ΕΠΟ 42 - ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ: ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (μέρος Β΄)

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ: Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας

(εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008)

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3^ο

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ

(Φερώνας)

1. Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού

1.1 Η καταγωγή και εξέλιξη της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού

Έννοια «κοινωνικού αποκλεισμού»: γαλλική θεωρητική παράδοση (Ντυρκέμ)

- Κοινωνία= ιεραρχία θέσεων: σύνδεση κοινωνικών ομάδων μέσω αμοιβαίων δικαιωμάτων/υποχρεώσεων βάσει κοινών αξιών (κοινωνική ευθύνη/αλληλεγγύη)

- Κοινωνικός αποκλεισμός= απόσπαση από παραπάνω ηθική τάξη + διάρρηξη κοινωνικών δεσμών (ανεπαρκή κοινωνική συμμετοχή/ενσωμάτωση φτωχών)

- Έμφαση σε έννοιες: κοινωνικές/ηθικές αξίες, κοινωνικός δεσμός, κοινωνική συνοχή/ενσωμάτωση κλπ

- Εστίαση ενδιαφέροντος σε συνθήκες ζωής φτωχών και αδυναμία πλήρους συμμετοχής τους στην κοινωνία

- Ανεπάρκεια εισοδήματος= μία όψη κοινωνικά αποκλεισμένων

- Σημαντική η πρόσβαση σε αγαθά εκπαίδευσης, υγείας, στέγασης, πρόνοιας

Χρήση όρου πρώτη φορά από Λενουάρ (1974): αναφορά σε κατηγορίες πληθυσμού που ζούσαν στο περιθώριο της κοινωνίας χωρίς κοινωνική ασφάλιση

Ραγδαία εξάπλωση όρου: θεσμοί ΕΕ (1988: εισαγωγή κοινωνικού αποκλεισμού σε κοινοτική ατζέντα): λόγος για περιθωριοποίηση και νέες μορφές φτώχειας

- καταπολέμηση= σημαντικό μέρος κοινωνικής διάστασης κοινής αγοράς

- λόγοι μετάβασης από όρο «φτώχεια» σε «κοινωνικό αποκλεισμό»: πολιτικοί (κράτη μέλη με εγγυημένο ελάχιστο εισόδημα) + λιγότερο επικριτική έκφραση για περιγραφή κοινωνικών προβλημάτων

2.2 Ορίζοντας τον κοινωνικό αποκλεισμό

Κοινωνικός αποκλεισμός= διαδικασία αποκλεισμού ατόμων πλήρως ή μερικώς από συμμετοχή στην κοινωνία όπου ζουν

- όχι σαφής και καθολικά αποδεκτός ορισμός φαινομένου (εξάρτηση από κοινωνιολογικά παραδείγματα και πολιτικές ιδεολογίες: διαφορετικές απόψεις)

Κοινά στοιχεία ορισμών:

- διάσταση μειονεξίας ατόμων, ομάδων ή γεωγραφικών περιοχών βάσει προτύπων κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητας

- διαδικασίες/συνέπειες μειονεξίας στα κοινωνικά υποκείμενα

- έννοια παρεμπόδισης από δυνατότητα άσκησης βασικών δικαιωμάτων και απόλαυσης αγαθών (εξασφάλιση ελάχιστου αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης)

- πολλαπλότητα παραγόντων + ζήτημα πολιτικών για καταπολέμησή του

Εργασία της Σίλβερ (1994): εντοπισμός 3 παραδειγμάτων κοινωνικού αποκλεισμού:

• Αλληλεγγύης (αντλεί από Ρουσσώ): έμφαση σε κοινωνική αλληλεγγύη, κράτος ως εκφραστής γενικής βούλησης έθνους.

- κοινωνικός αποκλεισμός= διάρρηξη δεσμών μεταξύ ατόμου-κοινωνίας

- προϋπόθεση κοινωνικής αλληλεγγύης: πολιτικά δικαιώματα/υποχρεώσεις

- κοινωνικά αποκλεισμένοι= εκτός κοινωνίας

• Εξειδίκευσης (αγγλοσαξονική φιλελεύθερη παράδοση/Λοκ): κοινωνία αποτελείται από άτομα που ανταγωνίζονται σε ελεύθερη αγορά

- κοινωνικός αποκλεισμός= αποτέλεσμα αποτυχιών αγοράς ή αδυναμίας υλοποίησης ατομικών δικαιωμάτων

- κοινωνικά αποκλεισμένοι= όχι πλήρης συμμετοχή ατόμων σε αγορά

• Μονοπωλίου (αντλεί από θεωρία «κοινωνικής περιχαράκωσης» Βέμπερ)= έμφαση σε ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας που συνθέτουν κοινωνική τάξη + δυνατότητα ισχυρών να μονοπωλούν πρόσβαση σε αγαθά/δραστηριότητες

- κοινωνικός αποκλεισμός= κοινωνική περιχαράκωση

- κοινωνική ενσωμάτωση: μέσω διασφάλισης δικαιωμάτων πολίτη και πλήρους συμμετοχής του στην κοινωνία

Άποψη ντε Χάαν: παραπάνω παραδείγματα= ιδεατοί τύποι

Κοινωνική πραγματικότητα= μεικτοί τύποι (αντανακλούν ποικιλία ιδεολογικών ερμηνειών για κοινωνικό αποκλεισμό)

Λέβιτας: τρεις διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας κοινωνικού αποκλεισμού σε Βρετανία

- αναδιανεμητικός λόγος: ως συνέπεια φτώχειας/έλλειψης πλήρους εκπλήρωσης δικαιωμάτων πολίτη

- ηθικός λόγος: έμφαση σε έλλειψη ηθικής ατόμου

- κοινωνικός αποκλεισμός ως συνέπεια έλλειψης αμειβόμενης εργασίας: έμφαση σε ένταξη σε αγορά εργασίας (αποφασιστικός παράγοντας για κοινωνική ένταξη)

1.3 Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός

Φτώχεια: υλική υστέρηση= όχι συμμετοχή σε ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης (εστίαση σε οικονομική διάσταση αποστέρησης)

Κοινωνικός αποκλεισμός= δομική/πολυδιάστατη φύση διαδικασιών αποκλεισμού ατόμων ή κοινωνικών ομάδων από σύνολο κοινωνικών ανταλλαγών/πρακτικών και δικαιωμάτων (από βασικούς θεσμούς οικονομικής/κοινωνικής ενσωμάτωσης)

Τάουνσεντ (1979): έννοια «σχετικής αποστέρησης»= ορισμός φτώχειας με κοινωνικούς και οικονομικούς όρους

- ανάγκες= όχι βιολογικά δεδομένες, προσδιορίζονται από κοινωνικούς/πολιτισμικούς παράγοντες

- φτώχεια= μη διάθεση πόρων για είδη διατροφής + αποκλεισμός από συνηθισμένους τρόπους ζωής, έθιμα και δραστηριότητες κοινωνίας όπου ζουν (μη συμμετοχή σε «εθνικό τρόπο ζωής»)

- έμφαση σε πόρους: εστίαση σε ζητήματα αναδιανομής

- χαμηλοί πόροι: σωρευτική αιτιότητα για σειρά άλλων κοινωνικών χαρακτηριστικών αποστέρησης (εκπαίδευση, εργασία, υγεία, κατοικία, κοινωνική ζωή): δεν σημαίνει όμως ότι ο μη φτωχός δεν είναι κοινωνικά αποκλεισμένος (άλλη παράμετρος κοινωνικού αποκλεισμού: έλλειμμα βασικών κοινωνικών δικαιωμάτων)

Ρίνγκεν (1987): εισαγωγή όρου «βιοτικό επίπεδο»= πόροι + συνθήκες ζωής

- φτώχεια= χαμηλό βιοτικό επίπεδο: αποστέρηση σε τρόπο ζωής λόγω ανεπαρκών πόρων (φτωχός= χαμηλό εισόδημα + χαμηλό επίπεδο διαβίωσης)

Τσάμπερς (1989): χρήση έννοιας «ευπάθειας» (όχι συνώνυμο φτώχειας)

- φτώχεια= στέρηση, ανέχεια (μέτρηση με όρους εισοδήματος/κατανάλωσης)

- ευπάθεια= ανασφάλεια, έλλειψη δυνατότητας υπεράσπισης/προστασίας, κίνδυνος

- ευπάθεια: ποικιλία διαστάσεων αποστέρησης (πιο «σχεσιακή» προσέγγιση)

Αμάρτια Σεν (1997, 2000): φτώχεια ως έλλειψη δυνατοτήτων

- φτώχεια= έλλειψη δυνατότητας να κάνουν οι άνθρωποι πράγματα που θέλουν

- ανθρώπινη ανάπτυξη= 5 δικαιώματα/ελευθερίες: πολιτικές ελευθερίες, οικονομικές ανέσεις, κοινωνικές ευκαιρίες, εγγυήσεις διαφάνειας, προστατευτική ασφάλεια

- φτώχεια= ανικανότητα εκπλήρωσης ουσιαστικών λειτουργιών ανθρώπινης ζωής

- διαφοροποίηση από οικονομική φτώχεια

- ναι σε έννοια κοινωνικού αποκλεισμού: έμφαση σε σχεσιακές αιτίες αποστέρησης

- διάκριση μεταξύ εγγενούς σημασίας κοινωνικού αποκλεισμού (απαξία κατάστασης αποκλεισμένου) και εργαλειακής σημασίας (πχ κάποιο μειονέκτημα)

- διάκριση μεταξύ «ενεργητικού» (πχ μη παροχή πλήρων πολιτικών/κοινωνικών δικαιωμάτων σε μετανάστες) και «παθητικού» αποκλεισμού (όχι σκόπιμη δράση πχ λόγω οικονομικής κρίσης)

Φτώχεια: όχι ταύτιση με έλλειψη εισοδήματος, ναι πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές διαστάσεις αποστέρησης: σύγκλιση με έννοια κοινωνικού αποκλεισμού

Κοινωνικός αποκλεισμός: προσφέρει πιο περιεκτική/ολιστική εικόνα αποστέρησης

- εστιάζει σε πολυδιάστατο χαρακτήρα αποστέρησης (σωρευτικοί παράγοντες)

- δυναμική ανάλυση διαδικασιών/θεσμών δημιουργίας κατάστασης αποστέρησης

- σημασία χωρικής διάστασης αποστέρησης (χωρική απομόνωση ομάδων εντός αστικών βιομηχανικών κοινωνιών)

Κατά πόσο άτομο/νοικοκυριό είναι ευάλωτο σε κοινωνικό αποκλεισμό εξαρτάται:

- από πόρους που μπορεί να αντλήσει από τοπική κοινωνία όπου ζει

- από ανεπαρκείς υπηρεσίες που προσφέρονται στο πλαίσιο τοπικής κοινωνίας (περιβάλλον που ενισχύει/διαιωνίζει αποκλεισμό ομάδων/ατόμων)

- από πολιτισμικά χαρακτηριστικά τοπικής κοινωνίας (τοπικές παραδόσεις αλληλοβοήθειας, εθελοντικές οργανώσεις αυτοβοήθειας, άτυπα δίκτυα φροντίδας κ.α.)

1.4 Η κριτική στην έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού

• Λέβιτας: Αποσπά προσοχή από ζήτημα κοινωνικών ανισοτήτων/ τάξεων: υπονοείται ότι ανισότητες μη αποκλεισμένων έχουν μηδαμινή σημασία σε σχέση με διαχωρισμό σε άτομα εκτός και εντός κοινωνίας

- συμβάλλει σε νομιμοποίηση συνύπαρξης κοινωνικής στέρησης και άκριτης αποδοχής καπιταλισμού

- όχι αναζήτηση αιτίας σε φύση καπιταλισμού, αλλά σε οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που αποκλείουν ομάδες από κύκλο ευκαιριών

• Άλλοι μελετητές: έλλειψη θεωρίας καθορισμού αιτιών/συνεπειών κοινωνικού αποκλεισμού

- ασάφεια, αοριστία έννοιας κοινωνικού αποκλεισμού λόγω ευρύτητας όρου

- απαίτηση αυστηρής οριοθέτησης πεδίου έρευνας και ορισμών, ώστε τα συμπεράσματα να έχουν ερμηνευτική αξία + να είναι επιστημονικά αξιόπιστα

2. Κοινωνικός αποκλεισμός και κοινωνικές συγκρούσεις

Κοινωνικός αποκλεισμός= μάστιγα εποχής

Διαδικασίες/θεσμοί που συμβάλλουν σε παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη: παράγουν φτώχεια, εξαθλίωση και κοινωνικό αποκλεισμό

- αποξένωση/χαλάρωση κοινωνικών δεσμών, αποδυνάμωση κοινωνικής συνοχής= δημιουργία κοινωνικών συγκρούσεων

- αντίσταση χαμένων ανάπτυξης για θέση στην παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων: καταφυγή στη βία

- αύξηση μακροχρόνιας ανεργίας+ επισφαλών μορφών απασχόλησης= όχι περιθώρια για ανοδική κοινωνική κινητικότητα: τριγμούς σε θεμέλια κοινωνικής σταθερότητας

• Κοινωνικός αποκλεισμός= πρωταρχική αιτία κοινωνικών συγκρούσεων
• Συνασπισμός κοινωνικά αποκλεισμένων: α) ειρηνικές μορφές κινητοποίησης (διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις, απεργίες), β) βίαιες κινητοποιήσεις/συγκρούσεις
• Πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις ανισότητας: σημαντικότεροι παράγοντες βίαιων συγκρούσεων (εθνοτικές συγκρούσεις, επαναστάσεις, γενοκτονίες)

Προβλήματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο:

• Μακροχρόνια ανεργία= μάστιγα (ξένοι, μετανάστες, εθνικές μειονότητες, μόνοι γονείς, άτομα με χαμηλές εκπαιδευτικές/επαγγελματικές δεξιότητες, νέοι, μεγαλύτερη σε ηλικία εργαζόμενοι, άτομα με αναπηρία)
• Εισοδηματική φτώχεια (νέοι, παιδιά, γυναίκες, ηλικιωμένοι, μετανάστες, εθνικές μειονότητες, άτομα με αναπηρία)
• Αποκλεισμός κοινωνικών ομάδων (άστεγοι, φυλακισμένοι, εξαρτημένοι από ουσίες, γυναίκες/παιδιά κλπ)

Κοινωνικός αποκλεισμός/ενσωμάτωση: συνοπτικός τρόπος αναφοράς σε εύρος ζητημάτων Ευρώπης (φτώχεια, αποστέρηση, χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, αναλφαβητισμός, μειονεξία σε αγορά εργασίας, ανεργία, κακή υγεία, στέγαση, ανασφάλεια, αδυναμία συμμετοχής στην κοινωνία)

• Εκδηλώσεις δυσαρέσκειας: ειρηνικές ή βίαιες (εξεγέρσεις) σε εθνικό επίπεδο
• Πορεία προς ευρωπαϊκή ολοκλήρωση= εντείνει ανταγωνισμό κρατών-μελών: παίζει ρόλο σε διαμόρφωση κοινωνικής πολιτικής

- κινήματα φτωχών/αποκλεισμένων ομάδων, συχνά εκτός παραδοσιακού χώρου πολιτικών κομμάτων και συνδικάτων (συχνά βίαιες συγκρούσεις)

- κινητοποιήσεις κατά φτώχειας και σε υπερεθνικό επίπεδο

• Εμπειρικά φαινόμενα, όπως εισοδηματικές ανισότητες, φτώχεια, αλλοτρίωση, διάρρηξη κοινωνικού κεφαλαίου/δεσμών= εγκληματικότητα, βία, κοινωνικές συγκρούσεις
• Επιπτώσεις περιθωριοποίησης κοινωνικών ομάδων+ χαλάρωσης κοινωνικού ιστού: ναρκωτικά, εθνοτικές συγκρούσεις, εμφύλιοι, βία πόλεων, τρομοκρατία

4 βασικοί κανόνες παραπάνω σχέσης (Stewart, Barron, Brown, Harwell):

α. προϋπόθεση σύγκρουσης: οικονομικός/κοινωνικός αποκλεισμός + πολιτικός αποκλεισμός (απαραίτητος)

β. ενότητα/ηγεσία= παράγοντες κινητοποίησης + τόσο συνέπειες όσο και αιτίες  κοινωνικών συγκρούσεων (συνασπισμός πολυδιασπασμένων κοινωνικών ομάδων ως αποτέλεσμα επιθέσεων από άλλες ομάδες)

γ. όχι καθοριστικές οι οικονομικές μεταβλητές σε κοινωνικό αποκλεισμό

δ. εισαγωγή δημοκρατικών θεσμών σε αυταρχικά καθεστώτα: δεν προλαμβάνει σύγκρουση και σε ορισμένες περιπτώσεις την κάνει πιο πιθανή

3. Πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης σε Ευρώπη και Ελλάδα

Ιδιαιτερότητες κοινωνικού αποκλεισμού: επιπτώσεις σε πολιτικές καταπολέμησής του

- πολυδιάστατη φύση αποστέρησης= σχεδιασμός πολυδιάστατων πολιτικών

- έμφαση σε σχεσιακό χαρακτήρα αποστέρησης= ερευνητικό/πολιτικό ενδιαφέρον για διαδικασίες/θεσμούς δημιουργίας της

3.1 Η ευρωπαϊκή διαδικασία κοινωνικής ενσωμάτωσης

Έως 1990: πρωταρχικός στόχος ΕΕ= δημιουργία ενιαίας αγοράς (περιορισμένος ο ρόλος της στην καταπολέμηση φτώχειας/κοινωνικού αποκλεισμού)

- εννοιολογικό επίπεδο: επικράτηση αγγλοσαξονικής προέλευσης έννοια φτώχειας

- ρόλος ΕΕ μέσω 3 προγραμμάτων κατά φτώχειας + στοχευμένες δράσεις

- κύριο χρηματοδοτικό όργανο= Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο

Από 1990: ενδιαφέρον ανάπτυξης κοινωνικής διάστασης Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης

- αντιμετώπιση ζητημάτων απασχόλησης, φτώχειας, κοινωνικής προστασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο

- Αίτια ενδιαφέροντος:

α) έξαρση ανεργίας, φτώχειας, κοινωνικού αποκλεισμού,

β) ανάγκη αποκατάστασης θεσμικής ισορροπίας οικονομικής-κοινωνικής διάστασης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης,

β) κυριαρχία σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων σε ΕΕ

δ) σχετικές πιέσεις από συνδικάτα, θεσμικούς παράγοντες, κυβερνητικές οργανώσεις

ε) επιλογή Ανοικτής Μεθόδου Συντονισμού ως βασικό εργαλείο οικοδόμησης ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής με Στρατηγική Λισσαβόνας

3.1.1 Η κοινωνική ενσωμάτωση στο πλαίσιο της Στρατηγικής της Λισσαβόνας

Στρατηγικός στόχος ευρωπαϊκής πολιτικής 2000-2010: να γίνει η πιο ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία γνώσης στον κόσμο+ βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με καλύτερες/περισσότερες θέσεις εργασίας + μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή

• Προϋπόθεση επίτευξης κοινωνικής συνοχής= προώθηση «κοινωνικής ενσωμάτωσης» (όχι σε φαινόμενα φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού)
• Εργαλείο υλοποίησης κοινωνικής ενσωμάτωσης: νέα στρατηγική (Ανοικτή Μέθοδος Συντονισμού): όχι σε κεντρικές κανονιστικές ρυθμίσεις

- ναι βοήθεια κρατών-μελών για σταδιακή ανάπτυξη πολιτικών τους.

- μέσο διάδοσης βέλτιστων πρακτικών + επίτευξης σύγκλισης σε κύριους στόχους ΕΕ (αποκεντρωμένη προσέγγιση σύμφωνα με αρχή επικουρικότητας)

• Θεμελιώδη στοιχεία μεθόδου:

- συμφωνία κρατών-μελών για κοινούς στόχους καταπολέμησης φτώχειας

- ανάπτυξη κοινών δεικτών για εκτίμηση προόδου

- ανάπτυξη εθνικών σχεδίων δράσης

- τακτική παρακολούθηση και ανάλυση προόδου

- ανταλλαγή εμπειριών και ορθών πρακτικών

• Ποσοτικοί στόχοι Επιτροπής: μείωση ποσοστού φτώχειας (δεν υιοθετήθηκαν από Συμβούλιο)

3.1.2 Η θέσπιση κοινών ευρωπαϊκών στόχων

Α΄ βήμα για έναρξη διαδικασίας κοινωνικής ενσωμάτωσης: θέσπιση κοινών στόχων

- προώθηση συμμετοχής στην απασχόληση

- πρόσβαση όλων σε πόρους, δικαιώματα, αγαθά, υπηρεσίες

- πρόληψη κινδύνων αποκλεισμού

- παροχή βοήθειας σε πιο ευάλωτους

- κινητοποίηση συνόλου φορέων/παραγόντων

Τροποποίηση από Συμβούλιο: εισαγωγή 3 νέων στοιχείων

- ανάγκη καθορισμού ποσοτικών στόχων από κράτη-μέλη (Εθνικά Σχέδια Δράσης)

- πλήρης συνεκτίμηση ρόλου φύλων σε ανάπτυξη και υλοποίηση ΕΣΔ

- επισήμανση υψηλού κινδύνου κοινωνικού αποκλεισμού/φτώχειας μεταναστών

2006: εξορθολογισμός των ΑΜΣ (Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού). Ειδικοί στόχοι για κοινωνικοί ενσωμάτωση:

- πρόσβαση για όλους σε πόρους, δικαιώματα, υπηρεσίες για συμμετοχή σε κοινωνία, πρόληψη/αντιμετώπιση αποκλεισμού, καταπολέμηση διακρίσεων

- ενεργός κοινωνική ενσωμάτωση για όλους μέσω α) συμμετοχής σε αγορά εργασίας και β) καταπολέμησης φτώχειας/αποκλεισμού

- καλός συντονισμός πολιτικών κοινωνικής ενσωμάτωσης, αποδοτικότητα, αποτελεσματικότητα + ενσωμάτωση σε δημόσιες πολιτικές

Προσπάθεια να ληφθεί υπόψη ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού

- απαραίτητη η εφαρμογή ευρείας γκάμας πολιτικών (προτεραιότητα σε απασχόληση)

- στόχοι ευρείς και αόριστοι (όχι ποσοτικοποιημένοι): ευχέρεια κρατών-μελών να προσαρμόσουν τις πολιτικές τους στις εθνικές συνθήκες χωρίς να λογοδοτούν σε ΕΕ

3.1.3 Η υιοθέτηση κοινών ευρωπαϊκών δεικτών

Β΄ βήμα: επίτευξη συμφωνίας για ανάπτυξη κοινών/συγκρίσιμων δεικτών

- απαραίτητοι για παρακολούθηση προόδου σε σχέση με στόχους

- καλύτερη κατανόηση φτώχειας/κοινωνικού αποκλεισμού σε ΕΕ

- εντοπισμός/ανταλλαγή εμπειριών και καλών πρακτικών

- έργο ανάπτυξης δεικτών: τεχνική υπο-ομάδα «Δείκτες» της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας + αναθεώρηση 2006 στο πλαίσιο του «εξορθολογισμού» των ΑΜΣ

Καθορισμός κοινών δεικτών= δύσκολο εγχείρημα (όχι κοινός ορισμός φαινομένου)

Δείκτες: αρχικό στάδιο διαδικασίας σε συνεχή εξέλιξη

-Ανάγκη ανάπτυξης συγκρίσιμων δεικτών: συνθήκες διαβίωσης, κοινωνική συμμετοχή, επαναλαμβανόμενη/περιστασιακή φτώχεια, πρόσβαση σε υπηρεσίες κλπ

-Ανάγκη δυνατότητας άντλησης πληροφοριών για άτομα/ομάδες που δεν εκπροσωπούνται σε δειγματοληπτικές έρευνες (άστεγοι, όσοι ζουν σε ιδρύματα κλπ)

-Ανάγκη βελτίωσης στατιστικών υπηρεσιών για άντληση πιο αξιόπιστων και συγκρίσιμων πληροφοριών για επιμέρους διαστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού

3.1.4 Εθνικά Σχέδια Δράσης και Κοινή Έκθεση για την Κοινωνική Ενσωμάτωση

Ένταξη επιμέρους δράσεων σε ενιαία στρατηγική: υποβολή ανά διετία Ε.Σ.Δ.

Στόχοι: περιορισμός κοινωνικού αποκλεισμού + προώθηση κοινωνικής ενσωμάτωσης

Κοινή Έκθεση Κοινωνικής Ενσωμάτωσης:

Α. συνολική αξιολόγηση κατάστασης φτώχειας/κοινωνικού αποκλεισμού ΕΕ + εντοπίζονται κοινές προκλήσεις, κύριες προτεραιότητες, προτάσεις πολιτικής

Β. αξιολόγηση Εθνικών Σχεδίων Δράσης κρατών μελών

Γ. στατιστικό παράρτημα συγκριτικής αποτύπωσης επιδόσεων κρατών μελών

3.1.5 Μια αξιολόγηση της ευρωπαϊκής διαδικασίας κοινωνικής ενσωμάτωσης

Θετικός αντίκτυπος ευρωπαϊκής διαδικασίας κοινωνικής ενσωμάτωσης σε χάραξη πολιτικής

- κατέστη σαφής ο πολυδιάστατος χαρακτήρας φτώχειας/αποκλεισμού + ανάγκη για πολυδιάστατες πολιτικές αντιμετώπισης

- πρόσφερε πλαίσιο ανταλλαγής πληροφοριών, αμοιβαίας μάθησης, προώθησης ορθής διακυβέρνησης, διαφάνειας, συμμετοχής ενδιαφερομένων

Κύριο μέλημα εξορθολογισμένης ΑΜΣ για κοινωνική προστασία/ενσωμάτωση: ορθή χάραξη πολιτικής για υψηλό επίπεδο κοινωνικής προστασίας-κοινωνικής συνοχής + γεφύρωση χάσματος μεταξύ καθορισμού στόχων και εφαρμογής πολιτικών

- απαίτηση ισχυρής πολιτικής υποστήριξης και δέσμευσης για υλοποίησή τους

Διαπίστωση στην πράξη: έκπτωση κοινωνικής διάστασης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης από ισότιμος πυλώνας Στρατηγικής Λισσαβόνας σε αυτόνομη παράλληλη διαδικασία

3.2 Πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης στην Ελλάδα

Εμφάνιση όρου «κοινωνικός αποκλεισμός»: 1990 (από Εθνικό Παρατηρητήριο Καταπολέμησης Κοινωνικού Αποκλεισμού)

Ενασχόληση ελληνικής επιστημονικής κοινότητας λόγω προγραμμάτων παρέμβασης στο πλαίσο κοινωνικής πολιτικής της ΕΕ

• Επισήμανση νέων πολυδιάστατων μορφών αποστέρησης στη χώρα μας λόγω ραγδαίων οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών μεταβολών

- οικονομική και βιομηχανική αναδιάρθρωση

- ραγδαία αύξηση ανεργίας

- μαζική εισροή μεταναστών

- αλλαγή σε ρόλο διαπροσωπικών δικτύων, ιδιαίτερα οικογένειας

• Περιγραφή κατάστασης σε βασικές κοινωνικές διαστάσεις φαινομένου

- απασχόληση, υγεία, στέγαση, πρόνοια

• Εξέταση πολιτικών γενικού περιεχομένου και για ειδικές πληθυσμιακές ομάδες (ΑΜΕΑ, ηλικιωμένοι, γυναίκες κλπ)
• Διαδοχή λειτουργίας Παρατηρητηρίου από χρηματοδοτούμενων (από ΕΕ) ερευνητικών προγραμμάτων:

- αποτύπωση επιμέρους όψεων/διαστάσεων κοινωνικού αποκλεισμού

- διερεύνηση βαθύτερων αιτιών φαινομένου

- ανάδειξη ολοκληρωμένων στρατηγικών για αντιμετώπισή του

• Συνέχιση σύγχυσης περί του όρου «κοινωνικός αποκλεισμός»:

- εμφανής σε προσπάθειες προσδιορισμού «ομάδων υψηλού κινδύνου για αποκλεισμό» ή «ευπαθών κοινωνικών ομάδων» (αίτιο δυσκολίας: έλλειψη σχετικών πρωτογενών ερευνών)

- ευπαθείς κοινωνικές ομάδες: ΑΜΕΑ, ηλικιωμένοι, μονογονεϊκές οικογένειες, πολύτεκνες οικογένειες, μετανάστες-πρόσφυγες, φυλακισμένοι-αποφυλακισμένοι, ανήλικοι παραβάτες, εξαρτημένοι από ουσίες, άτομα με γλωσσικές/θρησκευτικές/πολιτισμικές ιδιαιτερότητες κ.α.)

• Πολιτικές βάσει κατασκευασμένων λιστών: καταδικασμένες στην αποτυχία

- κύριος στόχος: κοινωνική ταξινόμηση, κατηγοριοποίηση

- στιγματισμός κοινωνικών ομάδων (άρα πιο ευάλωτες)

- συνέπεια: αναπαραγωγή αποκλεισμού

• Πρόσφατα: διεξάγονται σχετικές πρωτογενείς έρευνες για διερεύνηση φύσης και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών αποκλεισμού στην ελληνική κοινωνία

3.2.1 Η ανατομία του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα

• Από τα μεγαλύτερα ποσοστά φτώχειας στην Ευρώπη: 20%
• Μεγάλη ηλικία: σοβαρότερος επιβαρυντικός παράγοντας κινδύνου φτώχειας
• Ιδιαιτερότητα χώρας: υψηλά ποσοστά ιδιοκατοίκησης= περιορισμός φτώχειας (+ιδιοπαραγώμενα αγαθά ή δωρεάν παρεχόμενα από τρίτους)
• Αποτελεσματικότητα κοινωνικής πολιτικής: χειρότερη επίδοση στην ΕΕ
• Υψηλός κίνδυνος φτώχειας για: ανέργους, συνταξιούχους, ηλικιωμένους, μονογονεϊκά νοικοκυριά με αρχηγό γυναίκα
• Σημασία απασχόλησης: 68% ατόμων κάτω από όριο φτώχειας δεν εργάζονται
• Από τις πιο άνισες κατανομές εισοδήματος σε ΕΕ
• Όχι υιοθέτηση επίσημου ορίου φτώχειας, ούτε συστήματος ελάχιστου εισοδήματος για όλο τον πληθυσμό
• Υπάρχοντα συστήματα στήριξης εισοδήματος: καλύπτουν συγκεκριμένες ομάδες υψηλού κινδύνου

3.2.2 Οι πολιτικές των ΕΣΔΕΝ

Ενεργή συμμετοχή Ελλάδας σε ευρωπαϊκή διαδικασία κοινωνικής ενσωμάτωσης μέσω Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας (συντονισμός, εκπόνηση και παρουσίαση Εθνικών Σχεδίων Δράσης για Κοινωνική Ενσωμάτωση)

- αναγνώριση αναγκαιότητας αναπροσαρμογής κοινωνικής πολιτικής

- προσπάθειες βελτίωσης συστήματος κοινωνικής προστασίας (αύξηση δαπανών για κοινωνική προστασία ως ποσοστού του ΑΕΠ)

- μοναδική χώρα χωρίς γενικευμένο πρόγραμμα ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος για ολόκληρο τον πληθυσμό

- ναι σε προγράμματα ενίσχυσης εισοδήματος κατά κατηγορίες (συντάξεις, επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας)

- χρηματοδότηση από Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο

- μέτρα/δράσεις ΕΣΔΕΝ: προώθηση απασχόλησης, δομές κοινωνικής φροντίδας, θεσμικά μέτρα, δράσεις για κατηγορίες πληθυσμού πχ μετανάστες, θεσμοθέτηση συστημάτων κοινωνικής υποστήριξης («βοήθεια στο σπίτι» κλπ)

- ενσωμάτωση διάστασης φύλου: κριτήρια προτεραιότητας για συμμετοχή γυναικών (υπάρχει ακόμα μεγάλο περιθώριο προόδου)

3.2.3 Μια αξιολόγηση των ελληνικών πολιτικών κοινωνικής ενσωμάτωσης

Προϋπόθεση αξιολόγησης= διασύνδεση με χαρακτήρα/ιδιομορφίες ελληνικού κράτους πρόνοιας

- παρά την αύξηση δαπανών για κοινωνική προστασία: περιορισμένα αποτελέσματα (είτε ύψος παροχών είναι χαμηλό, είτε στόχευση αναποτελεσματική)

- κριτική σε επιδοματικό χαρακτήρα κοινωνικής πολιτικής (επιφυλάξεις περί της δικαιοσύνης των κριτηρίων δικαιούχων + προσανατολισμού παροχών + μεθοδολογίας προσδιορισμού οικονομικών παροχών)

- αμφισβήτηση αποτελεσματικότητας εισδηματικών παροχών χωρίς δίκτυο μέτρων και υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας για διασφάλιση χρήσης/προσπέλασης με ίσες ευκαιρίες στα βασικά κοινωνικά αγαθά

- όχι διασφάλιση εξάλειψης φτώχειας και άρσης καταστάσεων κοινωνικού αποκλεισμού από εισοδηματικές παροχές/εργασία (αντίθετα: κατηγορικές οικονομικές παροχές δημιουργούν εξάρτηση, παθητικότητα)

- όχι αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλήματος αποκλεισμού (αποσπασματικότητα μέτρων, πρώιμο στάδιο θεσμών, όχι ποσοστικοποιημένοι στόχοι, ανάγκη συνέργειας)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4^ο

ΚΑΘΕΝΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ ΚΑΙ ΟΛΟΙ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΟΛΩΝ: ΘΕΣΜΙΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΔΑ (Αλεξάκης)

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Κοινή επισήμανση Ελλήνων κοινωνικών επιστημόνων:

- ελληνική κοινωνία: αντίρροπες δυνάμεις (καμιά δεν συγκεντρώνει αναγκαία κοινωνική συναίνεση για να γίνει κυρίαρχη= ακίνητη ελληνική κοινωνία):

α) όσοι αντιδρούν/δυσπιστούν σε καθετί εκτός πατροπαράδοτων συνήθειων/νοοτροπιών (οπισθοδρόμηση στα αρχέγονα στοιχεία της εθνικής ταυτότητας/ομοιογένεια),

β) όσοι υιοθετούν νέες αντιλήψεις, πρακτικές, πολιτικές (ανοιχτή/δημοκρατική κοινωνία)

[φάση μεταβατικής περιόδου: όχι ελληνική ιδιαιτερότητα]

1981: πλήρες μέλος ΕΕ: ανάγκη εκσυγχρονισμού διοικητικών δομών χώρας

Ιδιαιτερότητα Ελλάδας: όχι εφικτή η επίτευξη κοινωνικής συναίνεσης (για στόχους/μέσα)

Αίτια σχετικής στασιμότητας ελληνικής κοινωνίας:

- ουδέποτε θεσμοθετήθηκαν ορθολογικοί κανόνες ρύθμισης/λειτουργίας συλλογικού κρατικού μορφώματος (από ίδρυση κράτους)

- κομματικοκρατικό σύστημα + ισχνή κοινωνία πολιτών

- έλλειψη εμπιστοσύνης σ΄ αυτούς που επιχειρούν μεταρρυθμίσεις

- οικονομικές προσοδοθηρικές ομάδες (διανεμητικών συσπειρώσεων)

- βάση συναίνεσης: όχι ορθολογικό κοινωνικό συμβόλαιο δυτικού τύπου, ναι ανορθολογισμός πελατειακών σχέσεων/λαϊκισμού= ανομικές συμπεριφορές (αίτιο: πρώτα καθιερώθηκε πολιτικός κοινοβουλευτισμός κι ακολούθησε η οικονομική ανάπτυξη-εκβιομηχάνιση)

Χαρακτηριστικά ελληνικού κράτους 1949-1974

- καχεκτική δημοκρατία + αυταρχικός κοινοβουλευτισμός

- πλέγμα εξουσίας: στρατός + θρόνος + κοινοβούλιο + λειτουργία παρακράτους

- ιδιότυπη θεσμοθέτηση «συνταγματικού δυϊσμού»

- μεταρρυθμιστικό κίνημα 1960 + στρατιωτική παρέμβαση 1967

Ελληνικό κράτος 1974 – σήμερα

- περιορισμένο πλαίσιο δημοκρατικών αλλαγών μεταπολίτευσης

- έξαρση λαϊκισμού + γραφειοκρατική πατρωνία-πολιτικά «μέσα»

- διαφθορά πολιτικών ελίτ και απλών ανθρώπων

- αντίθεση τυπικού-άτυπου τομέα σε θεσμούς (πχ τυπική-άτυπη κοινωνία πολιτών)

- ταυτόχρονη ύπαρξη/λειτουργία δύο συστημάτων πολιτικής κουλτούρας: παρωχημένη + μεταρρυθμιστική

- χαρακτηριστικά λειτουργίας κοινωνίας πολιτών στη χώρα (τρίτος χώρος ΚΠ: συμπαρουσία ορθολογικών/ανορθολογικών στοιχείων)

- καθυστέρηση μεταρρυθμίσεων

- απογοήτευση/απαξίωση πολιτών για λειτουργία πολιτικού συστήματος/δημοκρατίας (πλουραλιστικά ελλείμματα + δυσλειτουργίες θεσμών + ανομικές συμπεριφορές πολιτικών/οικονομικών ελίτ και απλών ανθρώπων)

1. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτικού συστήματος

1.1 Πρώιμη θέσμιση του νεότερου ελληνικού κράτους

19^ος αι.: ελληνικό κοινοβουλευτικό σύστημα: όχι προϊόν κοινωνικών αγώνων (άρα αστικά δικαιώματα δεν αποτέλεσαν περιεχόμενο δημοκρατίας): επιβολή τοπικών ελίτ ως λύση αντιπαράθεσης τοπικής-κεντρικής εξουσίας

Αποτελέσματα:

- κράτος= μονόπλευρος μηχανισμός κυριαρχίας

- συναίνεση όχι βάσει κοινωνικού συμβολαίου, αλλά εξωθεσμικά (πελατειακές σχέσεις, λαϊκιστικές πρακτικές)

- τυπική δημοκρατία (παρά ουσιαστική)

- βάση δημοκρατίας: μηχανισμοί αναπαραγωγής πελατειακών σχέσεων

- θεμελιώδη αστικά δικαιώματα: τυπικά + περιθωριακή λειτουργία τους

- συνεχή κρατική παρέμβαση/κρατισμός

- συνέπεια κρατισμού: συγκρότηση ισχυρού ατομισμού (πάλη εις βάρος άλλων για προνόμια)

- έννοια κοινωνικής αλληλεγγύης: άγνωστη εκτός οικογένειας (το προσωπικό αναιρεί το αντικειμενικό)

- κοινοβουλευτικό σύστημα προηγήθηκε της οικονομικής καπιταλιστικής ανάπτυξης (αντίθετα από Δυτική Ευρώπη)

- ανάπτυξη κράτους, αγοράς, πόλης: πριν από κυριαρχία βιομηχανικού καπιταλισμού

- τέλος παλαιοκομματισμού (1909 έκλειψη ολιγαρχικού κοινοβουλευτισμού): εντός προβιομηχανικού πλαισίου (όχι ενεργός συμμετοχή βιομηχανικών τάξεων, ειδικά εργατικής τάξης)= εισαγωγή ανερχόμενων μεσαίων τάξεων σε πολιτική αρένα με  εξαρτημένο/κάθετο/διαταξικό τρόπο= όχι εξάλειψη προσωποπαγών χαρακτηριστικών κοινοβουλευτικής πολιτικής ολιγαρχικής περιόδου

- ανάπτυξη καπιταλισμού + κράτος με εδραιωμένες συσσωματικές τάσεις (αυξημένες ικανότητες παρέμβασης/καταστολής)= υπονόμευση οργανώσεων εργατών + ένταξη εργατικής τάξης με κάθετο/εξαρτημένο τρόπο πελατειακού ή λαϊκιστικού τύπου

Χαρακτηριστικά ελληνικού κράτους:

α) δημοκρατικό καθεστώς= τρόπος κυριαρχίας τοπικών ελίτ σε άλλες τάξεις

β) βαρύτητα διαπροσωπικών σχέσεων πελατειακού συστήματος ως μηχανισμός συγκρότησης/αναπαραγωγής του

Συνέπεια: όχι κατοχύρωση κοινωνικής συναίνεσης σε εσωθεσμικές συμβολαιικού τύπου διαδικασίες (σεβασμός κανόνων/αστικών δικαιωμάτων), ναι σε εξωθεσμικές, άτυπες διαπροσωπικές πελατειακές σχέσεις:

- έλλειμμα κοινοβουλευτικού δημοκρατικού συστήματος: ποιοτικά-ηθικά ελλείμματα

- παραδοσιακός ελληνικός κρατισμός

- ιδιομορφίες νεοελληνικής πολιτικής κουλτούρας

- βαρύτητα διαδικασιών (φορμαλισμός) + περιθωριοποίηση περιεχομένων

1909-1949: μεταβατική περίοδος συνεχών πολιτικών κρίσεων= κατάργηση κοινοβουλευτισμού (όχι εκσυγχρονισμός πολιτικού συστήματος)

- όχι πέρασμα σε σύγχρονη μαζικοποιημένη κομματική δημοκρατία Δυτ. Ευρώπης

- εμφάνιση λαϊκισμού ως εξωθεσμικός/συσσωματικός τρόπος πολιτικής κινητοποίησης μαζών (παράλληλα με πελατειακές σχέσεις)

- μεγάλος εθνικός διχασμός (Βενιζέλος VS βασιλιά): εμπέδωση κρατισμού+ ανάδειξη κεντρικής σημασίας ρόλου στρατού (ανοιχτή παρέμβασή του σε πολιτική διαδικασία ως εγγυητής σταθερότητας: μέσω πραξικοπημάτων κι όχι κοινοβουλευτισμού)

1.2 Η «καχεκτική δημοκρατία» της μεταπολεμικής περιόδου

1949: πέρασμα σε βασιλευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία

• πελατειακές/λαϊκιστικές πρακτικές (εξωθεσμική συναίνεση-νομιμοποίηση) + καταναγκασμός/πολιτικός αποκλεισμός (συνέπειες εμφύλιου)
• επιβολή νικητών: αυταρχικό σύστημα

- κατ΄ όνομα δημοκρατία (αστυνομευόμενη, κρατική καταπίεση, προτεραιότητα: εξόντωση αντιπάλων κι όχι ένταξη οπαδών)

• οπισθοδρόμηση + χώρα υπό αμερικανική επιρροή (Δόγμα Truman 1947)
• «φιλελεύθερο πείραμα» 1950-1952: υποστήριξη φελελεύθερων από ΗΠΑ +

- στροφή σε δεξιά/συντηρητικά κόμματα

- βασιλιάς (άρχων/ρυθμιστής/εγγυητής συνταγματικής σταθερότητας/σύμβολο αντικομμουνισμού) + Κοινοβούλιο + στρατός (φρουρός καθεστώτος)

- ιδεολογία: αντικομμουνισμός, διαχωρισμός λαού: πολίτες α΄κ β΄κατηγορίας

• αντικατάσταση προπολεμικού διχασμού (βενιζελικοί VS φιλομοναρχικοί) από νέο σχίσμα: εθνικόφρονες (εκλεκτοί καθεστώτος) VS κομμουνιστοσυμμορίτες (πολιτικά/κοινωνικά αποκλεισμένοι: αναίρεση δημοκρατίας στην πράξη)

- θεσμοποίηση «συνταγματικού δυϊσμού» (Σύνταγμα1952 + παρα-Σύνταγμα)

• μέσα παραμονής συντηρητικών σε εξουσία + ελέγχου κρατικού μηχανισμού:

α) εκλογική διαδικασία (διαμόρφωση λαϊκής πλειοψηφίας)

β) εκλογικές απάτες (εκφοβισμός πληθυσμού/νοθεία αποτελέσματος)

• θεσμοποιημένη αυτονομία στρατού: συντέλεσε σε δικτατορία 1967
• ύπαρξη παραστρατιωτικών/παρακρατικών οργανώσων χρηματοδοτούμενες από το κράτος: εκφοβισμός, τρομοκράτηση πληθυσμού υπαίθρου, νόθευση εκλογικού αποτελέσματος, εξουδετέρωση αντιπολιτευτικής ψήφου κλπ
• προσέλκυση ψηφοφόρων μέσω προσωπικών πελατειακών σχέσεων
• μη δημοκρατική οργάνωση κομμάτων (προσωποπαγή): παλαιοκομματισμός
• είσοδος μαζών στην πολιτική όχι αυτόνομα/ανεξάρτητα, αλλά με κάθετο, εξαρτημένο τρόπο + διαιώνιση πελατειακών σχέσεων

Ανολοκλήρωτες μεταρρυθιστικές εξελίξεις δεκαετίας 1960:

- παλαιοί τρόποι πολιτικής κυριαρχίας (εξαναγκασμός/πολιτικός αποκλεισμός): όχι δυνατότητα συνύπαρξης με νέα ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα= ανάγκη εκσυγχρονισμού πολιτικών διαδικασιών/κοινωνίας (Ένωση Κεντρώων): μη επίτευξη (αντίδραση από στρατό/θρόνο: νοθεία εκλογών 1961, δικτατορία)

Αίτιο δικτατορίας: ιδιοτελή/συντεχνιακού τύπου κίνητρα συνταγματαρχών (διασφάλιση κυρίαρχης θέσης τους σε μετεμφυλιακή καχεκτική δημοκρατία)

2. Το καθεστώς της μεταπολίτευσης

2.1 Το πολιτικό και κομματικό σύστημα, 1974-1990

Πέρασμα από δικτατορία σε αποκατάσταση δημοκρατικών θεσμών:

πλήρης, ανοιχτή κοινοβουλευτική δημοκρατία (φιλελευθεροποίηση/εκσυγχρονισμός πολιτικού συστήματος)

- περιορισμός ρόλου στρατού στα στρατιωτικά του καθήκοντα

- νομιμοποίηση ΚΚΕ και ιδεολογίας του

- κατάργηση θεσμού μοναρχίας δια δημοψηφίσματος

- ψήφιση Συντάγματος 1975 (από κόμμα-όχι σύμπραξη κοινοβουλευτικών δυνάμεων)

- πολίτευμα: προεδρευομένη κοινοβουλευτική δημοκρατία (υπερεξουσίες Προέδρου: τάση να γίνει προεδρική). Στην πράξη: πρωθυπουργική δημοκρατία

- αλλαγή πολιτικού συστήματος: επιρροή σχέσεων πολιτικής κυριαρχίας= εξάλειψη μεθόδων αποκλεισμού, όχι απαγόρευση πολιτικής διαφωνίας

- πρόκληση: απαλλαγή πολιτικού συστήματος από συσσωματικές, προσωπικές και πελατειακές πρακτικές (σύγχρονο πολιτικό σύστημα ευρωπαϊκού τύπου: μαζική/οριζόντια, αυτόνομη πολιτική ένταξη)

- ΝΔ 1974: μετριοπαθής/εκσυγχρονισμένος συντηρητισμός+ιδεολογία ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού= δεν κατάφερε να γίνει γραφειοκρατικά οργανωμένος πολιτικός οργανισμός (πελατειακά δίκτυα-κομματικές οργανώσεις) + αγνόηση εσωκομματικών δημοκρατικών διαδικασιών ώστε να μη θιγεί η κυρίαρχη θέση του αρχηγού

- ΠΑΣΟΚ 1974: σοσιαλιστική ιδεολογία, ρήξη με παλαιοκομματισμό + κυβερνητική εξουσία αρχηγού (όχι κανόνες/έλεγχος) + ένταξη πολιτών σε δημοκρατικές διαδικασίες μέσω λαϊκιστικής σχέσης ιδρυτή-ψηφοφόρων κ κομματική πατρωνία (έλεγχος διορισμών, εύνοιες εξουσίας σε οπαδούς κόμματος)

Διαφορές μετεμφυλιακής – μεταπολιτευτικής περιόδου:

- κανένας πολιτικός αποκλεισμός

- πιο ορθολογικός και σύγχρονος τρόπος ένταξης πολιτών στην πολιτική διαδικασία: πολιτική ενσωμάτωση (συμμετοχή μέσω απρόσωπα οργανωμένων και δημοκρατικά θεσμοποιημένων μηχανισμών): τρόπος χωρών όπου υπάρχει ισχυρή/αυτόνομη κοινωνία πολιτών (χαλιναγωγεί/περιορίζει κρατικές επεμβάσεις/χειραγωγήσεις)

- κυρίαρχοι παραμένουν οι ετερόνομοι, κάθετοι και εξαρτημένοι τρόποι ένταξης

- όχι κομματική, αλλά κομματικοκρατική δημοκρατία: θυσία λαϊκών/εθνικών συμφερόντων υπέρ ψηφοθηρίας, κομματικό σύστημα ως αυτοσκοπός

- έλλειψη ισχυρών ενδιάμεσων στρωμάτων= αυταρχισμός εκ των άνω/χειραγώγηση μαζών και αυταρχισμός εκ των κάτω/λαϊκιστικές πιέσεις + υπερτροφία κράτους

Αίτια:

- πρωθυπουργική δημοκρατία= πιο φιλελεύθερο + λιγότερο δημοκρατικό καθεστώς

- όχι ύπαρξη ισχυρής/αυτόνομης κοινωνίας πολιτών (προϋπόθεση οριοθέτησης κρατικών αυθαιρεσιών/παρεμβάσεων)

2.2 Πολιτική κουλτούρα, κοινωνικές αλλαγές, κοινωνία πολιτών και κοινωνικές συγκρούσεις στην Ελλάδα του 21^ου αιώνα

Από 1980: κοινωνικές αλλαγές με τις οποίες δεν συμβαδίζουν οι κομματικές ελίτ

• αντί «κοινωνικού ιδεαλισμού» μεταπολίτευσης: «ατομικιστικός ρεαλισμός-αμοραλισμός» + εξορθολογισμός/εκσυγχρονισμός πολιτικού συστήματος= «απομάγευση κόσμου» (Βέμπερ)
• πολιτική κουλτούρα: αντί υψηλής πολιτικοποίησης μεταπολίτευσης= απογοήτευση εκλογικού σώματος (διαφθορά δημόσιου χώρου)

- ταυτόχρονη ύπαρξη δύο διαφορετικών/ανταγωνιστικών πολιτισμικών παραδόσεων:

α) παρωχημένη πολιτισμική παράδοση (βαλκανική-οθωμανική κληρονομιά + κοσμοθεώρηση Ορθόδοξης Εκκλησίας): κρατικισμός, πατερναλισμός, προστατευτισμός, αυταρχισμός, προκαπιταλιστικές πρακτικές, ξενοφοβία: πλειονότητα ελληνικού πληθυσμού από ίδρυση κράτους

β) «μεταρρυθμιστική» παράδοση: Διαφωτισμός, πολιτικός φιλελευθερισμός, εξωστρέφεια, εξορθολογισμός, μεταρρυθμίσεις, αγορά, στρατηγική χρήση κράτους, καινοτομίες, προς διεθνές σύστημα: αστική διασπορά, προνομιακός ρόλος σε κοινωνία αντί κράτους

• ποιοτική αλλαγή Ελλάδας (ρήξεις με παρελθόν): μη αναστρέψιμη

- στις 20 πλουσιότερες χώρες του κόσμου

- υψηλό ποσοστό φτώχειας (μεγάλες οικονομικές ανισότητες)

- όχι πια χώρα εξαγωγής μεταναστών, ναι χώρα εισαγωγής μεταναστών

-ομοιογενής εθνολογικά, γλωσσολογικά, θρησκευτικά. 1990: πολυεθνικότητα, πολυπολιτισμικότητα ελληνικής κοινωνίας (νέα ρήξη)

- συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς (1981: ορόσημο)

- πολιτισμικό επίπεδο: δύο πολιτισμικές παραδόσεις (βλ. παραπάνω)

• κράτος= γίγαντας με πήλινα πόδια (τεράστιο, υπερτροφικό, δυσκίνητο, αναξιόπιστο, αναποτελεσματικό, πελατειακό)
• φορμαλιστικός χαρακτήρας κρατικού μηχανισμού= εντός δημόσιας ζωής
• κοινωνία πολιτών: εντός κοινωνικού πλαισίου φτωχού σε κοινωνικό κεφάλαιο εμπιστοσύνης/συνεργασίας (ατροφική/αδύναμη/ανίσχυρη απέναντι σε κρατικούς/κομματικούς μηχανισμούς και αυθαίρετες ατομικές συμπεριφορές)
• υστέρηση ως ανοιχτή κοινωνία: κενά ηθικής, πλουραλιστικά ελλείμματα
• έλλειμμα δημοκρατίας/κράτους δικαίου: όχι προστασία ατομικών ελευθεριών κ δικαιωμάτων μειοψηφίας + κυριαρχία πλειοψηφίας/άναρχου ατομικισμού

- αντίληψη συλλογικότητας: μεγέθυνση εγώ κι όχι υπέρβασή του

- αίτιο: εξαρχής έλλειψη κοινωνικού συμβολαίου, θεμελίωση συναίνεσης σε εξωθεσμικές πρακτικές: όχι λύση προβλήματος σχέσης ατομικού-συλλογικού

• όχι συμφωνία από όλους για αναγκαίες μεταρρυθμίσεις + όχι συμπεφωνημένοι κανόνες επίλυσης διαφωνιών= ατομοκεντρισμός υπερισχύει συλλογικότητας (αλλαγές: εκ των άνω/αυταρχικά ή διστακτικά/χωρίς σχέδιο ή θνησιγενώς)
• παρόμοιος τρόπος επίλυσης κοινωνικών συγκρούσεων: όχι συντεταγμένη συλλογική διεκδίκηση, ναι κατά τρόπο που βλάπτει συμφέροντα άλλων (ατομικό πάνω από συλλογικό)
• έλλειψη κοινωνικού συμβολαίου ρύθμισης κοινωνικής ζωής + θεμελίωση κοινωνικής συναίνεσης σε εξωθεσμικούς παράγοντες= αίτια διαφθοράς

Κατάσταση Ελλάδας τελευταίων χρόνων:

- διαφθορά, αναποτελεσματική διακυβέρνηση, επιδείνωση προβλημάτων νομοθεσίας

- επείγουσα ανάγκη για: εκσυγχρονισμό/εξορθολογισμό δημόσιου τομέα

- ανομικές συμπεριφορές (όρια διαφθοράς): σε ορισμένες οργανώσεις κοινωνίας πολιτών (πχ φοιτητές: κοινωνικοποίηση σε λογική σύγκρουσης/ βολονταρισμού ρήξης, απουσία συμβολαιικής ρύθμισης συλλογικής/ατομικής δράσης)

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Πρωθυπουργική δημοκρατία: επιτυχής μετάβαση σε δημοκρατία

Αρνητικά:

-όχι υπέρβαση δημοσιονομικής κρίσης, όχι αποτροπή διόγκωσης κράτους/ δημοσίου χρέους

- όχι πορεία αυτόνομης οικονομικής ανάπτυξης χώρας + κοινωνικού εκσυγχρονισμού

- δημόσιος τομέας= δέσμιος διαφθοράς, γραφειοκρατίας, αναποτελεσματικότητας, αναξιοκρατίας, ρουσφετιού

- αποτυχία πολιτικών κομμάτων εξουσίας να εκσυγχρονιστούν= υποβάθμιση ποιότητας δημοκρατίας (διαιώνιση παλαιοκομματικών πρακτικών + υπερτροφία κομματικών μηχανισμών ως κύριοι διαμεσολαβητές μεταξύ κράτους-πολιτών)

- αποθάρρυνση δημιουργίας τρίτου ανεξάρτητου πόλου μεταξύ κράτους-πολιτών

- κομματικοκεντρική δημοκρατία + ανυπαρξία ισχυρής κοινωνίας πολιτών= αλληλοτροφοδοτούνται (φαύλος κύκλος)

- ανεπιστρεπτί ρήξεις με παρελθόν (εξαίρεση: δύο πολιτισμικές παραδόσεις)

- ανυπαρξία κοινωνικού συμβολαίου δυτικού τύπου + θεμελίωση συναίνεσης σε εξωθεσμικές λειτουργίες= συνύπαρξη ορθολογικών, τυπικών, επίσημων νόμων-κανόνων + ανορθολογικοί, άτυποι, ανεπίσημοι τρόποι λειτουργίας (αντίστοιχα)

- φορμαλιστικός χαρακτήρας ελληνικού πολιτικού/κοινωνικού συστήματος: θυσία ουσίας για τύπο= διέξοδος σε άτυπους τρόπους λειτουργίας ατόμων/συλλογικοτήτων

- εξάρτηση πολιτικού συστήματος από κόμματα (υπερίσχυση κομματικής λογικής)

- επιβάρυνση κρατικού μηχανισμού από κομματικούς διορισμούς

• τρόπος επίλυσης κοινωνικών συγκρούσεων:

- προδικτατορικά: καταναγκασμός, πολιτικός αποκλεισμός, αυταρχισμός, αστυνομοκρατούμενο πλαίσιο επίλυσης συγκρούσεων

- σήμερα (ελλείψει κανόνων ορθολογικά συντεταγμένων σεβαστών απ΄ όλους): εξάρτηση επίλυσης συγκρούσεων μέσω σχετικής κοινωνικής-πολιτικής ισχύος ομάδας/ατόμου (αυταρχική χρήση ισχύος) + μέσω άτυπων διαύλων προς κέντρα πολιτικής, κομματικής, διοικητικής γραφειοκρατίας

• προϋποθέσεις εκσυγχρονισμού χώρας:

α) εθνικό επίπεδο: αν εκσυγχρονιστικές κοινωνικές δυνάμεις γίνουν κυρίαρχες (κατάρτιση σεβαστού κοινωνικού συμβολαίου) + επίλυση έντασης μεταξύ δύο διαφορετικών πολιτισμικών παραδόσεων

β) αν χώρα ανταποκριθεί επιτυχώς σε πιέσεις/προκλήσεις διεθνούς περιβάλλοντος και άλλα κράτη-μέλη ΕΕ: εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις για να καταστεί ισότιμος συντελεστής/εταίρος ευρωπαϊκής ενοποίησης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7^ο

ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ – ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ (Καρακιουλάφη Χ.)

Εισαγωγή

Κοινωνική πρακτική κατανάλωσης + κοινωνιολογικές προσεγγίσεις

- ταξικός χαρακτήρας καταναλωτικής πράξης

- έννοια «καταναλωτικής κοινωνίας» και επικρίσεις + «Μακντοναλντοποίηση» σύγχρονων κοινωνιών και επικρίσεις

- κοινωνιολογική προσέγγιση κατανάλωσης στην Ελλάδα

Εισαγωγικές παρατηρήσεις: Κατανάλωση και κοινωνιολογικές της προσεγγίσεις

Αντικείμενα κατανάλωσης: υλικά αγαθά + υπηρεσίες/δραστηριότητες + άυλη κατανάλωση εικόνων, συμβόλων, μηνυμάτων (δημιουργία νέων αναγκών)

• κατανάλωση ως κοινωνική πρακτική= ολική δραστηριότητα (αντανακλά ευρύτερες κοινωνικές-ψυχολογικές διεργασίες): οικονομική ωφελιμιστική διαδικασία + κοινωνική/πολιτισμική διαδικασία/δραστηριότητα
• βάση: ανάγκες + επιθυμίες
• καταναλωτική πράξη: συμβολικός χαρακτήρας

- πράξη επικοινωνιακή 

- συσχέτιση κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας-δράσης υποκειμένων

- ενεργή σχέση με αντικείμενα + κοινωνία (θεμέλιο πολιτιστικού συστήματος)

- προσδίδει χαρακτηριστικά στο κοινωνικό υποκείμενο (δίνει πληροφορίες)

• κριτική κατανάλωσης: αλλοτριωτικές συνέπειες κλπ (=μετανεωτερικότητα)
• μελέτη καταναλωτικής πράξης από οικονομική, ψυχολογική, κοινωνιολογική άποψη (υστέρηση τελευταίας έναντι πρώτων)
• μελέτη κατανάλωσης/προτύπων/πρακτικών ως δευτερεύον ερευνητικό αντικείμενο στα πλαίσια αναλύσεων κοινωνικής στρωμάτωσης

Αρχές 20^ου αιώνα:

- Βέμπερ: κλειστές ή νομοκατεστημένες ομάδες

- Βέμπλεν: πρακτικές «αργόσχολης τάξης»

- Ζίμελ: σχέση μόδας-κοινωνικής στρωμάτωσης

Μεταπολεμικά μέχρι 1970: κατανάλωση= κύριο αντικείμενο μελετών: «κοινωνία αφθονίας» + εξισωτικός χαρακτήρας κατανάλωσης

- Πάρσονς, Σμέλσερ: λειτουργιστική προσέγγιση

- Σχολή Φρανκφούρτης: επίκριση μαζικής κουλτούρας

- Άρεντ: επίκριση σύγχρονων κοινωνιών μαζικής κουλτούρας

Ζητήματα κυρίαρχων αναλύσεων 1970-1980:

- σχέση κοινωνικής στρωμάτωσης-κοινωνικών πρακτικών (Μπουρντιέ) + εμπειρικές μελέτες ειδικών θεμάτων

- όψεις καταναλωτικής κοινωνίας και μετανεωτερικότητας (Μπωντριγιάρ, Μπάουμαν) + μαζική κατανάλωση και διαφορετικές εκφάνσεις της (Μακντοναλντοποίηση)

• Προέλευση σύγχρονης κοινωνιολογίας κατανάλωσης= δύο ερευνητικές παραδόσεις: α) οικονομική-υλιστική (απόρροια αστεακής κοινωνιολογίας ή κοινωνιολογίας εργασίας), β) ψυχολογιστική-κουλτουραλιστική (απόρροια κριτικής θεωρίας/πολιτιστικών σπουδών και συζήτησης μετανεωτερικότητας)

1. Κοινωνική στρωμάτωση και κατανάλωση

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Ταξικότητα καταναλωτικών πρακτικών:ζήτημα κλασικών/σύγχρονων κοινωνιολόγων

- καταναλωτική συμπεριφορά + τύποι κατανάλωσης= παράγοντες συνένωσης μελών ίδιας τάξης και διάκρισης από άλλες κοινωνικές τάξεις/ομάδες

• κλασικές μελέτες:

Βέμπλεν («αργόσχολη τάξη»: προς επιδεικτική κατανάλωση)

Βέμπερ (ζωή πουριτανών επιχειρηματιών + οριοθέτηση «κλειστών ομάδων»)

Ζίμελ (μόδα ως παράγοντας κοινωνικής συνένωσης/διαφοροποίησης)

• μεταπολεμικά (ανάπτυξη βιοτικού επιπέδου + ώθηση κατανάλωσης):

- εξισωτική επιχειρηματολογία (αφθονία/πρόοδος= εκδημοκρατισμός κατανάλωσης)

- επικριτές κοινωνίας κατανάλωσης (Μπωντριγιάρ) + εμπειρική αμφισβήτηση (Μπουρντιέ: τρόπος που έξη/habitus επηρεάζει γούστο/τρόπο ζωής ατόμου)

• σχέση κοινωνικής στρωμάτωσης-καταναλωτικών πρακτικών= σύγχρονο αντικείμενο εμπειρικής διερεύνησης

1.1 Θεωρία της αργόσχολης τάξης του Θ. Βέμπλεν και έννοια της «επιδεικτικής κατανάλωσης» (δημοσιεύτηκε 1889)

Κριτική σε αμερικανική κοινωνία εποχής: διαίρεση δραστηριοτήτων σε παραγωγικές, ωφέλιμες, φιλεργασιακές VS επιδεικτικές, φιλοεπιχειρηματικές, ληστρικές

- επικέντρωση σε αργόσχολη τάξη (κοινωνικό στρώμα)

- κατανάλωση= απόκτηση αγαθών + ανθρώπινη ανάγκη για κοινωνική αναγνώριση

- στοιχεία «αργόσχολης τάξης»: διαφοροποιούνται από εποχή σε εποχή

- σημαντικό στοιχείο διάκρισης= απασχολήσεις + κατοχή πλούτου/ισχύος

- σύμπτωση εμφάνισης αργόσχολης τάξης με εμφάνιση ατομικής ιδιοκτησίας (χρηματικό στάδιο πολιτισμού)

- Βασικά γνωρίσματα τάξης: «επιδεικτική σχόλη» + «επιδεικτική κατανάλωση»

• «επιδεικτική/περίοπτη σχόλη»: αποχή από εργασία (όχι οκνηρία)

- μη-παραγωγική κατανάλωση εργάσιμου χρόνου= σημάδι πλούτου + συμβατικός δείκτης ευυποληψίας

- ενασχόληση με παραγωγική εργασία= ένδειξη φτώχειας/υποταγής

- προϋποθέσεις εκτίμησης των άλλων: κατοχή πλούτου/ισχύος + απαλλαγή από «υπηρετικά καθήκοντα» (πηγή «πνευματικής μόλυνσης»)

- σπατάλη χρόνου-προσπάθειας

• «επιδεικτική κατανάλωση»: πολυτελών κυρίως αγαθών

- βασικό κίνητρο: μίμηση (μηχανισμός διατήρησης/αναπαραγωγής κοινωνικών τάξεων)

- όχι κριτήριο η ποσότητα αλλά είδος των αγαθών: «τζέντλεμαν της σχόλης» (γούστο + διάκριση «ευγενών»-«αγενών» καταναλωτικών αγαθών)

-μέσο ευυποληψίας (δώρα, συμπόσια, ψυχαγωγίες σε φίλους/ανταγωνιστές)

- σπατάλη αγαθών

• Κατανάλωση ως μέσο εκδήλωσης πλούτου: υπερτερεί σε προηγμένες και διαφοροποιημένες μορφές κοινωνίας + αστικός πληθυσμός έναντι αγροτικού

1.2 Τα καταναλωτικά πρότυπα των κλειστών ομάδων στο έργο του Μ. Βέμπερ: Ο πουριτανός επιχειρηματίας και η σχέση του με την κατανάλωση

Προσέγγιση ζητήματος καταναλωτικών προτύπων μέσω αναλύσεων για κλειστές/νομοκατεστημένες ομάδες και ασκητισμό πουριτανών επιχειρηματικών

• «κλειστή ομάδα»: ορισμός βάσει διακριτού τρόπου ζωής/κατανάλωσης

- είδος κοινότητας (ιδιαίτερη αναγνώριση μελών + μονοπωλιακός χαρακτήρας κατάστασής τους)

- βασικό κριτήριο διαμόρφωσης κλειστών ομάδων: διακριτός τρόπος ζωής + άσκηση συγκεκριμένου επαγγέλματος (ή προνόμια λόγω καταγωγής ή κατοχύρωση πολιτικών/ιεροκρατικών εξουσιών)

• «κοινωνική τάξη»: ορισμός σε επίπεδο αγοράς εργασίας (βάση: βαθμός πρόσβασης σε αγαθά/υπηρεσίες)
• Σχέση κλειστής ομάδας με κοινωνική τάξη:

- κατοχή ή μη πλούτου + θέση επιχειρηματία= όχι επαρκή για τάξη

- πρωτεύουσα σημασία τρόπου ζωής (όχι πάντα ταύτιση κοινωνικής κατάστασης με κοινωνική τάξη)

- κοινωνικές τάξεις: κυρίως σε οικονομία αγοράς

- κλειστές ομάδες: βάση οικονομίας= ικανοποίηση αναγκών βάσει μονοπωλιακά λειτουργικών, φεουδαρχικών/πατρογονικών δομών (κανόνες τρόπων ζωής)= δημιουργία παράλογων καταναλωτικών συνηθειών + παρεμπόδιση ελεύθερης οργάνωσης αγοράς

• Ενδιαφέρον για καταναλωτικές πρακτικές στο πλαίσιο ανάλυσης σχέσης αρχών προτεσταντικής θεωρίας - καπιταλιστικής οικονομικής συμπεριφοράς

- καταναλωτικές πρακτικές «αργόσχολης τάξης» VS ασκητικός τρόπος διαβίωσης προτεστάντη καπιταλιστή επιχειρηματία

- βασικός σκοπός ζωής: έλλογη επαγγελματική εργασία

- πλούτος: όχι καθαυτός κακός, ναι ως πειρασμός για οκνηρία/σπατάλη μακριά από εργασία/θρησκεία (απόλαυση αγαθών= ανεκτή αν δεν κόστιζαν)

- αγαθά πρακτικά χρήσιμα/αναγκαία= όχι καταδικαστέα

- πολυτελής κατανάλωση + άλογη χρήση πλούτου= καταδικαστέα

- συνέπεια ασκητικού τρόπου ζωής: καπιταλιστική συσσώρευση (εξαναγκασμός σε αποταμίευση= σχηματισμός/αύξηση κεφαλαίου+επένδυση)

1.3 Γκ. Ζίμελ: Η μόδα ως στοιχείο ταξικής διαφοροποίησης (1904)

Ένδυση: πληροφορίες για κοινωνική θέση ατόμων, κριτήριο ταξικής συνένωσης

• Μόδα= είδος κοινωνικής μορφής (ταξικής συνένωσης/διάκρισης)

- όχι χαρακτηριστικό πρωτόγονων ή αταξικών κοινωνιών

- χαρακτηριστικό σύγχρονων κοινωνιών λόγω υπάρχοντος πλούτου και διαφορών σε επίπεδο διαβίωσης

- μορφή μίμησης: α) παράγοντας εξίσωσης (λειτουργία κοινωνικής προσαρμογής), β) τάση για ανομοιότητα/διαφορετικότητα, ατομική διάκριση (ποικιλία: αλλαγή στο χρόνο + διαφοροποίηση κατά κοινωνική τάξη)

- εγκαίνια μόδας από ελίτ + μίμηση από κατώτερες τάξεις (προσπάθεια εξάλειψης εξωτερικών ταξικών γνωρισμάτων): trickle-down effect

• Διαφορές επιπέδου διαβίωσης= ενίσχυση ευκαιριών προβολής διαφορών

1.4 Π. Μπουρντιέ: Κοινωνικός χώρος, γούστο και καταναλωτικές πρακτικές

Επιρροή από θεωρία Βέμπλεν περί αργόσχολης τάξης: εστίαση Μπουρντιέ σε γούστο και αισθητική κατανάλωση

• γούστα, πολιτισμικές πρακτικές, βιοτικό ύφος υποκειμένων= προϊόν:

α) έξεών τους (habitas),

β) κοινωνικού χώρου όπου ανήκουν

• έξη (έννοια κλειδί)= σύνολο προδιαθέσεων/αντιλήψεων/σχημάτων δράσης που αποκτά το υποκείμενο από κοινωνία και πατρογονικές δομές

- διττός ρόλος έξης: ως γενεσιουργός αρχή αντικειμενικά ταξινομήσιμων πρακτικών + ως σύστημα ταξινόμησης αυτών των πρακτικών

• κοινωνικός χώρος= αντικαθιστά έννοια τάξης (όχι όμως ως ύπαρξη τάξεων)

- χώρος δυνάμεων έλξης/απώθησης= δημιουργία συνενώσεων/μετατοπίσεων

- τρισδιάστατο μόρφωμα: συνολικός όγκος κεφαλαίου + δομή κεφαλαίου στο εσωτερικό «τάξεων» + εξέλιξη στο χρόνο

- βιοτικό ύφος= ενωτικό σύνολο διακριτικών προτιμήσεων (συστηματική έκφραση ιδιαίτερων υπαρξιακών συνθηκών). Γενεσιουργός αρχή= γούστο

• προσπάθεια σύλληψης πολυπλοκότητας μορφών γούστου-κατανάλωσης σε επίπεδο διαφορετικών τάξεων και στο εσωτερικό τους
• σε κάθε κοινωνική θέση (αστική, μικροαστική, λαϊκή): αντιστοιχεί τάξη έξεων

- γούστο αστών= γούστο πολυτελείας ή ελευθερίας (απόσταση από ανάγκη)

- γούστο μικροαστών= «καλή πολιτισμική θέληση», αναγνωρίζουν νόμιμα συμβολικά αγαθά, αλλά αγνοούν τρόπο χρήσης/κατανάλωσής τους

- γούστο λαϊκών τάξεων= «επιλογή του αναγκαίου», γούστο ανάγκης

1.5 Η διερεύνηση του ταξικού χαρακτήρα της κατανάλωσης: σύγχρονες εμπειρικές μελέτες με έναυσμα το έργο του Μπουρντιέ

• ανάλυση Katz-Gerro, Shavit: πρακτικές ψυχαγωγίας τάξεων στο Ισραήλ
• ανάλυση Rees, Vermunt, Verboord: δυνατότητα γενίκευσης ανάλυσης Μπουρντιέ (πρακτικές ανάγνωσης ολλανδικής κοινωνίας)
• έρευνα Maggio, Useem (1978): σημείο αναφοράς για σχέση κοινωνικής τάξης και έκθεσης σε «υψηλή τέχνη»

- παράγοντας οριοθέτησης ταξικής θέσης= εκπαίδευση (κυρίαρχη)

- ταξικές διαφοροποιήσεις= απόρροια διαφορετικών μοντέλων πολιτιστικής κοινωνικοποίησης (διαμόρφωση αισθητικού γούστου)

• μελέτες 1980: πολιτιστική συμπεριφορά ελίτ διακρίνεται όλο και λιγότερο από διανοητικό/πολιτιστικό σνομπισμό και περισσότερο από «λαϊκές» πολιτισμικές μορφές
• Πέτερσον (εμπειρικές μελέτες, 1992): εισαγωγή έννοιας «παμφαγίας»

- ευκολία διαπέρασης κοινωνικών, πολιτιστικών ορίων από ανώτερες τάξεις (μέλη λαϊκών τάξεων: πιο κλειστές συμπεριφορές/πρακτικές)

- ως συνέπεια δομικών αλλαγών (άνοδος επιπέδου διαβίωσης, εκλαΐκευση τέχνης μέσω ΜΜΕ, μετανάστευση)= δύσκολες οι πρακτικές αποκλεισμού= αύξηση ανεκτικότητας προς διαφορετικές πολιτιστικές πρακτικές

• Μελέτη Μπράισον (επιβεβαίωση Πέτερσον): μουσικές «απέχθειες» ως μέτρο πολιτιστικού αποκλεισμού

- αύξηση εκπαίδευσης= μείωση μουσικής αποκλειστικότητας

- αύξηση πολιτικής ανεκτικότητας= αύξηση μουσικής ανεκτικότητας

- ρατσισμός= αύξηση απέχθειας ειδών μουσικής

- περιορισμοί μουσικής ανεκτικότητας: πιθανή η απόρριψη μουσικής οπαδών με χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο

• Έρευνα των Warde, Martens, Olsen: θέμα έκθεσης ανώτερων τάξεων σε ευρεία γκάμα καταναλωτικών-πολιτιστικών πρακτικών: γεύματα

- κοινωνικοδημογραφικοί παράγοντες (εισόδημα, εκπαίδευση, εργασία): αναζήτηση ποικιλίας στα εκτός σπιτιού γεύματα

- ύπαρξη υψηλού οικονομικού-πολιτιστικού κεφαλαίου: έθνικ εστιατόρια

2. Η καταναλωτική κοινωνία: Κριτικές προσεγγίσεις

2.1 Όψεις της καταναλωτικής κοινωνίας

Καταναλωτική κοινωνία:

- οργάνωση κοινωνίας βάσει κατανάλωσης κι όχι παραγωγής αγαθών/υπηρεσιών

- στάδιο ύστερου καπιταλισμού

- χαρακτηρισμός σειράς οικονομικών-πολιτιστικών τάσεων αναπτυγμένων βιομηχανικών κοινωνικών (διάκριση από πρώιμες βιομηχανικές και αναπτυσσόμενες κοινωνίες Τρίτου Κόσμου)

• μετάβαση σε καταναλωτική κοινωνία: αλλαγή σε επίπεδο αξιών/πεποιθήσεων + ανάδυση μαζικής αγοράς (κυρίως μεταπολεμικά: παράδειγμα ΗΠΑ)
• γενίκευση μαζικής παραγωγής (φορντικό)= ανάδυση μαζικής κατανάλωσης (μέσα 20^ου): πρότυπο μέσου καταναλωτή τυποποιημένων προϊόντων
• Kendrick, Brewer, Plumb (1982): κοινωνική μίμηση και κοινωνικός ανταγωνισμός + χειραγώγησή τους= παράγοντας ανάδυσης καταναλωτισμού
• 1970: αλλαγή παραγωγικού προτύπου + καταναλωτικής συμπεριφοράς

- υποκατάσταση μαζικής/τυποποιημένης κατανάλωσης από αναζήτηση ποικιλίας, ιδιαιτερότητας, μοναδικότητας (μεταμοντέρνα κουλτούρα)

• Ιδιαίτερη έκφραση μαζικής κατανάλωση: φαινόμενο Μακντοναλντοποίησης της κοινωνίας (Ρίτζερ)= κυριαρχία αρχών fast food σε τομείς κοινωνίας

- επέκταση βεμπεριανής θεωρίας (εξορθολογισμός ως «σιδερένιο κλουβί»): μοντέλο ΜακΝτόναλντ αντικατέστησε γραφειοκρατία ως μοντέλο οργάνωσης κοινωνικής ζωής. Τέσσερα χαρακτηριστικά «Μακντοναλντοποίησης»:

α) αποτελεσματικότητα: επιλογή βέλτιστων μέσων για δεδομένο στόχο

β) δυνατότητα υπολογισμού: δυνατότητα παραγωγής/απόκτησης μεγάλης ποσότητας προϊόντος σε λίγο χρόνο

γ) προβλεψιμότητα: σταθερότητα υπηρεσιών/προϊόντων ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου («ρουτινοποίηση»)

δ) έλεγχος μέσω μη-ανθρώπινης τεχνολογίας για εξοικονόμηση χρόνου

- ΜακΝτόναλντ= τέλειος μηχανισμός επέκτασης μαζικής κουλτούρας

- «νησιά των ζωντανών νεκρών»= νέοι χώροι κατανάλωσης

• τελευταία χρόνια: αμφισβήτηση υπόθεσης «Μακντοναλντοποίησης»:

- αποστροφή καταναλωτών (σύμβολο «αμέτρητου εμπορευματισμού και μαζικής λαϊκής κουλτούρας»): προτίμηση για εναλλακτικές μορφές ψυχαγωγίας, βιολογικά/φυσικά προϊόντα, παραδοσιακά κατασκευασμένα προϊόντα κλπ

- σύγχρονη μορφή πολυτελούς κατανάλωσης: «γήινος παραδοσιασμός» (αντί «αστραφτερής επίδειξης»)

- μεσαίες τάξεις: αντικείμενα βιοτεχνικής και όχι μαζικής παραγωγής

2.2 Η κριτική της καταναλωτικής κοινωνίας και της μαζικής κατανάλωσης

- κριτική σε πεδίο κατανάλωσης (Μπρωντιγιάρ)

- κριτική μαζικής κουλτούρας, μετανεωτερικότητας, σύγχρονων κοινωνιών (σχολή Φρανκφούρτης, Χάννα Άρεντ, Μπάουμαν)

Μπρωντιγιάρ: κατανάλωση= υλικών αγαθών + συμβολικών προϊόντων

• κατανάλωση συμβολικών προϊόντων (μέσω ΜΜΕ, διαφήμισης)= παραγωγή διακρίσεων κοινωνικών τάξεων/ομάδων
• χαρακτηριστικά μαζικών προϊόντων: εύθραυστα, εφήμερα
• στόχος διαφήμισης: αφαίρεση χρόνου/αξίας χρήσης από αντικείμενα (υποταγή σε αέναο κύκλο μόδας/ανανέωσης)
• καταναλωτική συμπεριφορά: συλλογική συμπεριφορά= μορφή κοινωνικού ελέγχου και καταναγκασμού
• λογική κατανάλωσης= λογική εμπορεύματος (εξαντικειμενισμός-χειραγώγηση όλων των λειτουργιών/αναγκών με ορολογία κέρδους) + θεαματικοποίηση όλων (σε εικόνες, σημεία, καταναλωτικά πρότυπα)
• εποχή κατανάλωσης= εποχή ολοκληρωτικής αλλοτρίωσης
• ορόσημο νέας μορφής κατανάλωσης= drugstore (νέα εμπορικά κέντρα): προθάλαμος καταναλωτικής δραστηριότητας ως ολική οργάνωση ζωής (ολική ομογενοποίηση, διηνεκές shopping)
• έντονα ταξικός χαρακτήρας κατανάλωσης:

- αν και πρόσβαση σε προϊόντα αφθονίας/προόδου ως «φυσικό δικαίωμα» (βάσει εξισωτικής λογικής): κατανάλωση= οξύνει ανισότητες

- αντικατάσταση επιδεικτικής κατανάλωσης με «υπερεπιδεικτική διακριτικότητα»/άρνηση κατανάλωσης + άλλοτε δωρεάν αγαθά (αέρας, νερό, πράσινο, ησυχία) γίνονται πολυτελή (πρόσβαση από προνομιούχους)

- καταστατική θέση: θεμελιώνεται στα σημεία/διαφορές, όχι στα αγαθά

• κατανάλωση: όχι υλική πρακτική, αλλά κοινωνιολογικό σύστημα σημείων επικοινωνίας/ανταλλαγής= γλώσσα (ιδεαλιστική πρακτική: κατανάλωση αντικειμένων ως ιδεών)
• όχι σύνδεση με ικανοποίηση αναγκών= όχι σημείο κορεσμού
• κατανάλωση= απορρέει από επιθυμία για κάτι που δεν κατέχουμε (ανικανοποίητο)

Σχολή Φρανκφούρτης: ανάδυση μαζικής κουλτούρας + αρνητικές συνέπειές της

• κριτική σύγχρονου ορθολογισμού= εξυπηρετεί κυριαρχία
• καταγγελία σύγχρονων κοινωνιών ως ολοκληρωτικές/συσσωματοποιημένες
• αιτίες: σύγχρονη μαζική κουλτούρα (σύνδεση με σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό κα τεχνικές κυριαρχίας επί των μαζών)
• τεχνολογία= όχι ουδέτερη (τεχνολογική ορθολογικότητα= ορθολογικότητα οικονομικά ισχυρότερων)
• βιομηχανία κουλτούρας (=διασκέδασης): ευνοεί παθητική κατανάλωση (αφαίρεση δυνατότητας ατόμου για σύνδεση εμπειριών αισθήσεων με θεμελιώδεις έννοιες) + μετατροπή τέχνης σε καταναλωτικό αγαθό
• αντίληψη ανθρώπων ως καταναλωτές (έμφαση σε ελευθερία εκλογής) και υπαλλήλους (αίτημα για ένταξη σε ορθολογική οργάνωση): ως αντικείμενα
• μετατροπή τέχνης σε καταναλωτικό αγαθό (χωρίς εγγενή αξία, παρά μόνο ως ανταλλακτική αξία)
• διαφήμιση: δημιουργία «πλαστών», ετεροκαθορισμένων αναγκών= εμπόδιο οικονομικής, πολιτικής, πνευματικής απελευθέρωσης ανθρώπων (Μαρκούζε)

- κοινωνία αφθονίας= καταπιεστική μέσα από πλαστές ανάγκες και κοινωνικό έλεγχο παραγωγής/κατανάλωσης περιττού + απατηλών ελευθεριών

Άρεντ: καταναλωτική κοινωνία που επέτρεψε ανάδυση ολοκληρωτικών καθεστώτων

• σύνδεση ανάδυσης καταναλωτικής κοινωνίας με «μοναδοποίηση» ατόμων (τάση αποξένωσης, ανάδυση μαζών/μαζικής κοινωνίας)
• μαζική κοινωνία: όχι κουλτούρα, ναι ψυχαγωγία
• σύνδεση καταναλωτικής κοινωνίας με αλλαγές σε ιεραρχία 3 θεμελιωδών δραστηριοτήτων (μόχθος, εργασία, πράξη) ανθρώπινης κατάστασης

- μόχθος: βιολογική λειτουργία ανθρώπινου σώματος + μέρος κυκλικής κίνησης φύσης= σύνδεση με κατανάλωση (επαναλαμβανόμενος κύκλος βιολογικής ζωής)= καταβροχθιστικός χαρακτήρας μόχθου-κατανάλωσης

- εργασία: αντιστοιχεί σε «μη-φυσικό χαρακτήρα ανθρώπινης ύπαρξης»= παραγωγή ανθρώπινου τεχνουργήματος= διαθέτει ανεξαρτησία, αντικειμενικότητα, ανθεκτικότητα (δυνητικός πολλαπλασιασμός: ασταμάτητη διαδικασία κατασκευής)

- πράξη: άμεση δραστηριότητα ανθρώπων χωρίς μεσολάβηση ύλης= προϋπόθεση συγκρότησης δημόσιου χώρου, ατόμου ως πολίτη (πολιτική έννοια πράξης= προσπάθεια ατόμου για αθανασία)

• σύγχρονες κοινωνίες: ανατροπή ιεραρχίας δραστηριοτήτων= από περιφρόνηση μόχθου (Αρχαία Ελλάδα) σε κοινωνία του μόχθου (εξίσωση με εργασία): μόχθος ως κυρίαρχη δραστηριότητα, πράξη ως δευτερεύουσα

- κοινωνία μόχθου= καταναλωτική κοινωνία (δύο όψεις ίδιας διαδικασίας)

- οικονομία σπατάλης: αχρήστευση αγαθών μετά την παραγωγή τους= αναγκαιότητα

• κοινωνία όπου άνθρωποι έπαψαν να είναι δημιουργοί/πολίτες= ρίζες απολυταρχισμού

Μπάουμαν: δεινά μετανεωτερικότητας (πέρασμα από ηθική εργασίας σε αισθητική κατανάλωσης, από κοινωνία παραγωγών σε κοινωνία καταναλωτών)

• καταναλωτής= νέα κοινωνική ταυτότητα
• ιδεώδης καταναλωτής= όχι σταθερές θέσεις, ναι άμεση/στιγμιαία ικανοποίηση
• καταναλωτική κοινωνία= κοινωνία του τώρα, του επιθυμείν (όχι αναμένειν)
• κατανάλωση= πράξη/εμπειρία ατομική/μοναχική
• διακριτικό χαρακτηριστικό κατανάλωσης= προβαλλόμενη ελευθερία επιλογής
• αύξηση/μείωση ελευθερίας επιλογής= ανάλογη κοινωνικής ιεραρχίας
• θέμα νεόπτωχων σύγχρονων κοινωνιών

- κανονική ζωή= ζωή καταναλωτών

- προσδιορισμός φτωχών= μίζεροι, μειονεκτικοί, ελαττωματικοί, ανεπαρκείς

- αδυναμία να είσαι καταναλωτής= όχι ελευθερία επιλογής= ανία (έντονος ταξικός χαρακτήρας)

3. Όψεις της κατανάλωσης στην Ελλάδα – Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις

Κατανάλωση + κοινωνικές της προεκτάσεις= όχι αντικείμενο εκτεταμένης κοινωνιολογικής διερεύνησης στην Ελλάδα

- προσέγγιση από πλευρά οικονομικών/μάρκετινγκ ή ως παράμετρος ερευνών για φτώχεια/αποκλεισμό

Έρευνα Καραποστόλη (1984): καταναλωτική συμπεριφορά 1960-1975

• βάση: στατιστικά στοιχεία
• διαπίστωση τάσεων σύγκλισης μεταξύ αγροτικών-αστικών προτύπων κατανάλωσης και καταναλωτικής συμπεριφοράς μεταξύ κοινωνικο-επαγγελματικών ομάδων

- παρά τις οικονομικές ανισότητες: διαμόρφωση μηχανισμών ενθάρρυνσης «λογικής επιθυμίας» έναντι «λογικής ασφάλειας»

Έρευνες προσέγγισης καταναλωτικής συμπεριφοράς: Εξέταση οικονομικής δραστηριότητας + συνθηκών διαβίωσης + τρόπου ζωής ομάδων πληθυσμού

• Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (φτώχεια, αποκλεισμός, κοινωνικές ανισότητες)
• Μπούζα, Μπαλούρδου, Σίσσουρα: συνθήκες αποστέρησης Νομού Δωδεκανήσου
• Παναγιωτόπουλου: σχετικά με «οδύνη των ανέργων»

• ζήτημα πρόσβασης ή μη σε αγαθά «συλλογικής κατανάλωσης» (πάρκα, νοσοκομεία, δρόμους, σχολεία, συγκοινωνίες, υπηρεσίες κλπ)

- πρακτικές στέγασης/κατοίκησης και επιπτώσεις σε καθημερινή ζωή (Λεοντίδου: εργατικός εποικισμός Αθήνας-Πειραιά κατά το Μεσοπόλεμο= ανάδυση λαϊκής κουλτούρας)

- έρευνα Σπυριδάκη: πρακτικές κατοίκησης περιοχής Περάματος

- έρευνα Μαλούτα: συνθήκες στέγασης στην Αθήνα + εξέταση κοινωνικών χαρακτηριστικών (επάγγελμα, εισόδημα, μόρφωση κλπ)

• έρευνες για βιοτικό ύφος (στυλ ζωής) ομάδων/πληθυσμού:

- Καμπέρη: έρευνα για ψυχαγωγία, χρήση ελεύθερου χρόνου, εργασία κλπ

- Αστρινάκη: έρευνα για παρεκκλίνοντες υποπολιτισμούς ή πιο ειδικές νεανικές κουλτούρες

- Μυριζάκη: καταναλωτικές πρακτικές νέων (ψυχαγωγικές/αθλητικές δραστηριότητες)

• μελέτες για καταναλωτική πράξη: πχ πτυχές λαϊκού πολιτισμού, κουλτούρας φτωχών πχ έρευνες για «ταξικό» χαρακτήρα λαϊκής μουσικής/ρεμπέτικου
• συγκριτικές μελέτες (εκκίνηση: θέση Μπουρντιέ περί κοινωνικού χώρου σε σχέση με καταναλωτικές πρακτικές)
• Papastefanou, Aydin, Lazaridis, Bogenhold: ανισότητες καταναλωτικών πρακτικών σε τρεις χώρες (Ελλάδα, Τουρκία, Γερμανία): κατά πόσο το εκπαιδευτικό επίπεδο, το καθαρό εισόδημα, το επαγγελματικό status επηρεάζουν πρόσβαση σε διαρκή καταναλωτικά αγαθά. Συμπεράσματα:

- κοινωνικοοικονομικό κύρος επηρεάζει κατοχή καταναλωτικών αγαθών σε Τουρκία, ακολουθεί η Ελλάδα, πολύ λίγο στη Γερμανία

- έκφραση κοινωνικής ιεραρχίας σε επίπεδο διαρκών οικιακών καταναλωτικών αγαθών: έντονα στην Τουρκία, ακολουθεί η Ελλάδα, λιγότερο στη Γερμανία

• Virtanen: σύγκριση κατανάλωσης πολιτισμικών αγαθών από νέους ενήλικες σε 15 ευρωπαϊκές χώρες (πολιτιστική συμμετοχή/ενημέρωση/χόμπι): στοιχεία Ευρωβαρόμετρου 2001

- διάκριση μεταξύ πολιτιστικά ενεργών, μη-παθητικών και παθητικών χωρών

- Ελλάδα: εντάσσεται σε κατηγορία παθητικών χωρών

• Coulangeon: (στοιχεία Ευρωβαρόμετρου 2001) μελέτη σχέσης σχολικών-εκπαιδευτικών επιδόσεων και συμμετοχής σε υψηλού επιπέδου πολιτιστικές δραστηριότητες σε διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα: υψηλό το ποσοστό της μη-συμμετοχής)

Γενική σύνοψη – Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Πολυδιάστατος ο χαρακτήρας της καταναλωτικής πράξης: όχι απλή οικονομική πράξη με όρους προσφοράς-ζήτησης, ναι κοινωνική δραστηριότητα. Μελέτες για:

- ταξικό χαρακτήρα κατανάλωσης

- εκφάνσεις και επιπτώσεις καταναλωτικής κοινωνίας