ΕΡΓΑΣΙΑ - ΕΠΟ 30

ΕΠΟ 30 – 2014/2015

4η ΕΡΓΑΣΙΑ Γ. Β.

ΘΕΜΑ: Venetiae quasi alterum Byzantium (Βενετία, σχεδόν ένα άλλο Βυζάντιο): το ελληνικό στοιχείο της Βενετίας και η συμμετοχή του στη βενετική Αναγέννηση (1453 – τέλη 16^ου αι.)

ΒΑΘΜΟΣ: 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΕΦ. 1^ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

1.1. Από τους «προσκεκλημένους» στους μέτοικους

1.2. Διεκδικήσεις και αυτοοργάνωση της ελληνικής κοινότητας

ΚΕΦ. 2^ο ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

2.1. Οι απόδημοι Έλληνες στην «υπηρεσία» του ιταλικού ουμανισμού

2.2. Βυζαντινοί Έλληνες και βενετική τέχνη

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ/ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Venetiae quasi alterum Byzantium: Η ρήση αυτή του Βησσαρίωνα του Τραπεζούντιου, ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες της μετα-βυζαντινής εποχής, αντικατοπτρίζει τη μακραίωνη και πολύπλοκη σχέση αλληλεξάρτησης του Βυζαντίου με τη Βενετία. Οι ίδιοι οι Βενετοί δόγηδες, από τον 11^ο κιόλας αιώνα, επεδίωξαν να συνδεθούν με δεσμούς συγγένειας (επιγαμίες) με τη «βασιλική οικογένεια», μεταφέροντας «βυζαντινούς τίτλους» και συνήθειες στην πόλη τους.[1] Μετά δε την Δ΄ Σταυροφορία (1201-1204), η μοίρα του Βυζαντίου και των κατοίκων του θα δεθεί αναπόδραστα με το βενετικό όραμα, που θα μετατρέψει μια «βυζαντινή επαρχία», όπως ήταν η Βενετία, σε αυτόνομη αυτοκρατορία με επεκτατικές βλέψεις.[2]  Της παραχωρούνται σημαντικά εμπορικά προνόμια και κτίσεις έναντι μιας επισφαλούς και συνεχώς ανανεούμενης υποστήριξης στο Βυζάντιο, εν όψει του επικείμενου οθωμανικού κινδύνου, που, τελικά, αντίθετα από τις προσδοκίες, θα συμβάλλει στην ολοκλήρωση της φθοράς του αυτοκρατορικού μεγαλείου, διευκολύνοντας την πτώση του. Βυζαντινοί θησαυροί (ιερά λείψανα, κοσμήματα, εικόνες, έργα τέχνης) θα μεταφερθούν στη βενετική πόλη, είτε ως «τρόπαια», είτε ως λάφυρα, είτε ως «ενέχυρα» οικονομικών διαπραγματεύσεων, είτε ως «δώρα» των Ελλήνων μέτοικων, αυξάνοντας τον πλούτο της και μεταμορφώνοντάς την σε τόπο με ιδιαίτερη πολιτισμική αξία.[3]

Οι βυζαντινοί Έλληνες και οι Βενετοί, ωστόσο, συνδέθηκαν με μια βαθιά και «αμοιβαία αντιπάθεια», που εκκινούσε από τη θρησκευτική ετερότητα και που καλλιέργησε ο χρόνος της βενετικής εκμετάλλευσης και του οθωμανικού φόβου. Ο κοινός θρήνος για την απώλεια του Βυζαντίου και η αναγκαιότητα της συνύπαρξης και της ανταλλαγής, θα φέρει τους δύο λαούς κοντά και, μοιραία, θα οδηγήσει σε μια ενδιαφέρουσα πολιτισμική ώσμωση.[4]

Στο πρώτο μέρος της εργασίας μας θα μιλήσουμε για τους Έλληνες της Βενετίας και τον τρόπο που κατάφεραν να αυτοοργανωθούν και να αναπτυχθούν ως ανεξάρτητη και ισχυρή κοινότητα, ενώ στο δεύτερο μέρος θα αναφερθούμε στο βαθμό που η παρουσία τους επηρέασε τη βενετική Αναγέννηση.

ΚΕΦ. 1^ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

1.1 Από τους «προσκεκλημένους» στους μέτοικους

Ήδη από τον 10^ο αιώνα, πολλοί Έλληνες προσκαλούνται από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία για να προσφέρουν τις γνώσεις τους και την τεχνική τους στην οικοδόμηση σπουδαίων έργων τέχνης. Η προσέλευση θα αυξηθεί κατά τον 12^ο και 13^ο αιώνα, καθώς η Βενετία διευρύνει τις κτίσεις της επί των βυζαντινών εδαφών, αυξάνοντας τις πολιτικές της διαβουλεύσεις με τον αυτοκράτορα και ευνοώντας την «ελεύθερη μετακίνηση» των βυζαντινών κατοίκων. Τον 14^ο αιώνα, η αναστάτωση που κυριαρχεί στην αποδυναμωμένη πια –από την αδιάκοπη προσπάθεια απώθησης των απανταχού, δυτικών και ανατολικών, ξένων δυνάμεων, που προσβλέπουν στην οικειοποίηση του πλούτου και των εδαφών της– Βυζαντινή Αυτοκρατορία, θα φέρει στη Βενετία ολοένα και περισσότερους Έλληνες, που είτε επιζητούν έναν ασφαλή τόπο για τις περιουσίες τους, είτε «ευνοϊκότερες συνθήκες ζωής και εργασίας». Η δε επέλαση των Οθωμανών και η τελική άλωση της Πόλης το 1453 θα οδηγήσει ορδές προσφύγων, που αναζητούν μια καινούρια πατρίδα, στη σιγουριά της μικρής, μέχρι τότε,  ελληνικής παροικίας της Βενετίας.[5]  

Έλληνες αριστοκράτες, όπως η Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά, θα διαμεσολαβήσουν με τις «βενετικές αρχές» για την όσο δυνατόν καλύτερη υποδοχή και εγκατάστασή τους. Οι Βενετοί, από τη μεριά τους, θα τους προσφέρουν απλόχερα τα μέσα για να ανακάμψουν, υποκινημένοι, ίσως, από μια ενοχική διάθεση για τα χρόνια «απομύζησης» του βυζαντινού πλούτου και, κυρίως, για τη βραδυπορία και την έλλειψη κατανόησης που επέδειξαν, επιμένοντας να δίνουν προτεραιότητα σε παλιές οφειλές και εμπορικές διεκδικήσεις, την ώρα που, απελπισμένος, ο βυζαντινός αυτοκράτορας εκλιπαρούσε για άμεση βοήθεια.[6]

Το 1478 οι μέτοικοι είχαν ήδη φτάσει πάνω από 4000.[7] Η ελληνική παροικία  αποτελούνταν από πλήθος ανθρώπων, που δεν δίσταζαν να προσφέρουν, αφειδώς, τις υπηρεσίες τους στο βενετικό κράτος ως έμποροι, επιχειρηματίες, ναυτικοί, τεχνίτες, καλλιτέχνες, λόγιοι και στρατιώτες. Οι stradioti, ειδικά, ένα ελαφρύ ιππικό μισθοφορικό σώμα,[8] εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα για τη μαχητικότητα και τον τρόπο με τον οποίο υπερασπίστηκαν τα βενετικά συμφέροντα.[9] Δεν είναι τυχαίο, μάλιστα, το ότι το σώμα των Ελλήνων στρατιωτών της Βενετίας «αποτυπώθηκε» και μνημονεύτηκε στην ελληνοβενετική λογοτεχνία ως «stradioti palikari».[10]

1.2. Διεκδικήσεις και αυτοοργάνωση της ελληνικής κοινότητας

Από τα πρώτα αιτήματα των Ελλήνων στις βενετικές αρχές ήταν η άδεια «άσκησης των θρησκευτικών τους καθηκόντων». Ωστόσο, δεν ήταν εύκολο να αντιστραφεί το αμοιβαίο κλίμα δυσπιστίας, που για χρόνια, όπως είπαμε, είχε καλλιεργηθεί μεταξύ βυζαντινών Ελλήνων και Βενετών. Έτσι, θεωρούμενοι ως «σχιματικοί», εφόσον ακολουθούσαν το ανατολικό, ορθόδοξο δόγμα και όχι το καθολικό, θα αντιμετωπιστούν με επιφυλακτικότητα. Αξιοποιώντας, εντούτοις, αφενός, το «συντεχνιακό δίκαιο της εποχής», κι αφετέρου, την εκτίμηση που έτρεφαν οι Βενετοί για το ελληνικό πολεμικό σώμα, θα καταφέρουν να οργανωθούν σε Αδελφότητα (1511), με μέλη ισχυρούς, οικονομικά και πολιτικά, Έλληνες και αρχικό στόχο θρησκευτικές, αλλά και φιλανθρωπικές δραστηριότητες που αφορούσαν τα θύματα του πολέμου.[11] Έλληνες, όπως ο Μάρκος Μουσούρος και ο Ιανός Λάσκαρης, θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην περαιτέρω –μα όχι χωρίς εμπόδια– αυτονόμησή τους. Παρακάπτοντας το σκεπτικισμό του Συμβουλίου των Δέκα[12] και απευθυνόμενοι στον ίδιο τον πάπα, θα διεκδικήσουν και θα πετύχουν, το1546, την ανεξαρτησία της ελληνικής εκκλησίας από τις βενετικές «εκκλησιαστικές αρχές», η οποία θα περιέλθει, «σιωπηλά», υπό την «δικαιοδοσία του Ορθόδοξου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως».[13]

Ενδεχομένως, το γεγονός ότι η Βενετία ήταν από τις πόλεις, που παρέμειναν δημοκρατικές όταν οι άλλες ιταλικές πόλεις μετασχηματίστηκαν σε δεσποτικές, σε συνδυασμό με το βενετικό «σοβινισμό», που έβαζε τη θρησκεία σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με την πόλη, αλλά και την παράδοση της θρησκευτικής ουδετερότητας που οι ίδιοι αξίωναν και απολάμβαναν από την παπική αυλή, ευνόησαν, τελικά, την εδραίωση της ελληνικής παροικίας, η οποία συνεχόταν από ένα «πνεύμα φιλελευθερισμού» και αυτεξουσιότητας.[14]

Η σύσταση της Αδελφότητας, με την επονομασία San Nicolo, υπό τη «σκέπη», δηλαδή, του Αγίου Νικολάου, προστάτη των ναυτικών, και η ανέγερση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου (1536), προστάτη των πολεμιστών, δεν μπορεί παρά να αποκαλύπτει την πρόοδο και δύναμη των Ελλήνων της Βενετίας σ΄ αυτές τις δραστηριότητες. Το δε εμπόριο συνδεόταν συχνά με τη ναυσιπλοΐα στο ίδιο επιχειρηματικό πρόσωπο, ενώ οι stradioti πολεμώντας τους Οθωμανούς για χάρη των Βενετών, πίστευαν ότι συντάσσονταν με το βυζαντινό όραμα της απελευθέρωσης των χαμένων τους πατρίδων και ακριβώς αυτό το κίνητρο ήταν που τους έκανε, όπως είπαμε, ένα πολεμικό σώμα ολκής.[15]

Την εκπαίδευση των Ελλήνων ανέλαβαν σπουδαίοι «δημόσιοι» δάσκαλοι, όπως ο Γεώργιος Τραπεζούντιος και ο Μάρκος Μουσούρος, ενώ ενίσχυσαν οικονομικοί παράγοντες, όπως ο Θωμάς Φλαγγίνης, που χρηματοδότησε την ίδρυση ανώτερης Ελληνικής Σχολής.[16] Αξιοσημείωτο είναι, πάντως –και δείχνει την εκτίμηση των βενετικών αρχών στην παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην πόλη τους– το γεγονός ότι η Γερουσία αποφάσισε και υποστήριξε, από το 1610 και μετά,[17] την εκπαιδευτική αυτή δραστηριότητα με ετήσια χορηγία.[18]

Η Αδελφότητα αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους Ελληνες, οι οποίοι βρήκαν στη Βενετία μια νέα πατρίδα, έναν τόπο που τους έδωσε την ευκαιρία να αναπτύξουν τις δεξιότητες και τις ικανότητές τους. Οι Έλληνες μέτοικοι σύντομα απέκτησαν πλούτο αντίστοιχο μ΄ εκείνον της «βενετικής αριστοκρατίας», αλλά και κύρος, που ενέπνεε μια βαθιά εκτίμηση και θαυμασμό. Δεν οικοδόμησαν μόνο έναν πυρήνα πολιτισμού στην πόλη που τους φιλοξένησε, αλλά έφτασαν, όπως θα δούμε, να επηρεάσουν το σύνολο της δυτικής Αναγέννησης, που μόλις άρχιζε.[19]

ΚΕΦ. 2^ο ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

2.1.  Οι απόδημοι Έλληνες στην «υπηρεσία» του ιταλικού ουμανισμού

Λίγο πριν το Βυζάντιο χαθεί οριστικά, ο αυτοκράτορας βλέπει την επανένωση των Εκκλησιών ως το ιδανικότερο ανάχωμα εναντίον της επικείμενης οθωμανικής επέλασης και εργάζεται, πυρετωδώς, προς αυτήν την κατεύθυνση. Έτσι, με την αφορμή της Συνόδου της Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-9) έρχονται στην Ιταλία και, μοιραία, στη Βενετία, πολλοί σπουδαίοι Έλληνες λόγιοι, φέρνοντας έναν αέρα «φιλοσοφικής και θεολογικής ανανέωσης», που θα συνδράμει καταλυτικά στο φαινόμενο της Ιταλικής Αναγέννησης. Ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο Βησσαρίων και άλλοι, θα δώσουν μεγάλη ώθηση στα ελληνικά γράμματα και την αναβίωση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, συλλέγοντας χειρόγραφα, διδάσκοντας, γράφοντας εγχειρίδια για την ελληνική γλώσσα και ιδρύοντας έδρες για τη διδασκαλία της. Δεν είναι τυχαίο ότι το πανεπιστήμιο της Πάδουας, που βρισκόταν κοντά στη Βενετία, έγινε ένα από τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ιταλίας, εφάμιλλο μ΄ εκείνο της Φλωρεντίας.[20]

Ειδικά, ο Βησσαρίων αφιερώθηκε στη διάσωση αρχαίων ελληνικών χειρογράφων από τη βυζαντινή καταστροφή, αλλά και στη συνένωση της αριστοτελικής με την πλατωνική θεώρηση, η αντιπαράθεση των οποίων ταλάνιζε τη φιλοσοφική σκέψη της εποχής, συνδέοντάς τες, παράλληλα, με τη «χριστιανική αλήθεια». Εκείνο, ωστόσο, για το οποίο πάλευε και ποτέ δεν έπαψε να ελπίζει, ήταν η διατήρηση του σταυροφορικού πνεύματος με σκοπό την απελευθέρωση των χαμένων πατρίδων από τους Οθωμανούς. Η δωρεά του συνόλου του έργου του στη Βενετία, που αποτέλεσε τον άξονα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, έγινε με το όραμα της δημιουργικής σύζευξης της ανατολικής με τη δυτική σκέψη και δόθηκε ως μια από κοινού, για Έλληνες και Βενετούς, παρακαταθήκη, προκειμένου για τη «διατήρηση» και την περαιτέρω «διάδοση της γνώσης». Αποτέλεσε, μάλιστα, πόλο έλξης για πλήθος ουμανιστών, οι οποίοι έβρισκαν στον πλούτο της αρχαίας ελληνικής γνώσης ένα σταθερό υπόβαθρο για την αποτίναξη των μεσαιωνικών κοσμοαντιλήψεων και την εγκαθίδρυση της νέας ανθρωποκεντρικής σκέψης.[21]

Οι ίδιοι οι Έλληνες μέτοικοι, ερχόμενοι στη βενετική πόλη, θα προτιμήσουν να παρουσιαστούν ως απόγονοι των σπουδαίων αρχαίων φιλοσόφων τους, κι όχι με το βάρος ενός απολεσθέντος πολιτισμού, όπως ο βυζαντινός. Το δίχως άλλο, θα είχαν αντιληφθεί το μεγάλο ενδιαφέρον των ιταλών ανθρωπιστών για το «θησαυρό» των αρχαίων κλασικών συγγραμάτων. Έτσι, μαζί με τα υπάρχοντά τους κουβαλούν μαζί τους και αξιοποιούν το γνωσιακό τους κεφάλαιο που αφορά επιστήμες, όπως η «Ναυπηγική, η Χαρτογραφία, τα Μαθηματικά, η Φιλοσοφία», ενώ, μεταξύ άλλων, αναλαμβάνουν επαγγέλματα που έχουν να κάνουν με τη διάδοση της γνώσης, ως «τυπογράφοι, αντιγραφείς, εκδότες, στοιχειοθέτες» κλπ, συμβάλλοντας, έτσι, καταλυτικά στο αναγεννησιακό φαινόμενο της εποχής. Το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο ιδρύεται το 1486 από Έλληνες κρητικούς, ενώ το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου το 1495 θα αποτελέσει ένα πραγματικό «εργαστήριο» ανταλλαγής και συγκερασμού ελληνικών και δυτικών ιδεών. Ακόμα και οι Βενετοί πολίτες, που επέμεναν να ενδιαφέρονται περισσότερο για τις εμπορικές τους συναλλαγές παρά για «φιλοσοφικές συζητήσεις», υποστήριξαν την τάση αυτή, αφού είδαν στην ολοένα αυξανόμενη «αγορά του βιβλίου» ένα καθόλου ασήμαντο κέρδος.[22]

2.2.  Βυζαντινοί Έλληνες και βενετική τέχνη

Η Βενετία είχε ήδη ενσωματώσει στην παράδοσή της στοιχεία της βυζαντινής τέχνης (ψηφιδωτά-μωσαϊκά, τοιχογραφία, φορητές εικόνες) και αρχιτεκτονικής, αφού από τον 11^ο αιώνα, όπως είπαμε, προσκαλούσε Έλληνες καλλιτέχνες και τεχνίτες για να αναλάβουν το σχεδιασμό και την κατασκευή σπουδαίων έργων.[23] Τέσσερις αιώνες μετά, η εγκατάσταση των απόδημων Ελλήνων θα επιτρέψει την διαρκή και ενεργή συμμετοχή τους στη διαμόρφωση της βενετικής πόλης, αφήνοντας στα μνημεία της το στίγμα του πολιτισμού τους. Η δομή και η διακόσμηση, για παράδειγμα, του Campo dei Greci, του χώρου γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε η ελληνική κοινότητα, καθώς και της εκκλησίας του Αγ. Γεωργίου (βλ. φωτο), αποτυπώνουν καθαρά τον ελληνικό τρόπο της «πυθαγόρειας αρμονίας» και λογικής, που τόσο θα στιγματίσει την βενετική και, γενικότερα, την ιταλική αναγεννησιακή αρχιτεκτονική.[24]

Στο πεδίο της ζωγραφικής, εκείνα που διαφοροποίησαν τη βενετσιάνικη ζωγραφική από την ιταλική αναγεννησιακή,[25] ως αποτέλεσμα του «κοσμοπολιτισμού» της και της επαφής της με τη θάλασσα, ήταν η «έντονη πολυχρωμία» και το φως –που οδήγησαν στην ανακάλυψη της «ατμοσφαιρικής προοπτικής»– καθώς και η προτίμηση στην αποτύπωση του τοπίου.[26] Σπουδαίοι Έλληνες ζωγράφοι, όπως οι κρητικοί Μιχαήλ Δαμασκηνός και Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, θα συνδυάσουν στη ζωγραφική τους τη βυζαντινή τεχνοτροπία με τη βενετσιάνικη χρωματική παλέτα και τον αναγεννησιακό ρεαλισμό, διαμορφώνοντας μια ολότελα νέα σχολή, την «ενετοβυζαντινή», που καθόρισε τη βενετική αναγέννηση.[27]

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία ανέπτυξε από πολύ νωρίς σχέσεις αμοιβαίας εξάρτησης με τον βυζαντινό κόσμο και δη με τους Έλληνες. Αυτοκράτορες, πολιτικοί, καλλιτέχνες και αριστοκράτες πηγαινοέρχονταν, από τον 11^ο αιώνα και μετά, στην πόλη της Βενετίας, την ίδια στιγμή που στον υπόλοιπο βυζαντινό κόσμο η βενετική κερδοσκοπία, από τη μια, και ο οθωμανικός φόβος, από την άλλη, καλλιέργησαν μιαν αμοιβαία αντιπάθεια μεταξύ Ελλήνων και Βενετών. Η αθρόα εγκατάσταση, ωστόσο, Ελλήνων προσφύγων, μετά την άλωση του Βυζαντίου, μαζί με όλα τους τα πλούτη, τις συνήθειες, τη δημιουργική σκέψη και το όραμα για μια καινούρια ζωή, φέρνει τους δύο λαούς κοντά, σε μια πολιτισμική ώσμωση που θα σφραγίσει τη βενετική πόλη. Οι Έλληνες μέτοικοι διεκδίκησαν με επιμονή την αυτονομία τους, ενώ, παράλληλα, κέρδισαν, με την εργατικότητα, τις γνώσεις και την αξιοσύνη τους, το σεβασμό και την εκτίμηση των αυτόχθονων, συμβάλλοντας, καταλυτικά, στην οικονομική άνθηση του τόπου που τους φιλοξένησε και βρίσκοντας σ΄ αυτόν μια νέα πατρίδα, ένα «νέο Βυζάντιο», όπως λέει και ο Βησσαρίων. Χωρίς αμφιβολία, ο ελληνισμός της Βενετίας σφράγισε με τη δημιουργική του δράση την ιταλική Αναγέννηση, επιδιώκοντας την πολιτισμική ώσμωση του ελληνικού βυζαντινού στοιχείου με το βενετικό και μετατρέποντας την Βενετία σε μια «πύλη» της Δύσης προς τους γνωσιακούς θησαυρούς της «Ανατολής».[28]

  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ/ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Mango C., Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Τσουγκαράκης Δ., εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007

Nicol M. D., Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Μουτσοπούλου Α. Χ., εκδ. Παπαδήμα Ν. Δ., Αθήνα 2010

«Άγιος Μάρκος (Βενετία)», Ανακτήθηκε στις 01/05/2015 από http://www.hellenicaworld.com/Italy/Geo/gr/VeneziaSanMarco.html

Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf

Birtachas S., «La memoria degli stradioti nella letteratura italiana del tardo Rinascimento», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.academia.edu/2770159/La_memoria_degli_stradioti_nella_letteratura_italiana_del_tardo_Rinascimento

«Δομήνικος Θεοτοκόπουλος», Ανακτήθηκε στις 02/05/2015 από http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?sel=463

Κιοσσέ Χ., «Πώς οι Έλληνες κατάκτησαν τη Βενετία», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=115054

«Βησσαρίων Καρδινάλιος», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από  http://constantinople.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=10635,

 «Βενετία: Στων Ελλήνων τις κοινότητες», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.hyper.gr/makthes/950911/50911d03.html

«Ελληνική Κοινότητα Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://diasporic.org/mnimes/archives/elliniki-kinotita-venetias

«Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html

«Η ταυτότητα της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία (14-16^ος αιώνας)», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://portal.tee.gr/portal/page/portal/PUBLICATIONS/book_publications/ekdoseis_books_2011/taftotita_venetia

«Μιχαήλ Δαμασκηνός», Ανακτήθηκε στις 02/-5/2015 από http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/historicalpersonalities/damaskinos.html

«Οι ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας (και της Κορσικής), τα ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από https://comunitaellenicadellostretto.wordpress.com/2012/10/17/οι-ελληνικεσ-κοινοτητεσ-τησ-ιταλιασ-κ/

«Οι θρυλικοί Έλληνες stradioti της Βενετίας – Οι πρόδρομοι Κλεφτών και Αρματωλών», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.defencenet.gr/defence/item/οι-έλληνες-stratioti-τη-βενετίας-οι-πρόδρομοι-κλεφτών-και-αρματωλών

Ρουμπέκα Κ., «Αναγέννηση», Ανακτήθηκε στις 02/05/2015 από http://www.artmag.gr/art-history/art-history/item/677-renaissance

«Το κυνήγι των ορθόδοξων στη Βενετία και η ελληνική παρουσία, που επηρέασε το βενετσιάνικο πολιτισμό, τη μόδα, ακόμα και τις εσωτερικές διαμάχες», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.mixanitouxronou.gr/to-kinigi-ton-orthodoxon-sti-venetia-ke-i-elliniki-parousia-pou-epirease-ton-venetsianiko-politismo-ti-moda-akomi-ke-tis-esoterikes-diamaches/

---

[1] «Βησσαρίων Καρδινάλιος», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από  http://constantinople.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=10635, Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 1, 2, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf, «Το κυνήγι των ορθόδοξων στη Βενετία και η ελληνική παρουσία, που επηρέασε το βενετσιάνικο πολιτισμό, τη μόδα, ακόμα και τις εσωτερικές διαμάχες», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.mixanitouxronou.gr/to-kinigi-ton-orthodoxon-sti-venetia-ke-i-elliniki-parousia-pou-epirease-ton-venetsianiko-politismo-ti-moda-akomi-ke-tis-esoterikes-diamaches/, Nicol M. D., Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Μουτσοπούλου Α. Χ., εκδ. Παπαδήμα Ν. Δ., Αθήνα 2010, Σ. 509

[2] Mango C., Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Τσουγκαράκης Δ., εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007, σ. 104

[3] Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 1, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf, Nicol, σ. 383, 509, 513, 518

[4] Nicol, σ. 509, 520, 521

[5] «Ελληνική Κοινότητα Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://diasporic.org/mnimes/archives/elliniki-kinotita-venetias, «Η ταυτότητα της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία (14-16^ος αιώνας)», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://portal.tee.gr/portal/page/portal/PUBLICATIONS/book_publications/ekdoseis_books_2011/taftotita_venetia, «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html, Κιοσσέ Χ., «Πώς οι Έλληνες κατάκτησαν τη Βενετία», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=115054, Αρτέμη, σ. 1, 2, 7, Nicol, σ. 513

[6] Nicol, σ. 483, 512, 514, Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ενώ η Πόλη ήδη πολιορκούνταν, οι Βενετοί κόπτονταν για την προστασία των εμπορικών τους πλοίων στο Βόσπορο και απέφευγαν να πάρουν θέση υπεράσπιση του Βυζαντίου, μεταθέτοντας την ευθύνη στον πάπα, που κωλυσιεργούσε με τη συνάπσιση των «χριστιανικών δυνάμεων» απέναντι στον οθωμανικό κίνδυνο. (Ο.π., σ. 488, 489)

[7] Ο.π., σ. 514

[8] Το σώμα των stradioti αποδείχθηκε αποτελεσματικότερο από τα ιταλικά πολεμικά σώματα, καθώς χαρακτηριζόταν από «ταχύτητα» και «ευελιξία», ενώ χρησιμοποιούσε «τακτικές παρακολούθησης» και «αιφνιδιαστικής επίθεσης», που κατάφερναν και έπιαναν εξ απίνης τα πολυπληθή και ισχυρά οθωμανικά στρατεύματα., «Οι θρυλικοί Έλληνες stradioti της Βενετίας – Οι πρόδρομοι Κλεφτών και Αρματωλών», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.defencenet.gr/defence/item/οι-έλληνες-stratioti-τη-βενετίας-οι-πρόδρομοι-κλεφτών-και-αρματωλών

[9] «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html,, Nicol, σ. 516

[10] Birtachas S., «La memoria degli stradioti nella letteratura italiana del tardo Rinascimento», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.academia.edu/2770159/La_memoria_degli_stradioti_nella_letteratura_italiana_del_tardo_Rinascimento, «Οι θρυλικοί Έλληνες stradioti της Βενετίας – Οι πρόδρομοι Κλεφτών και Αρματωλών», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.defencenet.gr/defence/item/οι-έλληνες-stratioti-τη-βενετίας-οι-πρόδρομοι-κλεφτών-και-αρματωλών

[11] Nicol, σ. 514, 515, 521, «Βενετία: Στων Ελλήνων τις κοινότητες», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.hyper.gr/makthes/950911/50911d03.html, «Οι ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας (και της Κορσικής), τα ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από https://comunitaellenicadellostretto.wordpress.com/2012/10/17/οι-ελληνικεσ-κοινοτητεσ-τησ-ιταλιασ-κ/

[12] Το Συμβούλιο των Δέκα ήταν ένα σώμα ασφαλείας, που δημιουργήθηκε στη Βενετία κατά τον 14^ο αιώνα. (Nicol, σ. 292)

[13] Nicol, σ. 515, Κιοσσέ Χ., «Πώς οι Έλληνες κατάκτησαν τη Βενετία», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=115054, «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html, «Οι ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας (και της Κορσικής), τα ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από https://comunitaellenicadellostretto.wordpress.com/2012/10/17/οι-ελληνικεσ-κοινοτητεσ-τησ-ιταλιασ-κ/, Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 4, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf

[14] Βαλλιάνος Π., Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, τομ. Β΄, Αναγέννηση και Ουμανισμός, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σ. 34, Nicol, σ. 521, «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html

[15] «Οι ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας (και της Κορσικής), τα ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από https://comunitaellenicadellostretto.wordpress.com/2012/10/17/οι-ελληνικεσ-κοινοτητεσ-τησ-ιταλιασ-κ/, Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 4, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf. «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html,  «Οι θρυλικοί Έλληνες stradioti της Βενετίας – Οι πρόδρομοι Κλεφτών και Αρματωλών», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.defencenet.gr/defence/item/οι-έλληνες-stratioti-τη-βενετίας-οι-πρόδρομοι-κλεφτών-και-αρματωλών, «Ελληνική Κοινότητα Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://diasporic.org/mnimes/archives/elliniki-kinotita-venetias

[16] Η Φλαγγίνειος Σχολή λειτούργησε λίγο αργότερα (1665) κι αφού ξεπεράστηκαν οι όποιοι ενδοιασμοί των Βενετών για την χορήγηση άδειας σε μια ελληνική Σχολή. (Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 5, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf), Ο Θωμάς Φλαγγίνης, βέβαια, είχε, επίσης, χρηματοδοτήσει και την ίδρυση νοσοκομείου για τις ανάγκες της ελληνικής κοινότητας. («Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html)

[17] Αφού, δηλαδή, οι Έλληνες είχαν αποδείξει την αξία τους και είχαν επιδείξει το σεβασμό τους στο βενετικό κράτος. (Nicol, σ. 515)

[18] Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 5, 7, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf, «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html

[19] Nicol, σ. 515, Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 5, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf

 «Οι ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας (και της Κορσικής), τα ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από https://comunitaellenicadellostretto.wordpress.com/2012/10/17/οι-ελληνικεσ-κοινοτητεσ-τησ-ιταλιασ-κ/

[20] Βαλλιάνος, σ. 60, Nicol, σ. 469, 517, 519, Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 1, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf

[21] Βαλλιάνος, σ. 59, 60, 61, 62, Nicol, σ. 518, 519

[22] Nicol, σ. 518, 519, 520, «Οι ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας (και της Κορσικής), τα ελληνόφωνα χωριά της Νότιας Ιταλίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από https://comunitaellenicadellostretto.wordpress.com/2012/10/17/οι-ελληνικεσ-κοινοτητεσ-τησ-ιταλιασ-κ/

[23] «Η ελληνική παροικία της Βενετίας», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.ime.gr/projects/migration/15-19/gr/v2/venezia.html, «Η ταυτότητα της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία (14-16^ος αιώνας)», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://portal.tee.gr/portal/page/portal/PUBLICATIONS/book_publications/ekdoseis_books_2011/taftotita_venetia, Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της κατασκευής και διακόσμησης της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου, πολιούχου της Βενετίας, κατά τα βυζαντινά πρότυπα, αλλά και των «αστικών κατοικιών» στο Canal Grande. [«Άγιος Μάρκος (Βενετία)», Ανακτήθηκε στις 01/05/2015 από http://www.hellenicaworld.com/Italy/Geo/gr/VeneziaSanMarco.html]

[24] «Η ταυτότητα της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία (14-16^ος αιώνας)», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://portal.tee.gr/portal/page/portal/PUBLICATIONS/book_publications/ekdoseis_books_2011/taftotita_venetia, Αρτέμη Ε., «Η σχέση των Ελλήνων με τους Βενετούς και τους άλλους δυτικούς Ευρωπαίους από το 13ο-18ο αιώνα», σ. 5, 6, Ανακτήθηκε στις 30/04/205 από http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf

[25] Σε αντίθεση με τη Σχολή της Φλωρεντίας, για παράδειγμα, που έδινε μεγάλη σημασία στο σχέδιο.

[26] Βαλλιάνος, σ. 83, Mango, σ. 330, Ρουμπέκα Κ., «Αναγέννηση», Ανακτήθηκε στις 02/05/2015 από http://www.artmag.gr/art-history/art-history/item/677-renaissance

[27] «Μιχαήλ Δαμασκηνός», Ανακτήθηκε στις 02/-5/2015 από http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/historicalpersonalities/damaskinos.html, «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος», Ανακτήθηκε στις 02/05/2015 από http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?sel=463

Κιοσσέ Χ., «Πώς οι Έλληνες κατάκτησαν τη Βενετία», Ανακτήθηκε στις 30/04/2015 από http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=115054, Nicol, σ. 516

[28] Nicol, σ. 521