ΕΠΟ 41- ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ - ΠΟΛΑΝΥΙ

ΥΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ 2015-2016 - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΟ:  ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ, επιμ. Κονιόρδος Σ., εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010

ΠΟΛΑΝΥΙ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΣΥΜΒΟΛΗ ΚΑΡΛ ΠΟΛΑΝΥΙ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

(Μ. Σπυριδάκης)

Εισαγωγή

Κυριαρχία laissez-faire σε κοινωνική-οικονομική-ιδεολογική-πολιτιστική ζωή

Οικονομία: σύστημα προσποριμού/αναδιανομής πλούτου + διακριτή ιστορική πορεία   

Σχέση έννοιας νεωτερικότητας-αγοράς:

-ανάδυση εξειδικευμένου, εκπαιδευμένου εργατικού δυναμικού

-νέοι οικονομικοί όροι/μοντέλα (συγκεκριμένος τρόπος πρόσληψης οικονομίας)

-συγκρότηση πλαισίου κοινωνικού διαλόγου

Κύριο στοιχείο νεωτερικότητας: ιστορικά προσδιορισμένη εμφάνιση απεριόριστης αγοράς (ποιοτική διαφοροποίηση από μικρή εμπορευματική παραγωγή)

-γεωγραφική/οικονομική εξάπλωση κεφαλαίου + μεγέθυνση αγοραστικής δύναμης

-μηχανισμός εξάπλωσης= εμπόριο (16^οςαι.: βάσεις μαζικής παραγωγής/κατανάλωσης)

-ιστορία εμπορίου= ιστορία μετατροπής του σε μαζικό

Θεματικές Πολάνυι:

-φάσεις ιστορίας εμπορίου+

-προέλευση μηχανισμού+

-επενέργειες

Βάση ανάλυσής του: ιστορικά + ανθρωπολογικά δεδομένα

Συνέπειες καπιταλιστικής οικονομίας αυτορρυθμιζόμενης αγοράς:

-μεταχειρίζεται ανθρώπινη ζωή/περιβάλλον ως εμπορεύματα

-ποσοτικοποίηση θεμελιακών διαστάσεων κοινωνικής ζωής εγγενώς μη εμπορεύσιμες/μη μετρήσιμες

Συμπεράσματα Πολάνυι:

-αναγκαιότητα αναδιοργάνωσης οικονομικών θεσμών (σχέσης κοινωνίας-οικονομίας)

-έννοιες διανομής, αμοιβαιότητας, ανταλλαγής ως αναγκαίες αρχές οικονομίας

-ανάγκη για σχεδιασμό/εφαρμογή πολιτικών με στόχο τον άνθρωπο βάσει κοινωνικής συνοχής, κοινωνικής δικαιοσύνης και κοινωνικής αλληλεγγύης

Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

Σημαντικότερο έργο Πολάνυι: Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός (1944)

Θέμα: κομβική μετάβαση κοινωνικο-πολιτισμικού συστήματος 19^ου αιώνα

Μήτρα μετασχηματισμού: έννοια/κανόνες αυτορρυθμιζόμενης αγοράς

Εννοιολόγηση/βίωμα συστήματος κοινωνίας αγοράς + μηχανισμός καπιταλισμού

Κοινωνικό-πολιστισμικό πλαίσιο 19^ου αι.: μοναδικό (μετασχηματισμός θεσμικών μηχανισμών/δομών)= κατακλυσμιαία αλλαγή που οδήγησε σε πόλεμο/βιαιότητες

Θεσμικό πλαίσιο 19^ουαι. (1750-1850):

• 1. Σύστημα ισορροπίας δυνάμεων (1815-1914): ειρήνη μέσω ισορροπίας διεθνών επενδυτικών συμφερόντων
• 2. Διεθνής κανόνας χρυσού: σύνδεση νομισμάτων βάσει βάρους του σε χρυσό. Κατάρρευση: 1933 παρασύροντας παραδοσιακή παγκόσμια οικονομία
• 3. Αυτορρυθμιζόμενη οικονομία: κύριο χαρακτηριστικό σύγχρονου καπιταλισμού (καθορισμός ανθρώπινης ζωής) Προέλευση αυτορρυθμιζόμενης αγοράς= Αγγλία:

-εμπορευματοποίηση γης, εργασίας, χρήματος= οικονομία αγοράς

-αλλαγή κινήτρων δράσης κοινωνικών υποκειμένων από κίνητρο συντήρησης σε κίνητρο κέρδους

-βάση κοινωνικής αναπαραγωγής υποκειμένων: πώληση (όλα ως προϊόντα)

-διαμεσολάβηση εκμηχάνισης

• Φιλελεύθερο κράτος: ομαλή λειτουργία αγοράς (παράδοξο για laissez-faire)

Άποψη Πολάνυι: απόλυτα αυτορρυθμιζόμενη αγορά= αυτοκαταστροφική

εμφάνιση αντι-τάσης: προστασία κοινωνίας από συνέπειες οικονομίας αγοράς:

-προστασία παιδικής/γυναικείας εργασίας, εργασιακών συνθηκών, γης, φύσης

-αντιμετώπιση μακροοικονομικής αστάθειας και ανασφάλειας οικονομίας αγοράς

-ενίσχυση κράτους με νέες εξουσίες, όργανα, εργαλεία για εδραίωση laissez-faire

Η Οικονομία της Αγοράς

Οικονομία αγοράς: κατά χρόνο και τόπο σε διάφορες μορφές

Αυτορρυθμιζόμενη κοινωνία αγοράς: σχετικά πρόσφατο φαινόμενο (αρχές 19^ου αι.):

-Πρωτοφανής θεσμικός διαχωρισμός κοινωνίας σε οικονομική και πολιτική σφαίρα

-Αρχή: έννοια κέρδους (ως δικαίωση δράσης και συμπεριφοράς σε καθημερινή ζωή)

-Τόπος μορφοποίησης: Αγγλία (βιομηχανική επανάσταση)

Μέχρι τότε: αγορά ως χώρος ανταλλαγής/αγοραπωλησίας (όχι ελεύθερη αγορά)

Οπαδοί οικονομικού φιλελευθερισμού: θεώρηση ότι ανέκαθεν αγορά ήταν ελεύθερη (δικαιολόγηση οικονομίας αγοράς ως αναπόφευκτη/φυσιολογική εξέλιξη πραγμάτων)

Πολάνυι: οικονομία αγοράς= όχι αποκορύφωμα εγγενούς διαδικασίας (όχι ταύτιση οικονομικού συστήματος με οικονομία αγοράς), αλλά ως ιστορικά διακριτό φαινόμενο (οργάνωσή του βάσει χωριστών θεσμών, κινήτρων, status)

Αποτέλεσμα ιστορικής διαδικασίας: λειτουργία κοινωνίας έτσι ώστε να επιτρέψει οικονομία αγοράς= όχι κοινωνικές σχέσεις ως βάση οικονομίας, αλλά αντίστροφα

Μέχρι αρχές βιομηχανικής επανάστασης (ιστορικά προσδιορισμένη διαδικασία):

-τοπικές αγορές όπου παραγωγοί/τεχνίτες πουλούσαν προϊόντα τους

-τοπικό εμπόριο διαχωρισμένο από μεγάλων αποστάσεων

-προσανατολισμός εμπορευματικής παραγωγής σε τοπική κατανάλωση και αλληλόδραση άμεσων παραγωγών-καταναλωτών

-ρύθμιση εμπορίου/δοσοληψιών από πολιτικές αρχές (όχι ρύθμιση τιμών από αγορά)

-τοπική αγορά: κοινωνική οργάνωση διασφάλισης οικονομικής ευημερίας κοινότητας

Πρώτη αλλαγή (προς μερκαντιλισμό): (15^ος - 18^ος αι.)

-σταθεροποίηση τοπικών αγορών + εμφάνιση εμπορίου ως εξειδικευμένο επάγγελμα

-μεγέθυνση ακτίνας δράσης εμπορίου

-τοπικές αγορές= όχι από μόνες τους ως αφετηρία εσωτερικού ή εθνικού εμπορίου

-παρέμβαση συγκεντρωτικού κράτους: μερκαντιλισμός ως μηχανισμός πρωταρχικής κεφαλαιακής συσσώρευσης

Χαρακτηριστικά μερκαντιλισμού:

-υπέρ συμφερόντων φορέων εμπορικού κεφαλαίου

-προέλευση κέρδους: κυκλοφορία αγαθών

-πλούτος= χρήμα

-βασική οικονομική πολιτική: συσσώρευση χρήματος σε εσωτερικό χώρας/έθνους

-τρόπος: εξαγωγή προϊόντων σε εξωτερικές αγορές

-επιβολή μηχανισμού από κράτος

Συμβιωτική συνθήκη μοναρχιών-μερκαντιλισμού:

-οικονομική εξάρτηση κράτους: δανεισμός από εμπορικό κεφάλαιο (λόγω ισχνής φορολογικής πολιτικής)

-παροχή κρατικής προστασίας σε εμπορικό κεφάλαιο

-εμπορικό κεφάλαιο= μοχλός ενοποίησης κράτους

-ενίσχυση εμπορίου από εδαφικές επεκτάσεις (πόλεμος-εμπόριο)

Επέκταση αγορών + ορυκτός πλούτος + περιφράξεις 18^ου αι.= έλευση βιομηχανικής επανάστασης: εδραίωση οικονομίας αγοράς

-σύνδεση παραγωγής με διαδικασία αγοράς-πώλησης= εκμηχάνιση παραγωγής

-επένδυση εμπόρου σε εργασία, πρώτες ύλες και χρόνο παραγωγής προϊόντος

Πολάνυι: μετασχηματισμός μερκαντιλισμού σε καπιταλιστική παραγωγή

-ανάδυση νέας θεσμικής αντίληψης οικονομίας ως αυτορρυθμιζόμενη αγορά

-μετατροπή συναλλαγών σε χρηματικές (εισαγωγή συναλλαγής σε όλες τις εκφάνσεις της βιομηχανικής ζωής)

-μοναδική πηγή ατομικών εισοδημάτων= πώληση προϊόντων

Η Κοινωνία της Αγοράς

Πολάνυι:

-όχι θεωρία σταδίων εξέλιξης ανθρωπότητας,

-διερεύνηση μηχανισμού μετασχηματισμού (θεσμοποίηση ελεύθερης αγοράς: αποσύνδεση από κοινωνία. Αόρατο χέρι A. Smith= δύναμη εκτός κοινωνίας)

-αναγκαιότητα κοινωνίας για οικονομική οργάνωση (=όροι αναπαραγωγής της)

-πριν 19^οαι.: καμία κοινωνία δεν ελεγχόταν από αγορά ως αυτόνομος θεσμός

Σκέψη οπαδών αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (συμβατική οικονομική θεωρία πχ Smith):

-άθροισμα γεγονότων= απόδειξη πραγματικότητας

-απελευθέρωση φυσικής τάσης/κλίσης ανθρώπων για κέρδος= ανταγωνιστικές αγορές (πυρήνας laissez-faire)

Πολάνυι: οικονομία αγοράς καθίσταται δυνατή μόνο εντός κοινωνίας αγοράς

Οικονομία αγοράς:

-περιέχει όλα τα στοιχεία της βιομηχανικής ζωής (+γη, εργασία, χρήμα)

-χρήμα: σημαντικές θεσμικές συνέπειες

-εργασία-γη:άνθρωποι+φυσικό περιβάλλον=καθυπόταξη κοινωνίας σε νόμους αγοράς

Κοινωνία αγοράς (πρώτη εμφάνιση σε Αγγλία 19^ου αι.):

-διάλυση παραδόσεων, παραδοσιακής δομής κοινωνιών

-αυτορρυθμιστική δύναμη αγοράς: αυτόνομη από κοινωνικό σύνολο

-προϋπόθεση: εμπορευματοποίηση εργασίας, γης, χρήματος

• Εμπορευματοποίηση εργασίας: υπαγωγή εργάτη σε νόμους αγοράς (αποκοπή από παραδοσιακούς δεσμούς με κοινωνία= υποβάθμιση ηθικής υπόστασης)
• Εμπορευματοποίηση γης: κίνδυνος αγροτικού δυναμικού ηπείρου Ευρώπης
• Εμπορευματοποίηση χρήματος: όχι απλό μέσο ανταλλαγής (χρηματιστηριακή βάση ως 1930= χρυσός: απαραίτητη για διεξαγωγή διεθνούς εμπορίου)

Θέση Πολάνυι: εργασία, γη, χρήμα= πλασματικά εμπορεύματα (όχι πραγματικά), νοητική κατασκευή ως οργανωτικό πλαίσιο λειτουργίας κοινωνίας αγοράς

Θεμελίωση θεωρητικής εξήγησης σε εμπειρικά παραδείγματα.

• Εργασία: άλλο όνομα ανθρώπινης δραστηριότητας= ταύτιση με ζωή (όχι παραγωγή για πώληση, όχι διαχωρισμός από ανθρώπινη ζωή, όχι μετακίνηση/αποθήκευσή της)
• Γη: άλλο όνομα φύσης, δεν παράγεται από άνθρωπο
• Χρήμα: τεκμήριο αγοραστικής δύναμης, δημιουργείται από μηχανισμό ιδιωτικής και δημόσιας Πίστης (δεν παράγεται)

Συνέπειες ρύθμισης κοινωνικής ζωής από οικονομία αγοράς:

• Α) καταστροφικός μετασχηματισμός ζωής ατόμου, οικογένειας, παράδοσης, κοινωνίας. Εμπειρικά παραδείγματα:

α. Αγγλία 19^ου αιώνα: μεταβολή κατοίκων υπαίθρου σε φτωχούς πόλεων κ νομαδικό εργατικό δυναμικό

β. αποσάθρωση κοινωνιών περιόδου εμπορικής επέκτασης και αποικιοκρατίας:

-διάλυση παραδοσιακών δομών + απώλεση πολιτισμικής ιδιαιτερότητας

-μετατροπή ιθαγενών κοινωνιών σε περιθωριοποιημένους αγρότες ή κατοίκους παραγκουπόλεων

γ. σήμερα: αποδιάρθρωση οικογενειακών δομών, ανασφάλεια για μέλλον, ανεργία, χειροτέρευση εργασιακών σχέσεων (μετασχηματιστική δυναμική ακόμα και μετά από θεσμοποίηση οικονομίας αγοράς)

• Β) καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος (απόσπαση τμημάτων + μετατροπή τους σε εμπορεύματα + μεταχείρισή τους ως παράγοντες παραγωγής)

-απόσπαση φύσης από πλαίσιό της + από σχέση της με ανθρώπινη κοινωνία (ευθυγράμμιση με στόχους κτηματαγοράς)

-γη: προδίδει σταθερότητα σε ανθρώπινη ζωή (μέρος οικοσυστήματος κοινωνίας)

-μετατροπή γης σε εμπόρευμα: αποστέρηση κοινωνίας από ενσωματικές και ολοποιητικές της ιδιότητες (+κατάλυση Φεουδαρχίας Ευρώπης)

(παράδειγμα: εμφάνιση βιομηχανικών πόλεων 19^ου αι.: ανάγκη αστείρευτης παροχής τροφίμων/πρώτων υλών)

Εξελικτικά στάδια υποταγής πλανήτη σε ανάγκες βιομηχανικής κοινωνίας:

• Πρώτο: εμπορευματοποίηση εδάφους (απορρόφηση φεουδαλικής έγγειας προσόδου)
• Δεύτερο: στάδιο εντατικοποίησης παραγωγής τροφίμων/οργανικών πρώτων υλών (κάλυψη αναγκών αυξανόμενου βιομηχανικού πληθυσμού σε εθνική κλίμακα)
• Τρίτο: επέκταση συστήματος πλεονασματικής παραγωγής σε αποικίες (οριστική ένταξη γης/προϊόντων της σε αυτορρυθμιζόμενη παγκόσμια αγορά)

Επέκταση συστήματος οικονομίας αγοράς/εμπορίου:

-γενίκευση ανταλλαγών

-χρήμα= γενικό ισοδύναμο δοσοληψιών (μέσο ανταλλαγής) + μέτρο αξίας + μονάδα υπολογισμού τιμών + καθολικό μέσο πληρωμής + απόθεμα αξιών/αποθησαυρισμού

Αρχικά στάδια ανταλλαγών: ρόλος γενικού ισοδυνάμου= διάφορα εμπορεύματα

στη συνέχεια: ρόλο χρήματος= χρυσός-άργυρος (λόγω φυσικών/χημικών ιδιοτήτων)

Μορφές χρήματος ως μέσο ανταλλαγής υπήρξε σε όλες τις ιστορικές κοινωνίες

Προωθημένο στάδιο εμπορευματικής ανταλλαγής: μετατροπή του σε εμπόρευμα + γενικό ισοδύναμο (ταυτόχρονα)

Πλασματικότητα εμπορεύματος-χρήμα: εντύπωση ότι ένα εμπόρευμα γίνεται χρήμα όχι επειδή το χρήμα είναι έκφραση αξίας άλλων εμπορευμάτων, αλλά ως μέτρο της αξίας τους (επειδή είναι χρήμα)

Συνάντηση Πολάνυι με Μαρξική ανάλυση περί φετιχισμού εμπορεύματος:

-θεσμοποίηση διαδικασίας απόκρυψης πραγματικής ουσίας της αξίας των εμπορευμάτων + χρήμα ως αυτόνομη οντότητα (αυτοσκοπός/αυτοδύναμη αξία)

-χρήμα ως εμπόρευμα: όχι πλαίσιο κανονικών εμπορευμάτων (όχι σχέση με αξία χρήσης): σκοπός αγοράς= πώληση, στόχος= κέρδος (πολλαπλασιασμός κατεχόμενου κεφαλαίου): φαινομενικός διαχωρισμός οικονομίας αγοράς με πολιτική σφαίρα

Βάση κλασικής οικονομικής θεωρίας (πχ Ρικάρντο):

-κοινωνία ως σύνολο ατόμων-κατόχων συνόλου εμπορευμάτων (αγαθά, γη, εργασία)

-χρήμα= εμπόρευμα που ανταλλάσσεται συχνότερα, άρα αναγκαίο σε ανταλλαγή

Θέση Πολάνυι περί θεσμικής κατασκευής εργασίας, γης, χρήματος ως εμπορευμάτων

διαμορφώνεται βάσει γνώσης θεσμικής ρύθμισης οικονομιών σε διαφορετικές προκαπιταλιστικές κοινωνίες/πολιτισμούς

Τα Ανθρωπολογικά και Ιστορικά Δεδομένα

Όλες, εν γένει, οι κοινωνίες: είδος ανταλλακτικών σχέσεων με άλλους πληθυσμούς

Κίνητρο: εξαρτάται από βαθμό ειδίκευσης κοινωνικού συνόλου/δεξιότητες

Ανταλλαγές: ενσωματώνουν τοπικές κοινωνίες διαφορετικών οικοσυστημάτων + εδρασμένες σε πολιτισμικό πλαίσιο (όχι αυτόνομες από κοινωνικό ιστό)

Τύποι ανταλλαγής σύμφωνα με την Narotzky:

-αλυσίδα εξατομικευμένων εμπορικών εταίρων που μεταφέρουν αγαθά

-χώρος αγοράς ως προνομιούχος τόπος συνάντησης

Νοηματοδότηση οικονομικής δραστηριότητας βάσει αμοιβαίας υποχρέωσης, κωδίκων τιμής, τελετουργιών/ιεροτελεστιών, διοικητικής αριστοκρατίας, παράδοσης, εθιμικού δικαίου (όχι έννοια ανταγωνισμού)

-Οικονομία= δραστηριότητα παραγωγής/διανομής αγαθών (τιμωρία συσσωρευτικής δράσης: προστασία κοινότητας από συσσώρευση)

-Θεμελίωση οικονομίας σε κοινωνικές σχέσεις: ατομικό συμφέρον είναι η διασφάλιση κοινωνικής υπόστασης/φιλοδοξιών (όχι η κατοχή υλικών αγαθών)

-Οικονομία: ένας από τους θεσμούς της κοινωνίας για αντιμετώπιση αναγκών της

Αγορά κοινωνίας αγοράς: μοναδική βάση κοινωνίας= εμπορευματοποίηση αγαθών + απόκτηση περισσότερων αγαθών με λιγότερο κόστος (Smith)

Πολάνυι: οικονομιστική πλάνη κλασικών οικονομολόγων= ταύτιση οικονομίας με αγοραία της μορφή (όχι διαχρονική ύπαρξη, σύγχρονο φαινόμενο)

Οικονομία αγοράς ως ρυθμιστικός θεσμός κοινωνικής ζωής:

-αλλαγή σημασίας οικονομίας (αποσύνδεση από παραδοσιακή της σημασία)

-αγορά ως αυτόνομος μηχανισμός

-απελευθέρωση γης από προστασία εθίμου/παράδοσης: στόχος= πώληση.

-μετατροπή κτηματιών σε άκληρους κατοίκους υπαίθρου

-κατάργηση νόμων για φτωχούς: μετατροπή σε εξαθλιωμένο εργατικό δυναμικό

Επιχείρηση ανακοπής δημιουργίας αγοράς εργασίας: Αγγλία 1795-1834

-ψήφιση νόμου Speenhamland (σύστημα επιδομάτων): φιλελεύθερη διαχείριση κοινωνικής πρόνοιας (ο καθένας έχει δικαίωμα στην επιβίωση)= όχι αποτέλεσμα (οι εργάτες βασίζονταν σε επιδόματα για να ζήσουν: αντίθετο με laissez-faire= δυσχέρεια όρων αγοραπωλησίας εργατικής δύναμης). Κατάργηση νόμου: 1832

-επιρροή θεμελιωτών φιλελεύθερης οικονομίας (Ρικάρντο, Μάλθους) από συνθήκες περιόδου (Μάλθους: αριθμητική πρόοδος αύξησης μέσων διαβίωσης VS γεωμετρική πρόοδος αύξησης πληθυσμών): διαμόρφωση «σιδηρού νόμου για μισθούς» (=μακροπρόθεσμα: επίπεδα μισθών όχι μεγαλύτερα από επίπεδα διαβίωσης)

-αντιμετώπιση εργασίας ως εμπόρευμα

-επιβολή κανόνα χρυσού ως γενικό ισοδύναμο ανταλλαγών και νομισματικών ισοτιμιών: απρόσκοπτη διακίνηση χρηματικών ροών διεθνώς

-υποστήριξη από κράτος + προσωπικότητες περιόδους (πχ Bentham)

Δράσεις και Αντιδράσεις

Διαδικασία αυτονόμησης οικονομίας αγοράς ως ξέχωρος θεσμός (αυτορρυθμιζόμενη)= προκάλεσε αντίθετη ροπή

Καταστροφικές συνέπειες ελεύθερης αυτορρυθμιζόμενης αγοράς για ίδια + κοινωνία:

-δίχως προστασία πολιτισμού (νόμο/αμοιβαία υποχρέωση)= κοινωνική εξαθλίωση (βία, διαστροφή, έγκλημα, πείνα)

-σταδιακή διάβρωση ηθικής + καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος

Επομένως: μέτρα αυτοπροστασίας αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (αρχή: Αγγλία 19^ουαι.)

Διπλή κίνηση:

-επέκταση οργάνωσης αγοράς γνήσιων εμπορευμάτων +

-περιορισμός αγοράς πλασματικών (δίκτυο μέτρων/πολιτικών εντός ισχυρών θεσμών για έλεγχο αγοράς εργασίας, γης, χρήματος)

Διπλή κίνηση= υπεύθυνη για:

• δημιουργία αιτιών Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου:

-διεθνή εμβέλεια αυτορρυθμιζόμενης αγοράς (συγκέντρωση καπιταλιστικής παραγωγής σε λίγα χέρια)+

-αδυσώπητος ανταγωνισμός για αγορές πώλησης και πηγές πρώτων υλών

• λόγοι κρίσης 1930 + αναζήτηση σωτηρίας σε φασιστικά καθεστώτα

Πολάνυι: προϋπόθεση κατασκευής ανταγωνιστικών αγορών= συστηματική παρέμβαση κράτους σε λειτουργία τους

-νόμοι για κατίσχυση δικαιωμάτων επί ιδιοκτησίας/συμβολαιακών υποχρεώσεων

-εμπορευματοποίηση γης, εργασίας, χρήματος: ανάγκη νέων θεσμών/δομών

• Εργασία-κράτος: δημιουργία διοικητικού μηχανισμού για:

-εφαρμογή νόμων για φτώχεια

-θέσπιση νομοθετικού πλαισίου για εκμετάλλευση εργασίας

-ίδρυση συστήματος υγείας (προστασία πληθυσμού)

-ίδρυση εκπαιδευτικού συστήματος (απόκτηση δεξιοτήτων)

• Γη-κράτος

-τροφοδοτική σταθερότητα πληθυσμού σε λογικές τιμές + προστασία αγροτικού πληθυσμού από εισοδηματικές κρίσεις

• Χρήμα-κράτος

-δημιουργία κεντρικών τραπεζών: σταθεροποίηση τραπεζικού συστήματος + εξομάλυνση κυκλοφορίας χρήματος

Αυτοπροστασία αγοράς κατά Πολάνυι: εγχείρημα επανέδρασης/επανενσωμάτωσης οικονομίας της αγοράς στην κοινωνία (σε νόμο, πολιτική και ηθικότητα)

Επιρροή οπτικής Πολάνυι σε κοινωνιολογία κ οικονομική ανθρωπολογία.

Κριτική Πολάνυι σε νεοκλασική θεωρία: διαχωρισμός έννοιας οικονομίας σε:

α) υποστασιακή, β) τυπολογική

• Υποστασιακή: θεσμοποιημένη διαδικασία εντός της οποίας ο άνθρωπος αλληλοδρά με περιβάλλον, κάτι που εκβάλλει στην επιβίωσή του
• Τυπολογική: ορθολογικός χαρακτήρας επιλογής μέσων-σκοπών με στόχο μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα σε συνθήκες σπανιότητας (οικονομία αγοράς: διαμόρφωση τιμών + εξαναγκασμός μετεχόντων σε ανεπάρκεια μέσων)

Σημείο εκκίνησης μελέτης θεσμοθέτησης οικονομιών κατά Πολάνυι: διαδικασία δόμησης αλληλεξάρτησης/επανάληψης (τρόποι απόκτησης ενότητας/σταθερότητας)

Τρία μοντέλα θεσμοθέτησης οικονομίας: αμοιβαιότητα, αναδιανομή, ανταλλαγή

• Αμοιβαιότητα: ολοποιεί οικονομία (θεσμοθέτηση ως μέρος κοινωνίας)

-προϋπόθεση: συμμετρικά οργανωμένες δομές (όπως σύστημα συγγένειας)

-αντιστοιχεί σε «αντιπεπονθός» Αριστοτέλη (άνθρωποι υποχρεωμένοι ο ένας στον άλλο, ανταλλαγές βάσει ανταποδοτικότητας)

• Αναδιανομή: συγκέντρωση αγαθών από παραγωγούς για κοινή χρήση από μέλη κοινωνικής ομάδας

-περίπλοκη μορφή: μεταβίβαση αγαθών προς πολιτικό/διοικητικό κέντρο για αναδιανομή προς καταναλωτές (φεουδαλικές κοινωνίες, αρχηγάτα)

-στρατηγική χρησιμοποίηση αγαθών από κεντρική αρχή για συντήρηση εξειδικευμένων ατόμων (τεχνίτες, ιερείς, στρατιωτικό προσωπικό)

• Ανταλλαγή: αμφίδρομες μεταβιβάσεις. Τρία είδη:

- Δώρο: είδος ηθικής αμοιβαιότητας, πράξη προσφοράς/αποδοχής/ανταπόδοσης (πρωτόγονες ή αρχαϊκές κοινωνίες)

- Διευθυνόμενες ανταλλαγές: μετά από συμφωνία κοινωνικών συνόλων

- Ελεύθερη αγορά

Μορφές θεσμοποίησης οικονομικής δραστηριότητας:

-διαπροσωπικές σχέσεις και συμπεριφορές +

-στυλοβάτης δόμησης οικονομίας ως σύστημα εντός πλαισίου κοινωνίας

Στόχος τυπολογίας Πολάνυι: ανατροπή επιχειρήματος νεοκλασικής σκέψης ότι όλες οι οικονομικές διαδικασίες χαρακτηρίζονται από λογική ορθολογικής οικονομικής επιλογής. Πολάνυι: οικονομία= ενθηκεύεται σε άλλους κοινωνικούς θεσμούς

Η Θέση του Πολάνυι στη Γεωγραφία της Κοινωνικής Επιστήμης

Επανέκδοση Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός: 1957 (μέχρι τότε ήταν στην αφάνεια)

Έργο του ως κληρονόμος πατέρων κοινωνιολογικής σκέψης: Marx, Durkheim, Weber

Ολιστική προσέγγιση κοινωνίας 19^ου αι. + ιστορική ανάλυση:

-πολιτισμός περιόδου ως δυναμική διαμάχη οικονομικού και κοινωνικού πεδίου

-επιβολή αυτορρυθμιζόμενης αγοράς δια της δύναμης (με κανονιοφόρους)= σύστημα ελεύθερης αγοράς ως κατασκευή/τεχνητό πράγμα

-πρόκληση αντίδρασης αυτοπροστασίας κοινωνίας: κίνδυνος οικονομίας αγοράς= σειρά μετασχηματισμών που εξέβαλαν σε φασισμό, κομμουνισμό και New Deal (κοινός παρονομαστής: όχι σε υποταγή κοινωνίας σε λογική οικονομίας αγοράς)

-Οικονομία αγοράς: όχι από προδιαγεγραμμένη πορεία με γνωστό μέλλον, ναι ως ειδική ιστορική μορφή θεσμοποίησης νεωτερικής βιομηχανικής κοινωνίας 19^ου αι. (θα μπορούσε δυνητικά να αποτελέσει πρόγραμμα προόδου)

Ιστορική διαδικασία μετασχηματισμού: περιόρισε ελευθερία ανθρώπων

-ταύτιση ελευθερίας με ευημερία εξασφαλισμένη μέσω εξαναγκασμών εις όφελος λίγων

-προτάγματα νεωτερικότητας (ελευθερία, δημοκρατία)= έχουν δρόμο ακόμα

-προϋπόθεση προσωπικής ελευθερίας: νέες εγγυήσεις διαφύλαξης/επέκτασής της (εδραιωμένη κοινωνία: προστασία δικαιώματος διαφωνίας= δυνατότητα κοινωνικής ένταξης αντιρρησία + δικαίωμα δεύτερης επιλογής)

Σχέση Πολάνυι με Μαρξισμό (περίοδος κρίσης 1929/ανόδου φασισμού):

-απόρριψη Μαρξισμού Δεύτερης Διεθνούς (κριτική σε θεωρία σταδίων προόδου): επίτευξη προόδου μέσω ενσυνείδητης ανθρώπινης δράσης βάσει ηθικών αρχών

-αποστάσεις από Τρίτη Διεθνή (εμβάθυνση σε νεανικό έργο Μαρξ)= επαναστατική δράση εργατικής τάξης όχι μόνο υπέρ δικού της συμφέροντος, αλλά μαζών

-Φασισμός: λύση αδιεξόδου με ηθική/υλική οπισθοδρόμηση

-Σοσιαλισμός: διέξοδος μέσα από εμβάθυνση Λειτουργικής Δημοκρατίας

-εντάσσεται σε σκέψη Δυτικού Μαρξισμού (Lukacs, Gramci, Benjamin, Σχολής Φρανκφούρτης)

Κριτική σε νεοκλασική οικονομία:  προσέγγιση έννοιας «σπανιότητας»= αποκρύπτει ποικιλία έννοιας οικονομίας και κατανόηση παρόντος

Εργαλείο ανθρωπολογικής έρευνας: σύγκριση πολιτισμών, κοινωνικών πρακτικών

Συμπέρασμα= ανάγκη διερεύνησης τάσεων που τείνουν να επικρατήσουν, να διατηρηθούν και με ποιο τρόπο + σχέση τους με γενικευτική ισχύ

Στόχος: σημεία αναφοράς για κοινωνική θεωρία/θεσμικό σχεδιασμό

-εμπειρική διάσταση: σημαντική για κοινωνική έρευνα, σχεδιασμό και εφαρμογή αρχών κοινωνικής πολιτικής σε σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο κόσμο

-σημασία σε αρχές κοινωνικού κράτους (ισότητα, ασφάλεια) + ανάγκη επαναπροσδιορισμού σχέσης οικονομίας-κοινωνικών αναγκών

Πυρήνας συζήτησης περί σύγχρονου κράτους-πρόνοιας= λογική Πολάνυι (από το κατά πόσο η οικονομία υπηρετεί την κοινωνία κρίνεται η δυνατότητα κοινωνικής αναπαραγωγής της)

Η Κοινωνική Πολιτική ως Πολιτική για την Κοινωνία

Σημασία για χάραξη κοινωνικής πολιτικής στον σύγχρονο κόσμο

Νεοκλασικές αρχές κόστους-ωφέλειας: ανθρώπινη δράση ως όλα να είναι εμπόρευμα

-καταστροφή περιβάλλοντος

-αποδιάρθρωση πόλεων, κοινωνικού ιστού, απανθρωποίηση πολιτισμού

Πολάνυι: όχι απόρριψη λογικής αγοράς, ναι διαφορετική εννόησή της

-διασφάλιση ελευθερίας παραγωγού και καταναλωτή

-υποταγή οικονομίας σε επίπεδο διαχείρισης πραγματικών κοινωνικών αναγκών

Επιρροή έργου Πολάνυι σε: κοινωνικούς οικονομολόγους, χωροτάκτες, πολιτικούς επιστήμονες, χάραξη κοινωνικών πολιτικών, κοινωνικούς ανθρωπολόγους

Σύγχυση σχολιαστών Πολάνυι: ως Μαρξιστής, ως οπαδός θεσμών, ως φιλελεύθερος λειτουργιστής, χαρακτηρισμός έργου του ως ρομαντικό, ως εμπειριστικό κλπ

Αιχμές μαχητικότητας Πολάνυι:

-συγκρότηση ταυτότητας Δυτικής κοινωνίας ως κοινωνία αγοράς

-ανάδειξη μηχανισμού «εδρασμένου» οικονομικού φιλελευθερισμού ως κυρίαρχη καθοδηγητική δύναμη: υπεύθυνη για μετασχηματισμό πεδίων ανθρώπινης δράσης σε εμπορεύσιμες αξίες χρήσης + αποδιάρθρωση πολιτισμών, πόλεων, τοπίων + κρατικές-προνοιακές πολιτικές (δίχτυ ασφαλείας μη προνομιούχων)

Παράδοξο Μετανεωτερικότητας:

Εποχή μετανεωτερικότητας= αποδόμηση μεγάλων αφηγήσεων

Μεγάλη αφήγηση= πλανητική οικονομία αγοράς

Οικονομία αγοράς:

-διαπερνά/ξεπερνά κυβερνήσεις, κράτη-πρόνοιας+

-εξυπηρετεί γραμμικό/μονότονο σκεπτικό κεφαλαίου+

-παράγει ανεργία/φτώχεια/περιθωριοποίηση

-απώλεια νομιμοποίησης κρατών/κυβερνήσεων

Παράδειγμα Ευρωπαϊκής Ένωσης:

-δημοκρατικό έλλειμμα σε τομέα λήψης αποφάσεων +

-ως άλλη «μεγάλη αφήγηση» απομακρύνεται από έννοιες κοινωνικής συνοχής, κοινωνικής δικαιοσύνης και δίκαιης αναδιανομής

-όχι σε στόχευση επαναρρύθμισης κράτους-πρόνοιας

-απορρύθιση κράτους ως παράπλευρη απώλεια προτεραιότητας:

α) σε «αόρατο χέρι» μακροοικονομικών δεικτών

β) συμφερόντων ανταγωνιστικών πολυεθνικών εταιρειών

-εφαρμογή πολιτικών υπέρ «απάλυνσης» εργασιακής ακαμψίας, απελευθέρωση μισθών/τιμών, μείωση δημόσιων δαπανών, ιδιωτικοποίηση κοινωνικών υπηρεσιών= κρίση κράτους-πρόνοιας

Πρίσμα άποψης Πολάνυι: φιλελεύθερη αντίληψη αυτορρυθμιζόμενης αγοράς= αντικοινωνική διαδικασία (αίτιο κρίσης κράτους-πρόνοιας):

• μετατροπή οικονομίας σε στοιχείο εξωτερικό/υπερκείμενο ως προς ανάγκες ευημερίας και κοινωνικής αναπαραγωγής
• περιορισμός ανθρώπινης ελευθερίας
• πρωτόφαντη πλάνη: δεν υπάρχει τίποτα στην κοινωνία που να μην προέρχεται από θέληση ατόμων.

-Θεώρηση ανθρώπων από θέση αγοράς: χωρισμός ζωής σε παραγωγού και καταναλωτή.

-Ελευθερία= πώληση και αγορά προϊόντων.

-Αόρατη η κοινωνία ως όλον.

-Όσο μικρότερη εξουσία κράτους τόσο πιο ελεύθερη η αγορά.

-Κανείς υπεύθυνος για περιορισμούς ελευθερίας λόγω ανεργίας/εξαθλίωσης

Σημερινό θεμελιακό πρόταγμα:

-προώθηση πολιτικών υπέρ προστασίας/επαναδόμησης ολοποιητικών στοιχείων

-ανεξέλεγκτη υπερβατική οικονομία αγοράς= κίνδυνος κοινωνικής συνοχής

-ναι σε κατάλληλο επαναπροσδιορισμό οικονομίας αγοράς σε κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό και περιβαλλοντικό επίπεδο

Ζητούμενα:

-ανάδειξη αρχών αμοιβαιότητας και δίκαιης αναδιανομής ως μηχανισμών κοινωνικής και οικονομικής ενσωμάτωσης

-επαναπροσδιορισμός κράτους ως εργαλείο πειθάρχησης επενδυτών/εταιρειών και ως εγγυητής αλληλέγγυας οικονομικής ανάπτυξης με ανθρωποκεντρική κατεύθυνση

-προτεραιότητα κοινωνικού/πολιτιστικού έναντι χρηματιστικού/οικονομικού

Όχι συνολική απόρριψη αγοράς ως τέτοια από Πολάνυι: προκαπιταλιστικές κοινωνίες βάσιζαν συνοχή σε συνδυασμό αγοράς με οικονομικές διαδικασίες= έννοια Οικονομικού Ανθρώπου όχι αντίθετη Κοινωνικού Ανθρώπου

Θεμελιακές αρχές οικονομικής ανάπτυξης εδρασμένης σε πολιτισμική ετερότητα κοινωνίας: κοινωνική δικαιοσύνη + αλληλεγγύη

Συμπεράσματα

Αλλαγές διεθνούς οικονομικού κλίματος (1970) + γενική στροφή προς νεοφιλελευθερισμό (1980)= επανανακάλυψη ιδεών Hayek: επανανακάλυψη Πολάνυι

-Έννοια φιλελευθερισμού ως ιδεολογικός μανδύας οικονομικής παγκοσμιοποίησης

-Απελευθέρωση δυνάμεων αγοράς: επιβολή άλλου μοντέλου πειθαρχίας εργαζομένων (ελαστικοποίηση εργασιακών σχέσεων + διάσπαση κοινωνικού πεδίου)

Αξιολόγηση κρατών: βάσει κριτηρίων:

-μακροοικονομικών πολιτικών,

-μείωσης δημοσιονομικών ελλειμμάτων,

-υποχώρησης προνοιακών πολιτικών,

-συρρίκνωσης κοινωνικών επιδομάτων

Επιβεβαίωση Πολάνυι:

-αυτονομία οικονομίας= μετατροπή μέσων κοινωνικής ευημερίας σε σκοπούς κ μόνο

-Οικονομία - Κοινωνία: με όρους αντιπαράθεσης και όχι αρμονικής συνύπαρξης

Συνέπειες:

-ανασφαλής, ατομιστική, ανταγωνιστική κοινωνική ζωή

-καταστροφή περιβάλλοντος

-αγορές ως πεδία αθέμιτου ανταγωνισμού/καιροσκοπικής κερδοσκοπίας

-κατάλυση οικονομικής βάσης κράτους-πρόνοιας (ανεμπόδιστη κίνηση κεφαλαίου)

Σημερινή πρόκληση:

-εγχείρημα αποέδρασης κοινωνίας από οικονομία +

-επαναπροσδιορισμός κρατικής παρέμβασης ως εγγυητής κοινωνικής συνεκτικότητας (όχι ως μεσολαβητής σχεδιασμένου laissez-faire)