πολύπλοκες κοινωνικές δομές: διαφοροποίηση βιοκόσμου (δημιουργία εξειδικευμένων θεσμών πχ κράτος, αγορά, γραφειοκρατία)

-Ηγεμονικοί θεσμικοί χώροι (πολιτική, οικονομία): επιβάλλονται υποσκάπτοντας αυτόνομη λειτουργία βιοκόσμου (κοινωνία, πολιτισμό)

-Μέσα συντονισμού συστήματος (χρήμα, εξουσία, εργαλειακός Λόγος) υπερτερούν έναντι μέσων βιοκόσμου (οικογένεια, θρησκεία, επικοινωνιακός Λόγος)= παύση παραδοσιακών κανόνων ως βασικότερος μοχλός κοινωνικής ενσωμάτωσης/συνοχής

-Ναι σε ύπαρξη ελεύθερου πεδίου ανάπτυξης επικοινωνιακής δράσης για δημιουργία συνθηκών επικοινωνιακού εξορθολογισμού. Αποτέλεσμα= απελευθέρωση δυνάμεων για τη δημιουργία συνθηκών γνήσιας κοινωνικής συναίνεσης

-Ανάπτυξη νέας ηθικής επικοινωνιακής δράσης= πρόοδος κοινωνικού συστήματος

Κριτική ανάγνωση λειτουργισμού (Πάρσονς): συγκερασμός στοιχείων (παραδοσιακή κριτική θεωρία + δομο-λειτουργισμός)

-διάκριση τεσσάρων βασικών θεσμικών χώρων: οικονομικός-πολιτικός-κοινωνικός-πολιτισμικός

-πολιτικο-οικονομική κυριαρχία πάνω στο βιό-κοσμο: όχι αυτόνομη/δυναμική λειτουργία άλλων θεσμικών χώρων

-σύγχρονη εποχή: αγορά + πολιτική εξουσία-κράτος αποικιοποιούν κοινωνικό και πολιτισμικό χώρο (βιόκοσμο) εμποδίζοντας την ελεύθερη διαμόρφωσή τους

-χρήμα/εξουσία: ηγεμονικά μέσα εντός οικονομίας/πολιτικού συστήματος (βαθμιαία τεχνικοποίηση βιοκόσμου)= κρίση νεωτερικότητας

Συνέπειες εποικισμού/κατάκτησης βιοκόσμου από εργαλειακό Λόγο:

-όχι περιθώρια ανάπτυξης ελεύθερης έκφρασης/επικοινωνίας,

-όχι ανάδειξη δυνατοτήτων υποκειμένων,

-σύνθλιψη ατομικότητας μέσα σε μοναξιά σύγχρονου ανθρώπου,

-εκφυλισμός συλλογικότητας σε μαζική/απρόσωπη συμπεριφορά,

-διάβρωση περιεχομένου ανθρώπινων σχέσεων,

-εκμηδένιση ρόλου υποκειμενικότητας σε κοινωνικό γίγνεσθαι,

-αποδυνάμωση συλλογικής έκφρασης κ ορθολογικής διαχείρισης δημόσιου χώρου,

-κατάληψη δημόσιου χώρου από τεχνοκράτες διαχείρισης (τεχνικοί εξουσίας),

-θρυμματισμός κοινωνικής συνείδησης κ συλλογικής ταυτότητας υποκειμένων

Κριτική στάση Χάμπερμας απέναντι σε α. λειτουργισμό, β. ορθόδοξο μαρξισμό

Διαλεκτική ανάγνωση όρων: βάση, εποικοδόμημα, δομή, δράση, σύστημα, βιόκοσμος

Κριτική πραγμοποίησης/ορθολογισμού.

Στόχοι:

α. θεωρητική εξήγηση κρίσης κράτους-πρόνοιας +

β. ανάπτυξη νέων κινημάτων χωρίς εγκατάλειψη σχεδίου μοντερνικότητας (όχι σε εκφυλισμό μετα- και αντι-μοντερνισμού)

3. Χάμπερμας και Μαρκούζε: Απέναντι στο Ζήτημα της Νεωτερικότητας

Χάμπερμας:

-πιο ήπια στάση απέναντι σε ζητήματα δυτικού ορθολογισμού εντός νεωτερικότητας

-όχι αναζήτηση άλλης διάστασης πραγματικότητας (όπως Μαρκούζε)

-ανίχνευση δυνατοτήτων βελτίωσης υπαρκτού πεδίου πραγματικότητας (όχι σε εναλλακτικές δυνατότητες ριζικής ανατροπής status quo)

-πέρασμα από εποχή Μεγάλης Άρνησης Μαρκούζε σε εποχή Κριτικής Κατάφασης Χάμπερμας

Θέσεις Χάμπερμας:

• όχι πολιτική/φιλοσοφική επένδυση σε επαναστατικότητα αρνητικού,
• αποδοχή αισιόδοξης προοπτικής καλυτέρευσης ήδη υπάρχοντος,
• υπέρ παρόντος Είναι (σχέδιο νεωτερικότητας: ποτέ δεν ολοκληρώθηκε)
• προώθηση προγράμματος διαφωτισμού μέσω τροποποιήσεων/βελτιώσεων
• κριτική σε πολιτικό σχέδιο Διαφωτισμού: εστίαση σε στρεβλώσεις
• όχι σε ανώδυνη κριτική σε νεωτερικότητα που νομιμοποιεί ανορθολογισμό/βίας
• θεμελίωση επικοινωνιακού Λόγου: επιτρέπει ανάπτυξη κριτικού ορθολογισμού
• έμφαση σε έννοια συστήματος (επιρροή Πάρσονς) κι όχι τόσο σε φορείς/υποκείμενα δράσης
• επιτεύγματα τεχνικής= παράγωγα οικουμενικής σκέψης
• χρήση επιτευγμάτων= αντικείμενο δημόσιας διαβούλευσης κ κοινωνικού διαλόγου προς όφελος κοινωνικής εξέλιξης (προϋπόθεση: επικοινωνία υποκειμένων για κατανόηση αναγκαιότητας νέου ορθολογισμού)=
•  επικοινωνιακός Λόγος δίπλα σε εργαλειακό: περιθώριο ευελιξίας ως προς ορθολογικό σκοπό χρήσης τεχνικής: διάκριση χώρων

α. μεταξύ εργαλειακού  Λόγου και επικοινωνιακού Λόγου,

β. μεταξύ κοινωνικών χώρων Συστήματος κ βιο-κόσμου

• κατανόηση εξελικτικής πορείας ιστορίας και συμβολή της σε ανθρώπινη χειραφέτηση: μετατροπή παθητικής προσαρμογής θεσμικού πλαισίου σε ενεργητική συμμετοχή φορέων δράσης
• όχι στοιχείο σύγκρουσης ως κοινωνικό/πολιτικό διακύβευμα

ζητούμενο: συνεννόηση, συνεργασία, συναίνεση= θεμελίωση επικοινωνιακής ορθολογικότητας (ιδεώδη συνθήκη ομιλίας= απόλυτη συνθήκη ορθολογικότητας)

• εργαλείο κατασκευής φυσικής/κοινωνικής πραγματικότητας= γλώσσα (συστατικό κοινωνικής έκφρασης/ηθικής)
• επικοινωνία βάσει αλληλεγγύης, συναίνεσης, επαφής, αλληλόδρασης
• νέα ηθική: γλώσσα-επικοινωνία-ιστορική εξέλιξη
• διάσωση πυρήνα νεωτερικής κληρονομιάς και διαφωτιστικού προτάγματος
• αντίθεση συστημικής και επικοινωνιακής ορθολογικότητας (σύστημα-βιόκοσμος)= ο ένας αποικιοποιεί τον άλλο
• όχι σε επαναστατικό υποκείμενο, όχι σε Μεγάλη Άρνηση παρόντος Είναι, όχι σε ολιστική υπέρβαση μέσω χειραφετητικού άλματος

Μαρκούζε: (απαισιοδοξία + φιλοσοφία χειραφέτησης)

• μονοδιάστατη όψη σύγχρονου ανθρώπου
• υποδεικνύει δυνάμει συλλογικά επαναστατικά υποκείμενα για πραγμάτωση νέας αισθαντικότητας (ομάδες προσδοκίας με ιστορικό ρόλο ως καταλύτες)
• ώριμος καπιταλισμός= αλλοτριωμένη έκφραση μονοδιάστατου πολιτισμού
• κριτική σε σχέδιο Διαφωτισμού= συστημική/ολιστική
• δεν ξέφυγε από μαρξικό σχέδιο δράσης υπέρβασης καπιταλισμού ως νομοτελειακής έκβασης ιστορία
• τεχνική ως κυρίαρχη ιδεολογία: αναπαράγει αλλοτρίωση, ολοκληρωτισμό, εκμετάλλευση, χειραγωγεί πολιτικά και κοινωνικά την ανθρωπότητα
• δικαίωμα σε ουτοπία + βιο-ψυχο-κοινωνικός επαναπροσδιορισμός ανθρώπινης κατάστασης
• προϋπόθεση μαρξιστικού άλματος από αναγκαιότητα σε ελευθερία: μετατροπή καταφατικής κουλτούρας μαζών σε ορμή αρνητικού, δύναμη διαλεκτικής= ανατροπή status quo. Σκοπός κοινωνικο-πολιτικού προγράμματος= απελευθέρωση
• αποδέσμευση ενστίκτων από πλεονάζουσα καταπίεση (η καταπίεση συντηρείται και αναπαράγεται βάσει εκμετάλλευσης νομιμοποιούμενης από τεχνολογική ορθολογικότητα)
• άτομο δέσμιο ιδεολογικής/τεχνολογικής ηγεμονίας κεφαλαίου= παθητική στάση
• προϋπόθεση αισθητικού/πολιτικού μετασχηματισμού πραγματικότητας= σύγκρουση με σύστημα
• αίτημα για απελευθέρωση ενστίκτων εντός μη καταπιεστικού πολιτισμού ειρήνευσης της ύπαρξης (επίγεια κ ρεαλιστική ουτοπία Μαρκούζε)

Κοινά Μαρκούζε-Χάμπερμας:

• πρακτικός χαρακτήρας φιλοσοφίας (κοντά σε νεαρό Μαρξ): νομοτελειακή ενότητα θεωρίας-πράξης, ερμηνείας-μεταποίησης πραγματικότητας
• άρνηση δογματικού μαρξισμού (υπέρβαση οικονομίστικης/ολοκληρωτικής λογικής σοβιετικού μαρξισμού)
• ενσυναίσθηση αδιεξόδου + συνειδητοποίηση διαχρονικής και συγχρονικής κρίσης (διαφορά σε βαθμό έντασης συνειδητοποίησης - Μαρκούζε: σε επίπεδο υπαρξιακό)
• ναι σε αναζήτηση εναλλακτικής λύσης: Χάμπερμας= Οικολογία, πράσινα κινήματα, φεμινισμός, ΜΚΟ= σύγχρονο κίνημα από-αποικιοποίησης βιοκόσμου, Μαρκούζε= Μεγάλη Άρνηση, κινήματα

Αντί Συμπεράσματος

Διακύβευμα σύγχρονης κοινωνικής θεωρίας: τρόπος μετάφρασης αναζήτησης εναλλακτικής διεξόδου σε όρους ρεαλιστικής ιστορικής και πολιτισμικής προοπτικής

Μαρκουζιανή προβληματική: επιχείρησε πολιτικά ανέφικτο (εποχή έντονης κινητικότητας σε κοινωνικό επίπεδο: κοινωνικά κινήματα, φοιτητικές εξεγέρσεις, ενάντια σε πόλεμο/ιμπεριαλισμό, σχεδιάσματα ασθητικής/πολιτικής ουτοπίας)

Οπτική Χάμπερμας: νέα συνθήκη επικοινωνίας σε συλλογικό επίπεδο= κοινωνική δράση ως δύναμη μεταρρύθμισης και κοινωνικής αλλαγής σε συστημικό επίπεδο

Project νεωτερικότητας:

-Μαρκούζε: διάψευση, γενικευμένη ανακολουθία

-Χάμπερμας: δεν ολοκληρώθηκε, γιατί παρεκτράπηκε από πορεία/σκοπό

ΕΠΟ 41 - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ - ΣΧΟΛΗ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗΣ

ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ 2015-2016 - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΟ:  ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ, επιμ. Κονιόρδος Σ., εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010

ΣΧΟΛΗ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ (Β. Ιακώβου)

Εισαγωγή

Όρος συνυφασμένος με νεωτερικότητα: κριτική

Θεσμικό πλάισιο Κριτικής Θεωρίας: Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας Φρανκφούρτης (1923) Θεμελιωτές: Αντόρνο, Χορκχάιμερ, Μαρκούζε κ.α.

Α) Το Πρόγραμμα της Κριτικής Θεωρίας

Χορκχάιμερ (1930 διευθ. Ινστιτούτου): νέος προσανατολισμός μαρξιστικών ερευνών:

α) συγκερασμός κοινωνικής φιλοσοφίας (αφηρημένες κατασκευές) + έρευνας κοινωνικών επιστημών, όπως κοινωνιολογίας, οικονομικών, ιστορίας, ψυχολογίας (εξειδικευμένη καταγραφή επιμέρους γεγονότων)= ουσιώδη γνώση

β) εμπλουτισμός ανάλυσης (ιστορικός υλισμός+φροϋδική ψυχανάλυση+αναγνώριση αυτονομίας πολιτισμικών μορφωμάτων= αποφυγή οικονομικού ντετερμινισμού)

γ) ερευνητικό πρόγραμμα για τη σχέση μεταξύ οικονομικής ζωής, ψυχικής ανάπτυξης ατόμων και μεταβολών πολιτισμικής σφαίρας

Παραδοσιακή και κριτική θεωρία (Χορκχάιμερ): κριτική θεωρία ως λόγος επί της παραδοσιακής αντίληψης περί θεωρίας

Παραδοσιακή νεωτερική θεωρία βάσει Καρτέσιου:

-Θεωρία=σύνολο προτάσεων, λίγες βασικές αρχές, λογική σύνδεση

-Κριτήριο ορθότητας= επιβεβαίωση από εμπειρία + συνεκτικότητα εννοιών

-Λύση αντιφάσεων μέσω βελτίωσης παρατήρησης ή μετατροπής της θεωρίας

-Στόχος: οικοδόμηση καθολικού επιστημονικού συστήματος ανεξάρτητου κοινωνικής πραγματικότητας (παραδοσιακή θεωρία= ανεξάρτητη από κοινωνία: δεν λαμβάνει υπόψη α. σύνολο συνθηκών ερωτηματοθεσίας-εγκυρότητας, β. γεγονότα έρευνας ως προϊόν κοινωνικής πρακτικής)

Κριτική αντίληψη περί θεωρίας (Χορκχάιμερ):

-Εφαρμογή θεωρίας= κοινωνική διαδικασία (όχι ενδοεπιστημονική)

-Παραδοσιακή θεωρία: έλλειμμα αναστοχασμού σε πλαίσιο συγκρότησης έλλογης γνώσης (+ιδεολογική λειτουργία της)

-Αντικείμενο κριτικής θεωρίας: κοινωνία ως αντίφαση (ως προϊόν δραστηριότητας ανθρώπων + ως δύναμη εξωτερική των δρώντων)

-Αναγνώριση κοινωνικής προδιαμόρφωσης προσλαμβανομένων γεγονότων από υποκείμενο κριτικής θεωρίας (όχι καθαρά εξωτερικά γεγονότα)

-Θεματοποίηση κοινωνικών όρων παραγωγής θεωρίας και αντικειμένου της + αναγνώριση δύναμης θεωρίας για πρακτική διαμόρφωση/μετατροπή κόσμου

-Διαλεκτική αντίληψη σχέσης θεωρίας-αντικειμένου (προϋπόθεση κριτικής): αναφορά σε ιστορικότητα

-Όχι άμεση σύμπτωση υποκειμένου-αντικειμένου, έννοιας-πραγματικότητας, ταυτότητα= πραγματοποιείται στο μέλλον, όχι στο παρόν)

Διαφορά παραδοσιακής-κριτικής θεωρίας= είδος κρίσεων

Κριτική θεωρία= υπαρκτική κρίση:

-Μορφή ιστορικά δεδομένης εμπορευματικής οικονομίας περικλείει/αναπαράγει αντιθέσεις εποχής= πρόοδος ακολουθείται από νέα βαρβαρότητα: αναστολή προόδου

-Εναλλακτική δυνατότητα + βούληση υλοποίησής της

-Αναδιατύπωση νεωτερικού προτάγματος αυτονομίας (ριζικός μετασχηματισμός κοινωνίας προς «συνένωση ελεύθερων ανθρώπων»= αφηρημένη ουτοπία. Πραγματική δυνατότητα εξαρτάται από επίπεδο ανάπτυξης παραγωγικών δυνάμεων): σημασία σε τάσεις κινήτρων/βούλησης, εμπειρική γνώση, αυτογνωσία, ερμηνεία κατάστασης. Σκοπός= να φέρει ενδιαφέρον/δυνατότητα πραγμάτωσης σε επίπεδο συνείδησης

-Διάγνωση αδυναμίας εργατικής τάξης (καπιταλισμός= διαχωρισμός ενδιαφέροντος για σοσιαλισμό από αναγκαίες δυνάμεις πραγμάτωσης). Άρα, κατάσταση προλεταριάτου= όχι εγγύηση ορθής γνώσης

Άξονες εργασιών Κριτικής Σχολής:

• κριτική σχέση με φιλοσοφική παράδοση νεωτερικότητας (γερμανικός ιδεαλισμός ως πρόδρομος μαρξικού χειραφετικού προτάγματος + ιδεολογικού οπλοστασίου αστών): υλιστικό ερώτημα (ιστορικές συνθήκες ανάδυσης/επίλυσης φιλοσοφικών προβλημάτων) με στόχο:

α. να καταδείξει εξάρτηση από ιστορική πραγματικότητα,

β. να διασώσει χειραφετικό περιεχόμενο (αλήθεια) νεότερης φιλοσοφίας (εγελιανή διαλεκτική= ιδεολογική: υπάγει επιμέρους στο καθολικό)

• επανεπεξεργασία έννοιας υλισμού (Μαρξ, Φόυερμπαχ, γαλλικός υλισμός):

-πρωτείο αντικειμένου (Αντόρνο) [άπτεται του ζητήματος της εργαλειοποίησης]

-πρόταγμα χειραφέτησης (αίτημα ευτυχίας, αναγνώριση ευπάθειας ανθρώπινου σώματος/πόνου) +

-συμπόνια ως ηθικό συναίσθημα (Χορκχάιμερ)

• επίθεση σε α) κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστημολογικά ρεύματα πχ χαϊντεγκεριανική φαινομενολογία, λογικός θετικισμός, β) ρεύματα ανορθολογισμού (μερικές, ψευδείς, /ιδεολογικές απαντήσεις σε θεωρητικά και πρακτικά αδιέξοδα εποχής)
• κριτική ερμηνεία νεωτερικής κοινωνίας και εξελίξεων σε Σοβιετική Ένωση:

-«ρυθμιστικός ρόλος ανταλλαγής»= στήριγμα αστικής οικονομίας

-αφετηρία αστικής σκέψης= κατά αυθεντίας παράδοσης, νόμιμη πηγή δικαίου και αλήθειας= Λόγος (άτομο),

-τέλος αστικής σκέψης: εκθειασμός αυθεντίας κενής περιεχομένου (δικαιοσύνη, ευτυχία, ελευθερία: απορριπτέες ως ιστορικά συνθήματα)

Φιλελεύθερη περίοδος (αξίες ελευθερίας/ισότητας/δικαιοσύνης/αυτεξούσιου ατόμου):

-ρυθμιστικός ρόλος αγοράς (αγορά=σφαίρα επιδίωξης ατομικών συμφερόντων)

-βασικός θεσμός: πατριαρχική οικογένεια (σφαίρα οικειότητας + μηχανισμός αφομοίωσης αυθεντιοκεντρικών σχέσεων). Ισχύς πατέρα= οικονομική ανεξαρτησία (ως προϋπόθεση διαμόρφωσης ατομικότητας)

-εγκαθίδρυση κράτους δικαίου (φάση ανταγωνισμού συμφερόντων ενώ αξίες δεν έχουν ακόμη πραγματωθεί)

-αυτονομία τέχνης= υπόσχεση ευτυχίας

Τάση εξαφάνισης ελευθερίας αγοράς 19^ος αι.= απαρχές αυταρχικής φάσης (κρατικού καπιταλισμού) + πρωτείου πολιτικής:

-κρατικός σχεδιασμός + εξορθολογισμός (βεμπεριανή γραφειοκρατικοποίηση) +

-μείωση διαμεσολαβητικού ρόλου θεσμών κοινωνικοποίησης πχ οικογένεια (καταστροφή φιλελεύθερων τειχών μεταξύ ιδιωτικής-κοινωνικής ζωής: παράγοντες διαμόρφωσης ατομικότητας= κόμμα, οργανώσεις νεολαίας, προϊόντα πολιτιστικής βιομηχανίας): ενσωμάτωση ατόμου σε ομάδες/συλλόγους/οργανώσεις= συνθλιβή ατομικότητας/ιδιαιτερότητας

Β) Διαλεκτική του Διαφωτισμού

1)      Οι ιδιαιτερότητες του έργου

Διαλεκτική του Διαφωτισμού (Αντόρνο/Χορκχάιμερ): κείμενο αναφοράς σε θεωρητικές προσπάθειες αμφισβήτησης νεωτερικότητας

-Αποσπασματικότητα + προϊόν είδους διαλόγου συγγραφέων

-Ιστορικό πλαίσιο: άνοδος φασισμού/ναζισμού, πόλεμος, στρατόπεδα συγκέντρωσης, σταλινισμός, ενδυνάμωση καπιταλισμού ΗΠΑ (καπιταλιστική απάντηση σε επαναστατική αλλαγή: αναδόμηση πολιτικού συστήματος, νέες μορφές κατεξουσιασμού πχ μαζική κουλτούρα ως εργαλείο απορρόφησης δυνάμεων αντίστασης/εργατών), Σοβιετική Ένωση= όχι εναλλακτικός πόλος

Ανακατασκευή εξελιξης δυτικού πολιτισμού: άντληση από κοινωνική/διανοητική ιστορία: Όμηρος, Καντ, Σαντ, Νίτσε: «Ο διαφωτισμός είναι ολοκληρωτικός»

α) συσχέτιση διαφωτισμού-μύθου: εικονοκλασιτκή ανάγνωση Οδύσσειας

β) νέα ερμηνεία ηθικής φιλοσοφίας Καντ σε συνάρτηση με έργο μαρκήσιου ντε Σαντ (διάσταση συνεπειών έργου Καντ: Λόγος αποκαθαίρεται, όχι διάκριση καλού-κακού)

γ) ερμηνεία προϊόντων μαζικής κουλτούρας ως καθαρών μέσων χειραγώγησης («Πολιτιστική βιομηχανία: Ο διαφωτισμός ως μαζική απάτη»)

δ) ερμηνεία ναζιστικού αντισημιτισμού (επιστροφής στη βαρβαρότητα): ως εξέγερση καταπιεσμένης φύσης ενάντια στον πολιτισμό

2)      Διαφωτισμός και κυριαρχία πάνω στη φύση

Προσπάθεια κατανόησης περάσματος σε νέα βαρβαρότητα

Ρίζες αντιστροφής= Διαφωτισμός (από τον Μύθο στον Διαφωτισμό που ξαναγίνεται μυθολογία)

Ορισμός διαφωτισμού:

-προοδεύσουσα σκέψη= πορεία πολιτισμού

-ανάπτυξη καθαυτής οθρολογικότητας (όχι ως διανοητικό κίνημα νεωτερικότητας)

-πηγή/αντίπαλος= φόβος (αρχέγονος φόβος απέναντι σε φύση= ανάγκη ελέγχου της)

-στόχος= κυριαρχία ανθρώπου στη φύση/αυτοσυντήρηση (απαλλαγή από φόβο)

-πεδίο εκδίπλωσης= σχέση ανθρώπου-φύσης

Συνέπεια ορισμού για θεώρηση Κριτικής Σχολής:

-αποκλεισμός αναφοράς σε προγενέστερη εποχή για νομιμοποίηση ή εναλλακτική θέαση παρόντος (σημείο διαφοροποίησης από άλλους επικριτές διαφωτισμού)

-αντίπαλος διαφωτισμού: εγγενής, αύξηση χειραφέτησης= αύξηση υποδούλωσης

-αντικείμενο μελέτης: αυτοκαταστροφή διαφωτισμού

-διάσωση διαφωτισμού: στοχασμός οπισθοδρομικής κίνησης (βασική αρχή: ελευθερία κοινωνίας ως αδιαχώριστη από διαφωτιστική σκέψη)

Σχέση διαφωτισμού και ελέγχου φύσης

Απαρχή: Βάκων (εισηγητής νεωτερικού μοντέλου επιστημονικής γνώσης): συνάφεια γνώσης-δύναμης. Γνώση= εργαλείο πρακτικού κατεξουσιασμού φύσης κ επιβίωσης ανθρώπινου είδους. Προϋπόθεση: απελευθέρωση ανθρώπου από παράδοση και προκαταλήψεις + στόχευση σε επίλυση προβλημάτων φύσης

Τάση ανθρώπων για κυριαρχία φύσης (αίτημα για γνώση= αίτημα χειραγώγησης):

-θεμέλιο ορθολογικής γνωστικής διαδικασίας + υπαγωγή γνώσης στην τεχνική (τεχνική= ουσία γνώσης): [υποδούλωση πλασμάτων…] 

-φύση ως ενδεής ενύπαρκτων ποιοτήτων/νοήματος, ως απλή ύλη (φυσικοί νόμοι: γνωσιακά προσπελάσιμοι μέσω μαθηματικών)

-ορθολογική σκέψη + βασικές της αρχές, διεργασίες, στοχεύσεις= όργανα κατεξουσιασμού

Συνέπεια: απομάκρυνση από φύση/αμεσότητα (αντί μιμητικής σχέσης με φύση: προσέγγιση μέσω συμβόλων/εννοιών/αφαιρέσεων)= αποκάθαρση σκέψης από περιεχόμενα= τελική πλήρη ταύτιση με τυπική λογική

-πρίσμα προσέγγισης προνεωτερικών τρόπων προσέγγισης πραγματικού: πχ στη θυσία το αντικείμενο θεωρείται ως αντιπροσωπευτικό είδους= προαναγγέλλει εμπορευματική ανταλλαγή (προϋποθέτει συμμετρία κ άρα αντικαταστασιμότητα αντικειμένων, εδράζεται σε μορφή ταξινομητικής σκέψης: αντικείμενο από σκοπιά γένους/δείγματος). Μυθολογία: απομάκρυνση από φύση/αμεσότητα (θεοί= ενσαρκωτές στοιχείων)

Αντόρνο/Χορκχάιμερ: εντοπισμός ταυτιστικής σκέψης σταδίων δυτικού πολιτισμού: βασική συνιστώσα εργαλειακού/υποκειμενικού Λόγου (που επικεντρώνεται σε ζήτημα επάρκειας μέσων για επιδίωξη σκοπών χωρίς εξέταση ορθολογικότητάς τους)

3)      Διαφωτισμός και Μύθος

Συνάφεια μύθου-διαφωτισμού:

-στόχος παρόμοιος με διαφωτισμό (τάξη στο χάος): εξηγεί/διδάσκει

-παρόμοιος βαθμός αφαίρεσης, ταξινόμησης, παραγωγής ενότητας, πειθάρχησης, συστηματοποίησης

-νεωτερική αντίληψη περί αιτιότητας (λογικό/οντολογικό πρωτείο στην αιτία)= αναπαράγει μυθική λογική μοιραίου/αντίποινων (ακύρωση γεγονότος μόλις συμβεί). Μύθος: λογική προδιαγεγραμμένου (επανάληψης).

Νεωτερική αντίληψη: νομοτέλεια (όχι ανάδυση νέου, αφού θεωρείται προκαθορισμένο από αίτιο)= αποκήρυξη ελπίδας

-κοινωνική πραγματικότητα βάσει κυρίαρχου μοντέλου επιστήμης ως δεδομένη, αυθύπαρκτη, ενδεής ιστορικότητας= διανοητική/πρακτική στάση αντίστοιχη μύθου (σύμπαν ομοιογενές, στατικό, επαναληπτικό)

Παραπάνω κοινά χαρακτηριστικά + ανάγκη ύπαρξης υποτιθέμενου αντιπάλου διαφωτισμού όπου ασκεί απομυθοποιητική του λειτουργία= νέα μυθολογία

Υποδούλωση υπάρχοντος από μηχανή σκέψης= αναπαραγωγή του= μυθολογία

Κόσμος ως γιγαντιαία αναλυτική κρίση/ωμή πραγματικότητα: καθαγιασμός αδικίας

Ανιμισμός= εμψύχωση αντικειμένων

Βιομηχανισμός= αντικειμενοποίηση ψυχών

Τίμημα κυριαρχίας= αποξένωση ανθρώπων από κυριαρχούμενα αντικείμενα, σχέσεις και εαυτό (συρρίκνωση ατόμου σε κόμβο συμβατικών αντιδράσεων/λειτουργιών)

4)      Κυριαρχία πάνω στην Εσωτερική Φύση και Κοινωνική Κυριαρχία

Εκπολιτιστική διαδικασία: υποδούλωση εξωτερικής και εσωτερικής φύσης (καθοδηγητικό νήμα ανάλυσης ομηρικής Οδύσσειας, έννοιες θυσίας, παραίτησης)

Δύο επίπεδα προσέγγισης Αντόρνο/Χορκχάιμερ:

-εγχείρημα Ομήρου: ενδεικτικό μετάβασης από αρχαϊκό σε έλλογο κόσμο πόλης (έπη= οργάνωση προγενέστερων μύθων εντός αφηγηματικής δομής/ενότητας)

-ερμηνεία περιεχομένου Οδύσσειας: ως διαδικασία συγκρότησης ατομικής ταυτότητας/εγώ (Οδυσσέας= αρχέτυπο αστικού ατόμου)

Ζήτημα: μη παραδοχή φύσης εντός ανθρώπου στο όνομα κυριαρχίας πάνω σε φύση και άλλους ανθρώπους

Ερμηνεία περιπετειών Οδυσσέα:

-αντιμετώπιση αρχαϊκών δυνάμεων, πειρασμών εντός του:

α. αντιμέτωπος με υπόσχεση απόλαυσης,

β. πειρασμός παράδοσης σε ενορμήσεις (Φρόυντ)

-αντιμετώπιση= πανουργία + θυσία μέρους φύσης του (παραίτηση από ενορμήσεις)

-περιπέτειες= βήματα προς παγίωση ταυτότητας κ ολοκλήρωση εγώ

Συνέπειες:

-διαμόρφωση εαυτού απαιτεί αποξένωση από εσωτερική φύση και σκλήρυνση

-εκμηδένιση αξίας σκοπών του (κοινωνικής προόδου, ανάπτυξης συνείδησης): πρόοδος σε υποδούλωση εξωτερικής φύσης= όχι χειραφέτηση (υποδούλωση εσωτερικής φύσης= πραγμοποίηση εαυτού)

-ιστορία πολιτισμού= ιστορία εσωστρέφειας θυσίας= ιστορία παραίτησης από ζωή

Ερμηνεία επεισοδίου Σειρήνων: (μύθος + κυριαρχία + εργασία)

-υποδούλωση εσωτερικής φύσης + κοινωνική κυριαρχία

-επιβίωση + αναπαραγωγή κοινωνίας μέσω εργασίας= περιορισμός απόλαυσης

-μη παράδοση σε ενόρμηση= εξουδετέρωση τραγουδιού μετατρέποντάς το σε τέχνη (απλό αντικείμενο θεώρησης εν απραξία)

Σύγκριση με εγελιανή διαλεκτική κυρίου-δούλου (εξάρτηση αυτοσυνειδησίας από αγώνα για αναγνώριση).

Στάδια διαδικασίας κατά Χέγκελ:

α) άμεση αντιπαράθεση συνειδήσεων μέχρι θανάτου

β) διαμεσολάβηση συνειδήσεων (μορφή διαίρεσης σε κύριο και δούλο)

γ) μεταμόρφωση δούλου διαμέσου εργασίας

δ) αμοιβαία αναγνώριση (όχι πλήρης ακύρωση σχέσης ανισότητας)

Σενάριο Αντόρνο/Χορκχάιμερ:

-ορμή προς ανεξαρτησία όχι από επιθυμία για αναγνώριση, αλλά από φόβο φύσης και φόβο απώλειας εαυτού

-όχι μεταμόρφωση δούλου (όχι πέρασμα σε αυτοσυνειδησία, όπου εργασία θεωρείται ως εξωτερίκευση ανθρώπινης ουσίας)

-εκπολιτιστική διαδικασία= όξυνση/παγίωση κοινωνικών σχέσεων κυριαρχίας

- Κοινωνική κυριαρχία ως αποτέλεσμα κυριαρχίας φύσης μέσω άνισου καταμερισμού εργασίας. Άρα την καθολική εξάρτηση φύσης τη διαδέχεται η υποταγή μιας τάξης σε άλλη.

-Άνισος καταμερισμός εργασίας + κοινωνική διαίρεση: βάσει βίας (συγκαλυμμένης νομικιστικά).

-Αναπαραγωγή κυριαρχίας φύσης εντός ανθρωπότητας.

Κριτική παραπάνω θέσης:

Έννοια κυριαρχίας (συμφυής με διαμόρφωση κοινωνικού δεσμού)= ασαφής

Τρόπος συνάρθρωσης κυριαρχία φύσης με κοινωνική κυριαρχία= ακαθόριστος

6. Η Νεωτερικότητα ως Παλινδρόμηση; Μεταξύ Μαρξ, Βέμπερ, Νίτσε, Φρόυντ

Διαφοροποίηση Διαλεκτικής διαφωτισμού (1947) από προγενέστερες θέσεις (1944)

-τρόπος εννόησης κυριάρχησης φύσης:

προηγούμενη: ως προϋπόθεση χειραφέτησης/μετάβασης σε κοινωνία αλληλεγγύης

παρούσα: ως ρίζα υποδούλωσης (άρα αντικείμενο κριτικής)

-τρόπος εννόησης εργαλειακού Λόγου:

προηγούμενη: περιορισμένη έκφανση Λόγου

παρούσα: Λόγος ως κατ΄ αρχάς εργαλειακός (αλλαγή αντίληψης ρόλου επιστημών: μη εμπιστοσύνη σε παραδοσιακούς γνωστικούς κλάδους/κυριαρχία θετικισμού)

Συνέπεια: απόρριψη προσπάθειας νοηματοδότησης ιστορίας ως αναπόδραστης πορείας πραγμάτωσης ελευθερίας (όχι όμως και αρνητική φιλοσοφία ιστορίας ως πορεία προς υποδούλωση, ναι σε προβληματοποίηση νεωτερικής έννοιας προόδου αντλώντας από Μαρξ, Βέμπερ, Νίτσε, Φρόυντ)

Σχέση με Μαρξ/μαρξισμό:

Άμβλυνση μαρξιστικών αναφορών μέσω αλλαγής ορολογίας

Εκδοχή 1944: προσανατολισμός προς καπιταλιστική κοινωνία

Εκδοχή 1947: αξιώσεις που αφορούν σε κάθε μορφή κοινωνίας

(Έννοια ανταλλαγής: αφαίρεση ποιοτήτων για συμμετρία και ανταλλαξιμότητα)

Μαρξιστές: ανταλλαγή εμπορευμάτων= βάση διαδικασίας αφαίρεσης όπου δομούνται πραγμοποιημένες μορφές συνείδησης αστικής κοινωνίας

Αντόρνο/Χορκχάιμερ: ανταλλαγή εμπορευμάτων= ιστορικά ανεπτυγμένη μορφή εργαλειακής ορθολογικότητας (εξάλειψη ποιοτικών διαφορών= ποσοτική ταύτιση)

Μαρξ: ιστορία με όρους μορφών κοινωνικού καταμερισμού εργασίας

Αντόρνο/Χορκχάιμερ: ιστορία ως ενεργητική αντιπαράθεση ανθρώπου-φύσης

Μαρξιστές: ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων= όρος ανθρώπινης χειραφέτησης

Αντόρνο/Χορκχάιμερ: σκέψη Μαρξ όχι έξω από πλαίσιο σκέψης εξουσιαστικής δυτικής ορθολογικότητας

Σχέση με Βέμπερ: (οικειοποίηση + ριζικοποίηση βεμπεριανής ερμηνείας)

Επεξεργασία θεματικής εξορθολογισμού και απομάγευσης κόσμου

-επιχείρημα περί διαπλοκής μύθου-διαφωτισμού (διαφωτισμός= νέα εκμάγευση)

-βεμπεριανή ανάλυση= εξορθολογισμός ως απώλεια νοήματος/ελευθερίας: χρήση σε κριτική προσέγγιση έννοιας προόδου

Σχέση με Νίτσε/Φρόυντ: σημασία σε απωθούμενα/διαστρεβλωμένα από πολιτισμό ένστικτα/πάθη= ανακατασκευή ιστορίας Ευρώπης

Σχέση με Νίτσε:

-οικειοποίηση ιδέας περί συνάφειας γνώσης-εξουσίας

-οικειοποίηση ιδέας ότι απαρχή διαφωτισμού= θεωρητική αντίληψη αρχαίας Ελλάδας

-επιστήμη: καταστρέφει μύθο οδηγώντας σε νέα μυθολογία (από μηχανής θεοί= τεχνολογικά επιτεύγματα)

-Γενεολογία ηθικής Νίτσε: αφομοίωση ηθικών αρχών μέσω διαδικασίας μαρτυρίων, δουλειά με εαυτό ώστε να γίνει υπολογίσιμος, κανονικός, αναγκαίος, ομοιόμορφος

Σχέση με Φρόυντ: (φροϋδική ανάλυση ως έργο διαφωτισμού προσανατολισμένο προς χειραφέτηση= ακρογωνιαίος λίθος κριτικής θεωρίας)

-χρήση φροϋδικών εννοιακών εργαλείων και ερμηνευτικών σχημάτων (αναλύσεις Οδυσσέα και αντισημιτισμού). Ερμηνεία περιπετειών Οδυσσέα ως διαδικασία συγκρότησης του εγώ: α. θέμα εγκαθίδρυσης αρχής πραγματικότητας, β. θέμα περιστολής εμβέλειας αρχής ηδονής και παραίτησης από ενορμητικές απαιτήσεις

-διαφοροποίηση από Φρόυντ:

α. ερμηνεία παραίτησης (άρα εγκαθίδρυσης αρχής πραγματικότητας) ως εσωτερίκευση της θυσίας (σκλήρυνση: ανίκανος για απόλαυση)

β. καταναγκασμός= απαραίτητος όρος συγκρότησης εγώ και διατήρησής του

-ριζικοποίηση φροϋδικού ισχυρισμού (λόγω επιρροής Νίτσε): απειλή παλινδρόμησης ουδέποτε εξαφανίζεται, ατομικότητα ποτέ πλήρως κατακτημένη

-οικειοποίηση θέματος δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό. Φρόυντ: πολιτισμός= παραίτηση από ικανοποίηση ενορμήσεων=δυστυχία/εχθρότητα, εγγενής τάση παλινδρόμησης προς πρωτόγονη κατάσταση (φροϋδική αποδόμηση διαφωτιστικής αντίληψης περί συνεχούς, γραμμικής προόδου ανθρώπου)

-Φρόυντ: διαλεκτική πολιτισμού= πάλη ανάμεσα σε Έρωτα και Θάνατο

Αντόρνο/Χορκχάιμερ: πρωτείο σε κυριαρχία ως συγκροτητική κοινωνικού δεσμού (αγνοούν Έρωτα, επικέντρωση σε επιθετικότητα απέναντι σε φύση και ανθρώπους)

Κριτικές Διαλεκτικής του διαφωτισμού: ριζοσπαστικότητα προσέγγισης + δυνατότητα διατύπωσης/αυτοαναίρεσης κριτικού επιχειρήματος

Χάμπερμας: εκφραστής 2^ης γενιάς Σχολής Φρανκφούρτης (ζήτημα νεωτερικότητας)

-Αντόρνο/Χορκχάιμερ: νιτσεϊκό μοντέλο κριτικής νεωτερικότητας:

α) εφαρμόζουν σε διαφωτισμό τα  κριτήρια με βάσει τα οποία ο ίδιος προσεγγίζει άλλους τρόπους σκέψης,

β) η ριζοσπαστικοποίηση κριτικής κάνει αδύνατη τη διατύπωση θετικών θέσεων= περιορισμός κριτικής σε αρνητισμό (όχι αναφορά σε δυνατότητες υπέρβασής της)

-υποπίπτουν σε «επιτελεστική αντίφαση»: προτάσεις η ισχύς των οποίων αναιρείται με το ίδιο το γεγονός της εκφοράς τους. (προϋπόθεση δυνατότητας/εγκυρότητας Λόγου για άσκηση κριτικής στο Διαφωτισμό + Λόγος ως εργαλειακός, άρα ενδεής κριτικού χειραφετητικού δυναμικού)

-βασικό πρόβλημα: μη αναγνώριση ως αφετηρία τις θετικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας (αύξηση ελευθερίας, χειραφετικά αποθέματα)= όχι άσκηση εμμενούς κριτικής= διέξοδος σε ουτοπία και εννόησης τέχνης ως μοναδικής σφαίρας υπόσχεσης Άλλου μέσω συμφιλίωσης επιμέρους με καθολικό.

Κριτική σε κριτική Χάμπερμας:

-παραβλέπει υφολογική ιδιαιτερότητα κειμένου και καθορισμό του από ιστορικό περιβάλλον εποχής

Έργα Κριτικής Σχολής:

Διαλεκτική του Διαφωτισμού: εναλλακτική ως προς εργαλειακότητα εννόηση Λόγου

Μελέτες για την προκατάληψη (Αυταρχική προσωπικότητα): αποβλέπει σε παραγωγή εργαλείων για εντοπισμό αυταρχικών τάσεων= μετάφραση φιλοσοφικού επιχειρήματος Διαλεκτικής Διαφωτισμού σε κοινωνιοψυχολογικούς/πολιτικούς όρους

Πχ χαρακτηριστικά τύπου αυταρχικής προσωπικότητας ως συστατικές αρχές εργαλειακού Λόγου νεωτερικού υποκειμένου:

-εμμονή σε συστημικότητα και σε ενότητα

-προσέγγιση κόσμου/ανθρώπων ως αντικείμενα προς χειραγώγηση

-πρωτείο δραστηριότητας

-συναισθηματική απάθεια

+ κατασκευή αντίθετου χαρακτηρολογικού τύπου:

-έντονη αίσθηση προσωπικής αυτονομίας/ανεξαρτησίας

-ηθικό θάρρος

-ικανότητα να συμπάσχει

-αντιμετώπιση των άλλων ως άτομα κι όχι ως δείγματα γενικής έννοιας

Διαλεκτική του Διαφωτισμού:

Όχι απόλυτη ταύτιση Λόγου με εργαλειακότητα + όχι αγνόηση θετικών προταγμάτων και κατακτήσεων νεωτερικότητας

-αναγνώριση αντιαυταρχικής τάσης Διαφωτισμού

-καντιανή έννοια Λόγου= ενυπάρχει ιδέα ελεύθερης συμβίωσης ανθρώπων

-στοιχείο ορθολογικότητας εσωτερικό στη νεωτερική δομή κυριαρχίας που περικλείει την κριτική της κυριαρχίας

Κριτική Χόννετ: «αποκαλυπτική» κοινωνική κριτική= μεταβάλει αξιακές πεποιθήσεις προκαλώντας νέους τρόπους θέασης. Ιδέα περί «καλής ζωής»

Διαλεκτική Διαφωτισμού: αποβλέπει σε ανάδειξη κόσμου ως κοινωνικό πλαίσιο ζωής με παθολογικούς θεσμούς και πρακτικές επειδή αντιβαίνουν όρους καλής ζωής.