Παρασκευή 7 Αυγούστου 2015

ΕΠΟ 11 - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΕΠΟ 11 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ.Α.Β. 2014

Περιεχόμενα:
Berend - Οικονομική Ιστορία Ευρωπαϊκού 20ου αιώνα
Διπλή ζωή οικονομικής Ιστορίας - Θέματα Ιστοριογραφίας
Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας
Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης


BEREND
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ

ΚΕΦ. 1ο Το ευρωπαϊκό σύστημα της ελεύθερης οικονομίας και οι επιδράσεις του πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Η άνοδος της Μ. Βρετανίας και το σύστημα laissez-faire
18ος αιώνας. Βρετανία= επίκεντρο παγκόσμιου εμπορίου
Οικονομικές προϋποθέσεις ανάπτυξης Αγγλίας:
  • Υδάτινοι δρόμοι
  • Ατμομηχανές
  • Επαναστικοποιημένη γεωργία
  • Δυναμική πρωτο-βιομηχανική ανάπτυξη
  • Εγχώριες αγορές + εξαγωγές (κινητήρια δύναμη βιομηχανίας)
Hobsbawm: ρίζες βρετανικής εκβιομηχάνισης= εξαγωγικό εμπόριο
Αρχές 18ου: μερκαντιλισμός= υπεράσπιση εγχώριας αγοράς (απαγόρευση εισαγωγών)
Ενίσχυση εξαγωγών=  ενίσχυση βιομηχανικής ανάπτυξης
19ος αιώνας: προς ελεύθερη οικονομία
  • Φιλελευθεροποίηση συναλλαγών (εξάλειψη εμπορικών φραγμών, μειώσεις δασμών)
  • Κατάργηση Νόμων για Σιτηρά (προστάτευαν εγχώριες αγορές, αγροτικά συμφέροντα)
  • Ανάκληση Νόμου περί Ναυσιπλοΐας
  • Συνθήκη Cobden-Chevalier 1860 (Βρετανίας-Γαλλίας): α΄σταθμός για καθιέρωση συστήματος ελεύθερης οικονομίας στην Ευρώπη (όχημα διεθνοποίησης της φιλελευθεροποίησης των συναλλαγών μέσω μηχανισμού αυτόματων μειώσεων δασμών)
  • Ανάπτυξη πολυμερούς δικτύου πληρωμών: μείωση εμποδίου (για διεθνές εμπορίου) ανεπάρκειας αποθεμάτων χρυσού κ σκληρού νομίσματος
  • Λύση αδυναμίας μετατρεψιμότητας νομισμάτων (εμπόδιο επέκτασης εμπορίου): εισαγωγή κανόνα χρυσού (1821)= σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες (λίρα σχεδόν ισοδύναμη με χρυσό= διεθνές νόμισμα)
  • Γέννηση θεωρίας ελεύθερης οικονομίας (ως μέρος πολιτικής θεωρίας)
  • Αίτημα χειραφέτησης καπιταλισμού από κηδεμονία κράτους
  • Κεναί (φυσιοκράτης): επίθεση σε μερκαντιλισμό (μοναδική πηγή πλούτου= εμπόριο+χρήμα). Τονισμός ρόλου εδάφους + παραγωγής αγαθών από εξαγωγικούς κλάδους= πλούτος. Στροφή προς φιλελευθεροποίηση συναλλαγών κ οικονομική ελευθερία.
  • Λοκ και Χιουμ: θεϊκή αρμονία ιδιωτικού συμφέροντος κ κοινού καλού
  • Argenson: εισαγωγή όρου laissez-faire (μέσα 18ου): για να κυβερνά κάποιος καλά πρέπει να κυβερνά λιγότερο
  • Μπένθαμ: όχι στην επέμβαση από την κυβέρνηση
  • Πλούτος, εμπόριο, μηχανές= τέκνα ελεύθερου ανταγωνισμού (αρχή επιβίωσης ικανότερου: γενίκευση ρικαρντιανής οικονομικής)
  • Ρικάρντο: θεωρία συγκριτικού πλεονεκτήματος
  • Άνταμ Σμιθ: οικονομική έννοια προκαθορισμένης αρμονίας= αγορά. Σύστημα ελεύθερης οικονομίας Σμιθ: ατομικό συμφέρον + ελεύθερος ανταγωνισμός= καθολικό συμφέρον
  • Μιλ: έννοιες απεριόριστης ατομικής ιδιοκτησίας κ ελεύθερης αγοράς= βάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ ελευθερίας.
- Δόγμα ελεύθερου εμπορίου: απόλυτη ελευθερία παραγωγών, πωλητών κ αγοραστών= αποτελεσματικότητα ποιότητας, τιμής.
- θεϊκή αρμονία: ισοδύναμη αντιπροσώπευση εργατών-εργοδοτών στο Κοινοβούλιο
  • Αγγλική κλασική οικονομική κ πολιτική θεωρία: ελεύθερη οικονομία  και ατομική ελευθερία + δημοκρατία= εγγυητής  καθολικής ελευθερίας/αρμονίας
  • Επικύρωση αφοσίωσης Άγγλων στη φιλελευθεροποίηση: αποδοχή ως κυρίαρχη ιδεολογία των προηγμένων χωρών
  • Ιδεολογία ελεύθερης οικονομίας: διεθνοποίηση (πρώτη παγκοσμιοποιημένη τάση ευρωπαϊκής οικονομίας)
  • Διάδοση φιλελευθεροποίησης συναλλαγών κ κανόνα χρυσού= δημιουργία ζώνης χωρίς δασμούς κ μετατρέψιμο νόμισμα με σταθερή συναλλαγματική ισοτιμία (λίρα Αγγλίας)
  • + διεθνές δίκτυο επικοινωνιών κ ευρωπαϊκού σιδηροδρομικού δικτύου: μείωση κόστους και χρόνου μεταφοράς (διεθνοποίηση υδάτινων δρόμων κ μετρικού συστήματος, 1875)
  • Συμμετοχή των περισσότερων χωρών σε νέες διεθνείς συμβάσεις για: α. διπλώματα ευρεσιτεχνίας, β. πνευματικά δικαιώματα= προετοιμασία εδάφους για διεθνές κανονιστικό πλαίσιο ελεύθερης οικονομίας στην Ευρώπη
Εσωτερική πολιτική:
  • Επιστροφή σε προστατευτισμό κ κρατικό παρεμβατισμό, ειδικά μετά το 1873 (αμερικανικός ανταγωνισμός) και ιδιαίτερα στις περιφέρειες (αδυναμία ανταγωνισμού με τον πυρήνα)
Νέοι τομείς
Επιστημονικά επιτεύγματα/καινοτομίες= οικονομική ανάπτυξη
  • Σύγχρονη χημεία
  • Νέες πηγές ενέργειας (ηλεκτρισμός, πετρέλαιο)= ανανέωση μεταφορών
- τηλέφωνο – τομέας υπηρεσιών
- αυτοκίνητο – λεωφορεία – ταξί – ηλεκτρικά τραμ – μετρό – αεροπλάνο

Η θέση της Ευρώπης στον κόσμο 19ος
  • Κυριαρχία Ευρώπης στην παγκόσμια οικονομία.
  • Νότια κ Ανατολική Ευρώπη: πιο αργή ανάπτυξη, ευνοήθηκαν από δυτική ευημερία
  • Εμφάνιση νέων ανταγωνιστών: ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Ν.Ζηλανδία, Λατινική Αμερική
  • Σύνδεση επιπέδου οικονομικής μεγέθυνσης με εκβιομηχάνιση
  • Ευρωπαϊκός πυρήνας (Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία):
- ο σημαντικότερος προμηθευτής βιομηχανικών προϊόντων στον κόσμο (εισαγωγές, εξαγωγές)
- παγκόσμιος τραπεζίτης (διεθνείς εξαγωγές κεφαλαίου)
- ανταγωνισμός για κατάκτηση παγκόσμιας ηγεμονίας (οικοδόμηση αποικιακών αυτοκρατοριών)
  • Διόγκωση σημασίας επεκτατισμού: πολιτική κατάκτηση + υπερπόντιος αποικισμός= ζωτικής σημασίας για επιτυχία («εκπολιτιστική αποστολή»)
  • Νέο κίνητρο αποικιοκρατίας= βιομηχανισμός καπιταλισμός (ιμπεριαλισμός)
- Στόχος: αποικιακό κέρδος (απαραίτητο για Βρετανία λόγω μείωσης ευκαιριών επένδυσης, γερασμένη τεχνολογία)
  • Κάουτσκυ (θεωρητικός γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος 1907): έννοια νέας φάσης καπιταλιστικής ανάπτυξης:
- μονοπώληση αγορών
- οικοδόμηση αυτοκρατοριών
- αποικισμός αγροτικών περιοχών
- ανταγωνισμός μεγάλων δυνάμεων + στρατιοτικοποίηση (παραγωγή όπλων)
  • Ρόζα Λούζεμπουργκ: θεωρητικός μαρξισμού
Αναπαραγωγή καπιταλισμού μόνο με α. πρόσθετες αγορές, β. πρώτες ύλες, γ. εργατικό δυναμικό= ανάγκη «τρίτου προσώπου» έξω από καπιταλιστικό τομέα. (ίδια άποψη και από Λένιν: ιμπεριαλιστική φάση= φυσικό αναπτυξιακό στάδιο καπιταλισμού)
  • Ιμπεριαλισμός: οικονομικά κίνητρα + σύμβολο θέσης μεγάλων δυνάμεων
  • Ράτζελ (τέλη 19ου): εισαγωγή έννοιας «ζωτικού χώρου» κ θεωρίας «σύγκρουσης για το χώρο»= ιδεολογική βάση γερμανικού επεκτατισμού
  • Ρωσία: κατάληψη εκτάσεων Ασίας, Κεντρικής Ασίας, Ευρώπης ως «εγχώριο αποικισμό» (Λένιν)= ρωσοποίηση γειτονικών εδαφών

Η αύξηση των διαφορών στην Ευρώπη
Υψηλό επίπεδο ευημερίας αρχών 20ου: αποτέλεσμα ανάπτυξης 19ου αιώνα (Βιομηχανική Επανάσταση)
  • Τεχνολογικός και διαρθρωτικός μετασχηματισμός: αργές αντιδράσεις ηγέτιδων χωρών= Βρετανία: αργή πτώση, Ολλανδία: χαμηλή βιομηχανική παραγωγή, Γαλλία: εξαίρεση, αλλά με διατήρηση παλαιών κλάδων εξαγωγής) και αργή επενδυτική δραστηριότητα 
  • Γερμανία (+ ΗΠΑ)= τεχνολογικός ηγέτης (σύγχρονοι βιομηχανικοί τομείς, ένταση τεχνολογίας, εφαρμοσμένη μηχανική, επιστημονική/προηγμένη τεχνολογική εκπαίδευση, ηλεκτρική ενέργεια, οικιακές συσκευές, χημική βιομηχανία): προκάλεσε κυρίαρχη θέση Βρετανίας

Η έναρξη του αγώνα ανάπτυξης Σκανδιναβών
  • Επωφελήθηκαν από διαδικασία παγκοσμιοποίησης: προσανατολισμός προς εξαγωγές + λήψη ξένων επενδύσεων σε υποδομές
  • Εσωτερική κοινωνικοπολιτική δυνατότητα προσαρμογής στις νέες τεχνολογικές διαρθρωτικές απαιτήσεις (σύγχρονη εκβιομηχάνιση)
  • Χαρτοπολτός, χαλυβουργία, εφαρμοσμένη μηχανική, ηλεκτρομηχανική (Σουηδία), τομέας υπηρεσιών, ναυπηγική (Νορβηγία), επεξεργασία τροφίμων (Δανία: εκβιομηχάνιση ως υποκατάστασης εισαγωγών)
  • Ρυθμός μεγέθυνσης μεγαλύτερος της Ευρώπης

Η καθυστέρηση των νότιων κ ανατολικών περιφερειών
  • Ζήτηση Δυτικής Ευρώπης για εισαγωγές τροφίμων και πρώτων υλών: από λιγότερο αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες
  • Δυτικές αγορές + εξαγωγή κεφαλαίου= αγροτικός εκσυγχρονισμός (καθυστερημένη αγροτική επανάσταση Κεντρικής κ Ανατολικής Ευρώπης)
  • Μεσόγειος: αυτάρκης αγροτική οικονομία + επενδύσεις Δύσης σε εξαγωγικούς κλάδους πρώτων υλών.
  • Μεσόγειος + Βαλκάνια: αδυναμία προσαρμογής σε τεχνολογικές κ διαρθρωτικές απαιτήσεις αρχών 20ου αιώνα, ξεπερασμένος οικονομικός χαρακτήρας, κυριαρχία αγροτικής απασχόλησης (εξαίρεση: Ιταλία)
  • Ιταλία: υδροηλεκτρική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, άνοδος μεταλλουργίας (εφαρμοσμένη μηχανική, ηλεκτρισμός, αυτοκινητοβιομηχανία, χημική βιομηχανία)
  • Λιγότερο επιτυχείς χώρες: Ιβηρική, Βαλκάνια
Αίτια: κοινωνικές δυνατότητες, πολιτισμικές παραδόσεις, εκπαιδευτική καθυστέρηση, περιορισμένοι φυσικοί πόροι= αποδυνάμωση αναπτυξιακών ευκαιριών (όχι προσαρμογή σε σύγχρονες απαιτήσεις)
Βαλκάνια: όχι Βιομηχανική Επανάσταση, χρήση ξένου κεφαλαίου για «συμβολικό εκσυχρονισμό» (ενίσχυση κρατικού μηχανισμού, στρατιωτικές δαπάνες, κάλυψη δημοσιονομικών ελλειμμάτων)= πτώχευση
  • Σιδηρόδρομοι ως τμήμα ενωμένου ευρωπαϊκού δικτύου με δυτικές επενδύσεις
  • Ρωσία: στρατιωτικός κολοσσός + παραδοσιακή γεωργία + μέτρα εκβιομηχάνισης= αύξηση ΑΕΠ (αποτυχία, όμως, εκσυγχρονισμού)
  • Βαλτική: αγροτο-βιομηχανική οικονομία, ευκαιρία εξαγωγών
Συμπέρασμα:
  • Διαφορά πυρήνα-περιφέρειας (χάσμα)
Αμφισβήτηση διεθνοποιημένης ελεύθερης οικονομίας
  • Αποτυχία χωρών Νότιας, Ανατολικής Ευρώπης να αντιγράψουν δυτικό οικονομικό μοντέλο= αμφισβήτηση ελεύθερης οικονομίας (υπέρ κρατικού παρεμβατισμού)
  • 1870 και μετά (κρίση δημητριακών): σκεπτικισμός για φιλελευθεροποίηση συναλλαγών κ σκόπιμη χρήση ποικίλων εργαλείων για γενίκευση οικονομικού εκσυγχρονισμού κ ανάπτυξης.
  • Χαρακτηριστικό περιφέρειας: μετατόπιση από ελεύθερη οικονομία προς πρωτο-οικονομικό εθνικισμό (επιστροφή σε υψηλούς δασμούς: Ρωσία, Ισπανία)
  • Απόρριψη: ελεύθερων αγορών, α΄ κύματος παγκοσμιοποίησης, καπιταλιστικού ατομικισμού, εγωιστικού υλισμού και κοινοβουλετικής δημοκρατίας
  • Τάσεις: α. δεξιού λαϊκισμού (πρωτοφασιστικές ιδεολογίες: Ρωσία, Ρουμανία, Ιταλία), β. αριστερού ριζοσπαστισμού (Ανατολική, Νότια Ευρώπη), γ. μπολσεβίκικη ιδεολογία (λύση Ρωσίας)
  • Αμφισβήτηση αποικιοκρατίας: κίνηση αποικιών προς ανεξαρτησίας, ιδέα αυτονομίας
  • Οργάνωση συμμαχιών από Γερμανία (αντίδραση ανταγωνιστών= πόλεμος)
  • Ευρώπη: έχασε 1/3 προπολεμικών ξένων επενδύσεών της
  • ΗΠΑ: ανάδυση ως νέα παγκόσμια δύναμη, κορυφαίος διεθνής πιστωτής
- Διάδοση αυτοκινήτου (σύμβολο νέας εποχής).
- Υψηλή αμερικανική παραγωγικότητα εργασίας


ΚΕΦ. 2ο Η παρακμή της ελεύθερης οικονομίας και η άνοδος του συστήματος της ελεγχόμενης αγοράς

  • Κέινς: αμφισβήτησε απόψεις υπέρ ελεύθερης οικονομίας (πατέρας του Bretton Woods: νέο μεταπολεμικό διεθνές νομισματικό σύστημα + Παγκόσμια Τράπεζα + ΔΝΤ)
- Πολεμική εμπειρία= οργάνωση της κοινωνικοποιημένης παραγωγής (πολεμικός σοσιαλισμός): επιθυμία επανάληψης εν καιρώ ειρήνης (σύμπτωση ιδιωτικού και κοινωνικού συμφέροντος)
- Μεγάλη επιχείρηση= λοταρία: μεγάλες ανισότητες, ανεργία
- Αναγκαίος ο σκόπιμος έλεγχος του νομίσματος κ πιστώσεων από κεντρικό ίδρυμα (ρύθμιση αποταμίευσης-επενδύσεων)
- σφάλμα κλασικής οικονομικής: «κάθε προσφορά δημιουργεί ζήτησή της». Το εισόδημα (ολόκληρο) δεν αποτελεί ταυτόχρονα και δαπάνη= ανανγκαία η δημιουργία ζήτησης
  • Επιστροφή σε προστατευτισμό, κρατικό παρεμβατισμό, ελεγχόμενη αγορά
  • Α΄ Πόλεμος: επιτάχυνση κατάρρευσης ελεύθερης οικονομίας (όχι αιτία)
  • Νέο πρότυπο: οικονομικός εθνικισμός. Στόχος: αυτάρκεια (επιλογή χωρών που είχαν αποτύχει να εκβιομηχανιστούν)
  • Ολοκλήρωση συστήματος ελεύθερης οικονομίας + διάλυσή του (1870: πρώτη Μεγάλη Ύφεση, κρίση δημητριακών)
  • Χάμιλτον: υπέρ προστατευτισμού δασμών, επιδοτούμενης βιομηχανίας και αυτάρκειας (πρόταση σε αμερικανικό Κογκρέσο 1791)
  • Φίχτε: ανάγκη ισχυρών κρατικών παρεμβατισμό σε Γερμανία (πείστηκε από ναπολεόντεια πρόκληση). Όχι σε αυτοματισμό Σμιθ. Υπέρ ισχυρής κρατικής ρύθμισης και απομόνωσης (καθορισμός τιμών, απαγόρευση εισαγωγών κ επικοινωνίας με ξένους, έκδοση χρήματος μόνο με εντόπια ανταλλακτική αξία, στοπ σε διεθνείς οικονομικές συνδέσεις)
  • Λιστ: σημασία εθνικής οικονομίας, υπέρ εκβιομηχάνισης ως υποκατάσταση εισαγωγών (εθνική αποστολή εκβιομηχάνισης).
Ελεύθερη οικονομία= συμφέρον προηγμένων χωρών
Υπέρ «δασμών ωρίμανσης» (πολιτική προστασίας) για μετάβαση από αγροτικές σε βιομηχανικές δομές
  • ΗΠΑ: ναι σε προστατευτισμό Χάμιλτον
  • 1873-1896: Μεγάλη Ύφεση= επίθεση κατά του συστήματος ελεύθερης οικονομίας (χτύπημα γεωργίας από υπερπόντιο ανταγωνισμό). Δημοφιλείς οι προστατευτικοί δασμοί + κρατικός παρεμβατισμός (κρατικές επιχορηγήσεις για εκβιομηχάνιση: Ρωσία)
  • Α΄Παγκόσμιος: μόνο Βρετανία, Ολλανδία, Δανία σε σύστημα ελεύθερων συναλλαγών

Η κρίσιμη καμπή: η πολεμική οικονομία 1914-1918 (μεταπολεμικό χάος και αγωνία της ελεύθερης οικονομίας)
  • Α΄ Παγκόσμιος: ενίσχυση παρεμβατισμού (συνέπεια εθνικισμού)
  • Αυτοπροστασία + ανεξαρτησία= οικονομική αυτάρκεια
  • Πολεμική οικονομία= σύστημα κατευθυνόμενο/ελεγχόμενο από κράτος
  • Βρετανία: τέλος νόμων ελεύθερης αγοράς, έλεγχος εμπορίου/παραγωγής, ρύθμιση προσφοράς/ζήτησης, περιορισμός ιδιωτικών επιχειρήσεων
- Συλλογική Σύμβαση: εγγύηση θέσεων απασχόλησης, περιορισμός ελευθεριών εργαζομένων σύμφωνα με συνδικάτα
- Κρατικοποίηση εργοστασίων πυρομαχικών
- Κρατική διοίκηση ανθρακορυχείων (έλεγχοι τιμών, άδειες εξαγωγών, εθνικοποιήσεις), σιδηροδρόμων, ναυτιλίας, μεταφορών, δασμοί. Επέκταση κρατικού ελέγχου σε πρώτες ύλες κ προσφορά τροφίμων.
- Κρατική χρηματοδότηση πολεμικής οικονομίας= νέοι φόροι
- Δημοσιονομικό έλλειμμα: δημόσιος δανεισμός
- Πληθωριστική χρηματοδότηση= εγκατάλειψη χρυσού κανόνα
  • Γερμανία: σύνθετη/συγκεντρωτική πολεμική οικονομία
- ίδρυση Πολεμικού Τμήματος Πρώτων Υλών: κατεύθυνση παραγωγής κ προσφοράς πρώτων υλών, καθορισμός τιμών κ ανάπτυξη υποκατάστατων προϊόντων (συνθετικά): καινοτομία
- κινητοποίηση εργασίας= πατριωτικές υπηρεσίες (υποχρεωτική εργασία)
- συνεργασία κυβέρνησης και εργατικών ενώσεων
- διανομή με δελτίο (τεράστια γραφειοκρατία)
- στρατιωτικοποίηση γερμανικής οικονομίας: αναδιοργάνωση βιομηχανικών κλάδων μέσω υποχρεωτικής ίδρυσης καρτέλ
- πανίσχυρο κράτος
  • Πολεμικές οικονομίες: α. κρατική εποπτεία, έλεγχος, β. δημόσια ιδιοκτησία
  • Συνέπειες πολέμου + πολεμικό οικονομικό σύστημα= αδύνατη η επιστροφή στην ελεύθερη οικονομία
  • Συνέπειες πολέμου + φυσικές καταστροφές= πλήγματα
- χρέη (Γαλλία: από χώρα πιστωτής σε βαθύ χρέος, Βρετανία: όχι ηγέτης)
- κρίση επισιτισμού, μείωση παραγωγής, ανάγκη ανοικοδόμησης
- ραγδαίος πληθωρισμός (λόγω χρηματοδότησης πολεμικής οικονομίας)=
- πολεμικές αποζημιώσεις
- χρήμα χωρίς αξία (εμπόριο με βάση αντιπραγματισμό)
- Ουδέτερα κράτη (Κ. Χώρες, Ισπανία, Νορβηγία, Ελβετία): ισχυρότερη οικονομία, αλλά με οπισθοδρομήσεις
  • Πολεμικές απώλειες + ανταγωνισμός (κούρσα ισχύος)= φονταμελιστικός εθνικισμός
  • Επανάσταση περιφερειακών/ηττημένων χωρών για εξαπάτηση από προηγμένες
  • Ουίλσον: «ειρήνη χωρίς νίκη», υπέρ ελευθερίας, ισοτιμίας λαών, υπέρ συλλογικής ασφάλειας (Κοινωνία Εθνών) και αυτοδιάθεσης των λαών
  • Συνθήκη Βερσαλλιών: ειρήνη νικητών (πόλεμος με άλλα μέσα)
- αποζημιώσεις Γερμανίας προς Γαλλία (Κέινς: αντίδραση σε αποζημιώσεις)
- καταστροφή Αυστροουγγαρίας (χρήση/κατάχρηση «αυτοδιάθεσης λαών»)
- νέος χάρτης Κεντρικής Ευρώπης, νέα σύνορα (νέα όρια δασμών)
- τεράστια εθνικιστική αναταραχή (αλυτρωτισμός), συγκρούσεις εθνοτήτων, μειονότητες (έθνη χωρίς κράτος): αίτημα κατάργησης Συνθήκης Βερσαλλιών
- αμφισβήτηση καπιταλιστικού συστήματος
- ίδρυση δεξιού λαϊκιστικού Γερμανικού Κόμματος (εθνικοσοσιαλισμός): παγγερμανική ιδεολογία επεκτατισμού, αντισημιτισμού (Χίτλερ: μετάφραση μαρξιστικής ιδέας ταξικής σύγκρουσης ως φυλετική σύγκρουση)
- ανάμιξη κομμουνισμού-εθνικισμού (Κοραντίνι, Ιταλία: μετάφραση μαρξιστικής ιδέας ταξικής σύγκρουσης σε εθνικιστική ιδέα διεθνούς ταξικής σύγκρουσης= προλεταριακά έθνη VS αστικά έθνη. Μουσολίνι: έβαλε σε κίνηση το εθνικιστικό πρόγραμμα)
- Ρωσία: κομμουνιστικό πείραμα
- Κεντρική, Ανατολική Ευρώπη, Μεσόγειος: δεξιές αυταρχικές κυβερνήσεις

Οι ατυχείς προσπάθειες επιστροφής στην «κανονικότητα»
Ριζικός μετασχηματισμός πολιτικού περιβάλλοντος Ευρώπης= μακράς διάρκειας οικονομικές συνέπειες. Νικητές: ανασφάλεια διατήρησης κερδών, Χαμένοι: εκδίκηση
  • Μαθήματα πολέμου: προγράμματα αυτάρκειας
  • Άρνηση συνέχισης προπολεμικού προγράμματος εκβιομηχάνισης για εξαγωγές. Υπέρ εκβιομηχάνισης για υποκατάσταση εισαγωγών: α. αποσύνδεση από Δύση, β. αποφυγή ανταγωνισμού
  • Ιδεώδες: αυτάρκεια= οικονομική/εθνική ανεξαρτησία
- υψηλοί δασμοί, - κρατικός παρεμβατισμός, - κρατική ιδιοκτησία
  • Καταστροφή διεθνούς νομισματικού συστήματος. Ανίσχυρη Κοινωνία Εθνών.
  • Πρώην δανειστές= νυν χρεώστες
  • Προσπάθεια Βρετανίας για ανασυγκρότηση διεθνούς νομισματικού μηχανισμού (επιστροφή σε χρυσό, επιδίωξη προπολεμικού ηγετικού ρόλου). Φιλελευθεροποίηση συναλλαγών= πρωταρχική κινητήριος δύναμη προπολεμικής οικονομίας. Κινητοποίηση Κοινωνίας Εθνών: διασκέψεις
- Επιχείρημα: προστατευτισμός= α. πηγή συγκρούσεων, β. όχι εγγύηση εθνικής ασφάλειας, γ. οικονομική ειρήνη= ασφάλεια εθνών
- Αντεπιχείρημα: αδυναμία φτωχών αγροτικών χωρών ν΄ ανταγωνιστούν με προηγμένες χώρες. Προστατευτικοί δασμοί= απειλή για παγκόσμια εμπόριο, αλλά δεν υπάρχει άλλη λύση
- Αποτυχία προσπάθειας
  • Κυβερνήσεις: υπερ εθνικής αυτάρκειας (διατήρηση κανόνων εμπόλεμης περιόδου)
  • Κράτος= διοργανωτής, χρηματοδότης ανοικοδόμησης + κρατικοποιήσεις
  • Κρατικές αγροτικές μεταρρυθμίσεις, αγροτικός προστατευτισμός (υπέρ αιτημάτων αγροτών), εμπορικοί περιορισμοί, έλεγχος συναλλαγών
  • Ανεξάρτητες τελωνειακές μονάδες= ανεξάρτητη εθνική οικονομία
  • Σοσιαλδημοκρατία: ενίσχυση συστήματος ελεγχόμενης αγοράς
  • Μπερνστάιν: αντικατάσταση έννοιας προλεταριακής επανάστασης με ιδέα μεταρρυθμίσεων= νέα έννοια σοσιαλισμού (οργανωμένος καπιταλισμός): αντικατάσταση καπιταλιστικής αρχής ελεύθερης οικονομίας με σοσιαλιστική αρχή σχεδιασμένης παραγωγής
- Σχεδιασμένη οικονομμία= τεχνητή εναρμόνιση συμφερόντων από κράτος
  • Κυβερνητικοί συνασπισμοί μεσοπολέμου: συνεργασία εργατικών κ εργοδοτικών οργανώσεων (δημόσια έργα). Εργοδότες + συνδικάτα
  • Κύριο στοιχείο κρατικού παρεμβατισμού= προστατευτισμός (χρήση πολεμικών περιορισμών από μεταπολεμικές κυβερνήσεις)
  • Δασμοί= αυτοπροστασία (επιρροή αμερικάνικου προστατευτισμό σε Ευρώπη)
  • Υπονόμευση διεθνούς εμπορίου: εμπορικοί πόλεμοι
Θάνατος ελεύθερης οικονομίας και ακραίες κρατικές ρυθμίσεις κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης (αρχές ’30) - Μεσοπόλεμος
Μεγάλη Ύφεση του ‘30= οριστικό τέλος ελεύθερης οικονομίας
  • Συντριπτικός υπερπόντιος ανταγωνισμός= υπονόμευση Ευρώπης
- Αγροτική υπερπαραγωγή: παγκόσμιο φαινόμενο= μείωση τιμής= αύξηση παραγωγής για αντιστάθμιση= κρίση
  • Μείωση αμερικανικών επενδύσεων και πιστώσεων (χώρες-χρεώστες πληρώνουν περισσότερα σε τόκους από το κεφάλαιο που δανείστηκαν: αδύνατη η άμεση αποπληρωμή χωρίς νέες πιστώσεις).
  • Η αποπληρωμή ξεπέρασε το δανεισμό. Πληρωμή χρεών: εκροές κεφαλαίων
  • Επιβράδυνσης αύξησης χρήματος σε ΗΠΑ. «Μαύρη Πέμπτη» 1929: στοπ σε διεθνή χρηματοδότηση
  • Μείωση αποθεμάτων χρυσού της Τράπεζας της Γαλλίας
  • 1931: κατάρρευση γερμανικού τραπεζικού συστήματος, οικονομική κατάρρευση Αυστρίας
  • Αναζήτηση εγχώριων λύσεων= διεθνής κρίση
Συνέπειες:
  • Οικονομικός εθνικισμός (υπερβολή προστατευτισμού)
  • Εγκατάλειψη κανόνα χρυσού από Βρετανία
  • Υψηλά δασμολόγια + μέτρα ποσοστώσεων σε εισαγωγές (υπερ εγχώριων αγορών). Έλεγχος συναλλαγών. Κρατικό μονοπώλιο εμπορίου
  • Δασμοί= όπλο κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής
  • Κλείσιμο γερμανικών τραπεζών
  • Στοπ σε ανταλλαγή εθνικού νομίσματος με ξένα
  • Μετασχηματισμός διεθνούς εμπορίου= στροφή σε εμπόριο αντιπραγματισμού Οικονομική συμφωνία= συμφωνία πληρωμής. Κρατικά οργανωμένες περιφερειακές οικονομικές συμφωνίες, αντί για συμφωνίες καρτέλ.
  • Κρυφή υποτίμηση νομίσματος (υποτίμηση στο εμπόριο, αλλά όχι σε χρηματοοικονομικές συναλλαγές).
  • Εισαγωγή νομικών ελέγχων σε ιδιωτικές τράπεζες
  • Κρατικές επενδύσεις: βελτίωση μεταφορών, ανάπτυξη στρατιωτικών εξοπλισμών (χρηματοδότηση από πρόσθετο φόρο ακίνητης περιουσίας κ εσωτερικό δανεισμό)
  • Κρατική βοήθεια για:
α. μείωση κόστους παραγωγής (επιδοτήσεις),
β. μείωση χρεών αγροτών= αποτροπή κατάρρευσης αγροτικών καλλιεργειών, γ. διάσωση τραπεζών και βιομηχανιών (φορολογικές ελαφρύνσεις)
δ. δημιουργία θέσεων απασχόλησης (ίδρυση δημόσιων επιχειρήσεων)
  • Ρόλος κράτους: ρυθμιστής, χρηματοδότης, αγοραστής παραγωγής, ιδιοκτήτης μεγάλων τμημάτων οικονομίας.. Στόχος: φυσική προστασία κοινωνίας
Τρόπος: απορρόφηση οικονομικού συστήματος από κοινωνικό

Θεωρία της ελεγχόμενης αγοράς
Νέα εμπειρία= εμφάνιση νέας οικονομικής θεωρίας
Παύση ισχύος νόμου Σάι κ Σμιθ: κάθε προσφορά δημιουργεί ζήτηση εφόσον η παραγωγή δίνει ακριβώς το εισόδημα για κατανάλωση παραχθέντων αγαθών
Τζον Κέινς:
  • Όχι σε κλασική θεωρία μηχανισμού ισορροπίας αγοράς (προσφορά και ζήτηση δεν ισορροπούν στην αγορά. Απαιτείται εξέταση: κατανάλωσης, αποταμίευσης, επένδυσης κ ρευστότητας κεφαλαίου)
  • Αύξηση εθνικής αγοραστικής δύναμης= αποτέλεσμα κυβερνητικών δαπανών που χρηματοδοτούνται από δάνεια
  • Το εισόδημα από παραγωγή δεν εκδηλώνεται όλο ως ζήτηση (αποταμίευση)
  • Αν αποταμίευση > επενδύσεων= αντιπληθωριστική επίδραση: χαμηλή ζήτηση (άρα προσφορά δεν δημιουργεί ζήτηση, αλλά η ζήτηση καθορίζει προσφορά)
  • Σφάλματα οικονομικής κοινωνίας: α. αποτυχία να εξασφαλίσει πλήρη απασχόληση, β. άνιση διανομή πλούτου (κοινωνική/ψυχολογική αιτιολόγηση)
  • Πρόσθετη απασχόληση + αύξηση κατανάλωσης μέσω κρατικής παρέμβασης= οικονομική ανάπτυξη
  • Χρήμα= όχι ουδέτερος διαμεσολαβητής, επηρεάζει επενδύσεις
  • Ναι στην έκδοση περισσότερου χρήματος κ χρηματοδότηση δημόσιων έργων (θέσεις εργασίας + πρόσθετη ζήτηση)
  • Ο Κέινς νίκησε τις κυβερνήσεις: από ενστικτώδη αμυντικά αντανακλαστικά (πόλεμος) σε σκόπιμα μέτρα οικονομικής πολιτικής (κρατικό παρεμβατισμό)
Η πολεμική οικονομία, 1939-1945, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
’30: αύξηση πολεμικών εξοπλισμών, διεύρυνση μετά το 1939
Βασικοί πρωταγωνιστές: Γερμανία, Βρετανία, Σοβιετική Ένωση
Γερμανία: στρατηγική Κεραυνοβόλου Πολέμου + συνολική πολεμική κινητοποίηση, ελάττωση καταναλωτικών δαπανών, αύξηση εξοπλισμών
  • Πολεμική οικονομία Γερμανίας: εκμετάλλευση, λεηλασία, υποδούλωση
Πολεμικό ναζιστικό οικονομικό σύστημα:
- ενσωμάτωση συνοδοιπόρων χωρών στη γερμανική οικονομία
- κλειστές οι ελεύθερες αγορές (όλα υπό γερμανικό κρατικό έλεγχο)
- ενεργειακοί περιορισμοί, διανομή με δελτίο, κανόνες ανακύκλωσης, υποκατάστασης πρώτων υλών με τεχνητές.
- σύστημα γερμανικών απαιτήσεων γεωργικών προμηθειών
  • Ουδέτερες χώρες (Ελβετία, Σουηδία): αύξηση παραγωγής για Γερμανία
  • Ρωσία: πολιτική εκβιομηχάνισης Στάλιν ’30: πολεμικές προπαρασκευές
  • Βρετανία: οικονομικά επιτεύγματα (παραγωγή βομβαρδιστικών αεροσκαφών, τανκς, πολυβόλων, ναυτικοί εξοπλισμοί, αμφίβια αποβατικά, ασύρματοι ραδιοενισχυτές). Κανόνας= ελεγχόμενες αγορές
  • Κύρια χαρακτηριστικά πολεμικού συστήματος ελεγχόμενης αγοράς:
- σύστημα ελεγχόμενων τιμών υπήχθη στην κατανομή των πόρων
- όχι οικονομική πολιτική, ναι προτεραιότητες (συγκέντρωση πληροφοριών, λήψη και εκτέλεση αποφάσεων). Απεριόριστος κρατικός έλεγχος/παρεμβάσεις
- ισχυρή διοικητική οργάνωση (απομάκρυνση από δημοκρατία)
- τεράστιος διοικητικός γραφειοκρατικός μηχανισμός (καταγραφή πληθυσμού σε μητρώα, έλεγχος εργατικής κινητικότητας, γυναικεία εργασία)
- ρύθμιση παραγωγής κ υλικού ανεφοδιασμού
- περιορισμοί σε ιδιωτική κατανάλωση (μεταφορά πόρων σε εξοπλισμούς + έλεγχος πληθωρισμού). Στα ύψη οι δαπάνες.
- Οικονομικοί πόροι: α. φορολογικά έσοδα, β. δανεισμό, γ. αποεπένδυση (απόσυρση κεφαλαίων από εξωτερικό), δ. πιστώσεις (ΗΠΑ, Βρετανία)
  • Τέλος φιλελευθεροποίησης συναλλαγών, κανόνα χρυσού, αυτορρυθμιζόμενου συστήματος αγοράς
  • Στόχοι παρεμβατισμού: 
α. αντιστάθμιση κυκλικών οικονομικών τάσεων
β. αυτάρκεια
γ. ακραία πολεμική παραγωγή (οικονομική μεγέθυνση)
  • Πολεμική οικονομία= φυτώριο οικονομικών καθεστώτων 20ου αιώνα
Συνέπειες οικονομίας ελεγχόμενης αγοράς: ευρωπαϊκές οικονομικές επιδόσεις
Δύο πόλεμοι + καταστροφική Μεγάλη Ύφεση (1914-1944)= σκοτεινή περίοδος
Διαχείριση κρίσεων: κρατικός παρεμβατισμός
Παρά την αργή οικονομική ανάπτυξη έγιναν σημαντικές σύγχρονες τεχνολογικές-διαρθρωτικές μεταβολές σε Δύση και Σκανδιναβία:
  • Μετατόπιση από αγροτικό σε βιομηχανικό τομέα (αύξηση εκβιομηχάνισης λιγότερο αναπτυγμένων χωρών)
  • Προηγμένες χώρες: φθίνοντες παλιοί κλάδοι + ανερχόμενοι νέοι τομείς νέας τεχνολογίας  
  • Αύξηση τριτογενή τομέα υπηρεσιών (ώθηση από τηλέφωνο, ραδιόφωνο)
  • Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας/αγαθών, αυτοκινήτων, αεροσκαφών (ώθηση κατά τον πόλεμο= νέες υποδομές: Α΄ Παγκόσμιος, μαζική παραγωγή: Β΄Παγκόσμιος), εκσυγχρονισμός σιδηροδρόμων (επιρροή νέας τεχνολογίας σε παλιά)
  • Μηχανοποίηση γεωργίας (τρακτέρ)
  • Εξηλεκτρισμός. Κατανάλωση ηλεκτρισμού: α. δημόσια χρήση, β. βιομηχανική χρήση, γ. διάδοση οικιακών συσκευών
  • Διαρθρωτικές μεταβολές σε απασχόληση (χάσμα παραγωγικότητας: διαφορές σε παραγωγικότητα εργασίας)
  • Ποικιλία οικονομικών επιδόσεων (χάσμα με Νότια, Ανατολική Ευρώπη): διαφορά σε τεχνολογικό, διαρθρωτικό εκσυγχρονισμό
Σκανδιναβία:
- κοινωνική ικανότητα απορρόφησης προηγμένης τεχνολογίας
- υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης
- θεσμοί συλλογικής ευημερίας (κοινωνική ειρήνη)
- προσανατολισμός προς εξαγωγές κ εξειδίκευση παραγωγής
Περιφερειακές χώρες:
- όχι κοινωνική ικανότητα για προηγμένη τεχνολογία
- υπανάπτυκτη εκπαίδευση
- ξεπερασμένη ταξική δομή (ανισότητες)
- πολιτικές υποκατάστασης εισαγωγών (αντιπαραγωγικές)
- εμπόδια ανάπτυξης από κράτος
- παραδοσιακή αγροτική δομή
- υπανάπτυκτος τομέας υπηρεσιών
- πχ όχι διάδοση τηλεφώνου, αυτοκινήτου

Επιδείνωση ρόλου Ευρώπης στον κόσμο
  • Αργή οικονομική μεγέθυνση Δύσης + καθυστερημένες περιφέρειες= πτώση ηγετικής θέσης Ευρώπης
  • Τέλος αποικιοκρατίας (τάσεις αυτονόμησης αποικιών + αποικίες ως απεχθές βάρος μετά το Β΄ Πόλεμο)
  • Άνοδος ΗΠΑ και αποικιών τους, πρώτη καταναλωτική κοινωνία στον κόσμο
  • Εμφάνιση χάσματος: πριν τον Α΄Πόλεμο. Διεύρυνση: μετά τον Β΄ Πόλεμο
  • Αποδεκατισμένη Ευρώπη:
- μείωση πληθυσμού
- μείωση εξαγωγών, μείωση διευρωπαϊκού εμπορίου
- όχι πια χώρα-δανειστής (ΗΠΑ= νέος δανειστής)
- πολεμικό πρόγραμμα δανεισμού + μεταπολεμικό Σχέδιο Μάρσαλ
- ΗΠΑ: ηγέτης παγκόσμιας οικονομίας


ΚΕΦ. 5ο Η μικτή οικονομία και το κράτος κοινωνικής πρόνοιας στην ενοποιημένη Δυτική Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο

Μετά Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο: ανάδυση νέου σταθερού οικονομικού συστήματος
Πιο σύνθετος κρατικός παρεμβατισμός:
  • Αντικυκλικά μέτρα
  • Επιδοτήσεις
  • Εξωτερικό εμπόριο
  • Νομισματικές ρυθμίσεις
  • Κρατικός σχεδιασμός: ισχυρός κρατικός τομέας οικονομίας
α. εξυπηρέτηση ανταγωνιστικότητας,
β. υιοθέτηση νέων τομέων υψηλής τεχνολογίας
  • Μικτή οικονομία= όχι καινοτομία (οικονομικός διευθυντισμός Μεσοπολέμου)
  • Καινοτομία μεταπολεμικής οικονομίας: ολοκλήρωση κρατικού παρεμβατισμού στο πλαίσιο συστήματος φιλελευθεροποίησης αγορών
  • Μεσοπόλεμος στόχος: η αυτάρκεια
  • Μεταπολεμικοί στόχοι:
α. η ενιαία αγορά,
β. ευρωπαϊκή ένωση χωρών με ελεγχόμενες ή μικτές οικονομίας,
γ. κράτη κοινωνικής πρόνοιας
  • Μικτές οικονομίες: σωματειακό κοινωνικό περιβάλλον (συνεργασία κράτους με εργατικά συνδικάτα) + εντός δημοκρατίας (ελεύθερη συνεργασία ανεξάρτητων κοινωνικών εταίρων: αποφυγή συγκρούσεων)
  • Κράτος= μέρος της παραγωγικής και αυτορρυθμιζόμενης οικονομίας αγοράς
  • Θεσμοποίηση κοινωνικής ειρήνης= κράτος πρόνοιας
Ρίζες κράτους πρόνοιας: α. πολιτική Βίσμαρκ, β. οικονομία Μεσοπολέμου
  • Επανερμηνεία δικαιωμάτων πολίτη= εφαρμογή, ανάπτυξη πολιτικής-θεσμών πρόνοιας: απασχόληση + κοινωνική ασφάλεια= φυσικά δικαιώματα
- εισαγωγή κοινωνικής ασφάλισης μεσαίας τάξης
- μέθοδοι για ισότητα σε διανομή εισοδήματος (αναδιανεμητικός σχεδιασμός)
- υγειονομική περίθαλψη
- εκπαιδευτική πολιτική (ίσες ευκαιρίες)
  • Προηγούμενα οικονομικά πειράματα= σύνθεση νέου οικονομικού παραδείγματος

Μεταπολεμικές διεθνείς διευθετήσεις
Μετά Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο: κενό ηγεσίας= αταξία παγκόσμιας οικονομίας, αποδιάρθρωση διεθνούς συνεργασίας
Μετά Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο: οικοδόμηση διεθνούς πολιτικής/οικονομικής τάξης
(Καθοδήγηση ΗΠΑ: μέτρα πριν το τέλος του πολέμου)
  • Ιούλιος 1944: ίδρυση Bretton Woods= θεμέλια σταθερού διεθνούς οικονομικού συστήματος
    1. Ίδρυση ΔΝΤ (πολυμερές σύστημα πληρωμών: ρύθμιση μετατρεψιμότητας νομισμάτων κ σταθερότητας συναλλαγματικών ισοτιμιών)
- όχι σε συναλλαγματικούς περιορισμούς και μεροληπτικά εμπορικά μέτρα
- ναι καταβολή συνεισφορών με σύστημα ποσοστώσεων με βάση ΑΕΠ (=ηγεσία ΗΠΑ)
- βραχυπρόθεσμα προβλήματα: βοήθεια από ΔΝΤ
- μακροπρόθεσμα προβλήματα: υποτίμηση εγχώριων νομισμάτων
    1. Ίδρυση Παγκόσμιας Τράπεζας
- χορηγία δανείων σε κυβερνήσεις και ιδιωτικές επιχειρήσεις (αναπτυξιακά προγράμματα)
  • Εφαρμογή Σχεδίου Μάρσαλ + ίδρυση Ευρωπαϊκής Ένωσης Πληρωμών κ Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών
- διατήρηση πολυμερούς ρευστότητας
- διόρθωση ενδοευρωπαϊκών ανισορροπιών
- λύση θέματος αυτόματου συμψηφισμού ελλειμμάτων
  • ΗΠΑ: υπέρ φιλελευθεροποίησης συναλλαγών (μείωση δασμών/περιορισμών)
  • 1947: υπογραφή GATT (Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου)
- εξοβελισμός προστατευτισμού οικονομικού εθνικισμού Μεσοπολέμου
- εμπλοκή χωρών στο «Δυτικό» σύστημα
  • Έναρξη οικονομικής ολοκλήρωσης Ευρώπης (=αυθόρμητο ξεκίνημα):
1944: Τελωνειακή Ένωση Μπενελούξ
1947: πρόταση Γαλλίας για ένωση Μπενελούξ+Γαλλία+Ιταλία
1948: Γαλλοϊταλική συμφωνία Τελωνειακής Ένωσης + Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ΟΕΟΣ): απελευθέρωση εμπορίου, σχηματισμός ένωσης πληρωμών, διαχείριση Σχεδίου Μάρσαλ
1948: Σύμφωνο Βρυξελλών: Μπενελούξ, Γαλλία, Βρετανία
1948: ώθηση από Σχέδιο Μάρσαλ (Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανόρθωσης, πολιτικό κίνητρο: ξέσπασμα Ψυχρού Πολέμου): α. ενίσχυση ανασυγκρότησης, β. θεμελίωση ευημερίας, γ. νέο πνεύμα συνεργασίας
1952: ΕΚΑΧ (Μπενελούξ + Γαλλία + Ιταλία + Γερμανία): εποπτεία κοινής ανώτερης αρχής (πρόταση Μονέ)
- αποφάσεις κατά πλειοψηφία
- εξάλειψη δασμών/ποσοστώσεων σε εισαγωγές, έως 1958: κοινή αγορά
- επιχορηγήσεις για οικονομία Άνθρακα και Χάλυβα
- Δικαστήριο (έλεγχος νομιμότητας αποφάσεων)
- Ειδικό Συμβοόυλιο Υπουργών (μετριασμός υπερεθνικού προσανατολισμού)
1956: Συνθήκη Ρώμης ΕΚΑΕ (θεμελίωση ΕΟΚ)
1958: Οικονομική Ένωση (ΕΟΚ)= όχι υπερεθνικός οργανισμός (απαίτηση ομοφωνίας) + κατάργηση φραγμών (φιλελευθεροποίηση συναλλαγών)
1964: υπαγωγή εθνικών νομοθεσιών στο κοινοτικό δίκαιο
1970: ελεύθερες οι άμεσες επενδύσεις
1980: επιτάχυνση ολοκλήρωσης: αντικατάσταση δικαιώματος βέτο από αρχή πλειοψηφίας
1988: εξάλειψη όλων των περιορισμών, προετοιμασία νομισματικής ενοποίησης (Ντελόρ: μοχλός)
1992: Συνθήκη του Μάαστριχ (κωδικοποίηση απαγορεύσεων περιορισμών σε μετακινήσεις κεφαλαίου + κοινό νόμισμα)
1993: ίδρυση Ευρωπαϊκού Νομισματικού Ινστιτούτου (συντονισμός)
- προϋποθέσεις: πειθαρχία, σύγκλιση (έλεγχος οικονομιών χωρών)
1999: κοινό νόμισμα (αντικατάσταση Νομισματικού Ινστιτούτου από Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ΕΚΤ: εθνικές τράπεζες= τμήμα της)
- εκδοτικό ίδρυμα
- ασκεί λειτουργίες ανοιχτής αγοράς κ δημιουργεί αποθεματικό
- εποπτεύει τράπεζες
-συμμετέχει σε χάραξη πολιτικής
2002: αντικατάσταση εθνικών νομισμάτων από ευρώ (εκτός Βρετανία, Σουηδία, Δανία): εισαγωγή συστήματος δύο ταχυτήτων
  • Υπερεθνικά όργανα: νόμισμα (ευρώ) + ΕΚΤ
  • Συνέπειες: ενίσχυση ευημερίας= εξαγωγές + άνοδος Μεσογείου (μετακίνηση προς πυρήνα)
  • Μεταπολεμικές μικτές οικονομίες + κράτη κοινωνικής πρόνοιας= μέρος σχεδίου ολοκλήρωσης Ευρώπης
  • Μονέ: διεθνής έλεγχος + υπερεθνική αρχή= θεμέλιο συμμαχικής οικονομίας
  • Σχέδιο Πλεβέν: ενοοποίηση δυτικοευρωπαϊκών βιομηχανιών υπό εποπτεία υπερεθνικής αρχής= απέτυχε. Ίδρυη Euratom Ε.Κ.Α.Ε.
Αποτελέσματα (πολιτικές διεθνών συμφωνιών= εθνικών κυβερνήσεων):
- σχηματισμός κεφαλαίου
- μεταφορά τεχνολογιών (μείωση χάσματος)
- αποτελεσματική χρήση ανθρώπινου κεφαλαίου
- καθιέρωση κοινωνικής δυνατότητας μεθόδων διοίκησης

  • ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ (αντί ταξικών συγκρούσεων)= οργάνωση εταιρικής κοινωνικής σχέσης (είδος κορπορατικού συστήματος): συνεργασία εργατικών ενώσεων-επιχειρηματιών υπό τον έλεγχο του κράτους
  • Κοινωνική αλληλεγγύη= διεθνές ευρωπαϊκό κράτος κοινωνικής πρόνοιας
  • ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ: Διακήρυξη Χάρτη Ατλαντικού (1941) + ίδρυση ΟΗΕ (1945)= αρχές ελευθερίας και ανεξαρτησίας: ελευθερία εμπορίου + δικαίωμα αυτοδιάθεσης λαών (ανεξαρτητοποίηση αποικιών, εθνικιστικός αυτοπροσδιορισμός)
  • ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: θανάσιμος ανταγωνισμός με πρώην Συμμάχους= επιλογή συμμαχίας από αποικίες
  • 1945-1965: ανεξαρτησία αποικιών
  • Νέα ευημερία= νέο τεχνολογικό καθεστώς= νέος καταμερισμός εργασίας (συνεργασία προηγμένων χωρών). Αποαποικιοποίηση + εσωτερικός εκσυγχρονισμός
Η οικονομική ολοκλήρωση και η ανάδυση της Ε.Ε.
Σύνδεση Ευρωπαϊκής ανάπτυξης και οικονομικής ολοκλήρωσης Ευρώπης
«Αρχιτέκτονες» συνεργασίας: Αντενάουερ, Γκάσπερι, Σουμάν, Μονέ, Σπάακ
Μετά τον τραγικό Β΄ Παγκόσμιο προσπάθεια για/με:
- οργανωμένο διεθνές νομισματικό δίκτυο
- κρατικός παρεμβατισμός
- κοινωνική αλληλεγγύη
- τέλος σε οικονομικό απομονωντισμός
- συνεργασία εθνών= αποφυγή συγκρούσεων
- συντονισμός εθνικών νομοθεσιών
- τέλος στην τιμωρία (Τσώρτσιλ: συνεργασία Γαλλίας-Γερμανίας)
- ΗΠΑ: οργάνωση δυτικοευρωπαϊκής συμμαχίας: Δόγμα Τρούμαν (οικονομική + χρηματοπιστωτική βοήθεια= οικονομική σταθερότητα= πολιτική σταθερότητα= συμμαχία ενάντια σε σοβιετικό κίνδυνο)
- στόχος Γαλλίας: κατευνασμός Γερμανίας + ενίσχυση θέσης της ως Τρίτη δύναμη
- στόχος Γερμανίας: να γίνει δεκτή ως ισότιμο μέλος
- στόχος Ιταλίας: προστασία από κομμουνισμό
- στόχος Μπενελούξ: ασφαλή, μεγάλη ευρωπαϊκή συμμαχία
Βασικό κίνητρο: όνειρο ομοσπονδιακής Ευρώπης
- ελευθερία κινητικότητας εργασίας-κεφαλαίου (φιλευθεροποίηση συναλλαγών)
- βοήθεια προς λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες
- πολιτική εξίσωση μισθών-αγοράς
- κοινή αγροτική πολιτική
- οικονομική ολοκλήρωση= προετοιμασία πολιτικής ολοκλήρωσης

Επίπεδα ολοκλήρωσης:
- εξάλειψη δασμών/περιορισμών= ζώνη ελεύθερων συναλλαγών (ελεύθερη κινητικότητα εργασίας και κεφαλαίου)
- τελωνειακή ένωση με κοινούς δασμούς προς τρίτες χώρες
  • Όχι υποστήριξη υπερεθνισμού και ενοποίησης από όλους πχ Γαλλία: Σχέδιο Φουσέ για «Ευρώπη πατρίδων» (πρόταση Ντε Γκωλ) αντί «Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων» (υπερεθνικές): [όχι σοβαρή εναλλακτική λύση]
- κοινή εξωτερική πολιτική
- εκπαιδευτική πολιτική
- κοινή αμυντική πολιτική
Αποτελέσματα:
- πολλαπλασιασμός εμπορικών συνδέσεων μεταξύ χωρών-μελών
- νέος και υψηλής ανάπτυξης καταμερισμός εργασίας (υπέρ οικονομιών κλίμακας)
- μετακίνηση εργασίας (θέσεις απασχόλησης προς εργατικό δυναμικό)
- αμοιβαία αναγνώριση τίτλων σπουδών
- μόνιμη μετανάστευση

Διεύρυνση (είσοδος νέων μελών):
- προσπάθεια έναρξης υλοποίησης παλαιάς αρχής εξίσωσης οικονομικών επιπέδων (είχε θεωρηθεί ότι θα προέκυπτε μέσω αυτοματισμού αγοράς. Είσοδος Ιρλανδίας στην Κοινότητα: προσέγγιση μέσω παρεμβατισμού)= ανάπτυξη υποανάπτυκτων για να φτάσουν προηγμένες χώρες

Στόχοι Ε.Ε.:
  • Πολιτική συνοχής: προσπάθεια εξάλειψης ανισότητας (ογκώδης κοινοτική βοήθεια + τεράστιες ξένες επενδύσεις)
  • Αγροτική πολιτική: ο πιο αμφισβητούμενος κοινός στόχος (υπερπαραγωγή αγροτικών προϊόντων, όχι καλό για Τρίτες Χώρες)
Η ανάδυση της κοινωνικής εταιρικής σχέσης και η μικτή οικονομία
Βάση οικονομικού συστήματος= κοινωνική αλληλεγγύη + κρατικός παρεμβατισμός (σύνδεση με κεϋνσιανισμό: υιοθέτηση από ΟΛΟΥΣ τους πολιτικούς σχηματισμούς + επιρροή αριστερών δυνάμεων)
  • Άμεσος μεταπολεμικός θεσμός: κοινωνική εταιρική σχέση (συλλογικές διαπραγματεύσεις με ευθύνη του κράτους)
  • Ακρογωνιαίοι λίθοι μεταπολεμικών διακανονισμών: α. συγκράτηση μισθών, β. μεγάλες επενδύσεις
  • Συνεργασία κράτους + ομαδικά συμφέροντα (εργατικές ενώσεις/συνδικάτα, επιχειρηματίες)
  • Συμμετοχή εργαζομένων σε οικονομικές υποθέσεις επιχειρήσεων, εξασφάλιση: (υποχώρηση συστημάτων από τα τέλη ’60)
- σταθεροποίησης οικονομιών
- κοινωνικής ειρήνης (προστασία από «φαύλο κύκλο μισθών-τιμών»)
- συγκράτησης μισθών και κέρδους
- υψηλότερες επενδύσεις
  • Προϋπόθεση κοινών στόχων: αποδοτική αγορά + αναπτυσσόμενη οκονομία
  • Στόχοι:
- πλήρης απασχόληση + χρήση παραγωγικών ικανοτήτων
- σταθερότητα τιμών (συσχέτιση αύξησης παραγωγικότητας-εισοδημάτων)
- ισορροπία σε ισοζύγιο πληρωμών
  • Τρόποι:
- κρατική βοήθεια σε επενδύσεις (δημόσια έργα)
- κρατική χρηματοδότηση έρευνας/ανάπτυξης (τεχνολογικός εκσυγχρονισμός)
- οικονομικά-κοινωνικά προγράμματα (ρυθμίσεις γεωργίας, στέγης, μεταφορών, ασφάλισης, τραπεζικών εργασιών)
- κρατική ενίσχυση ιδιωτικού τομέα (φορολογικές ελαφρύνσεις)
- δημόσιος τομέας= πελάτης ιδιωτικής οικονομίας
- εφαρμογή κεϋνσιανών αντικυκλικών πολιτικών (δημιουργία πρόσθετης ζήτησης= επίτευξης πλήρους απασχόλησης)
- Ψυχρός Πόλεμος: αμυντικά στρατιωτικά προγράμματα (κυβερνητικά εργαστήρια+ιδιωτικές επιχειρήσεις)
- από κοινού έρευνα Ευρώπης= διεθνοποίηση τεχνολογικής ανάπτυξης
- κράτος= επιχειρηματίας: εθνικοποίηση εντός καπιταλιστικής οικονομίας  (μικτή οικονομία: δημόσιες εταιρείες + οικονομία ελεύθερης αγοράς)
- κρατική ηγεμονία: καθορισμός τεχνολογικού-διαρθρωτικού εκσυγχρονισμού
- εθνικοποιήσεις= προτεραιότητα σε συλλογικό συμφέρον (ικανοποίηση αναγκών πληθυσμού - όχι κέρδος): κρατική ιδιοκτησία + δημόσιες υπηρεσίες

Ο σχεδιασμός στις μικτές οικονομίες
Σχεδιασμός κρατικού παρεμβατισμού= στοιχεία από:
- πολεμικές οικονομίες (επινόηση σχεδιασμού)
- σοσιαλιστική οικονομία (κεντρικός σχεδιασμός)
- δικτατορικό οικονομικό διευθυντισμό
Μικτές οικονομίες= ανεξάρτητες δημόσιες επιχειρήσεις (σύμφωνα με νόμους αγοράς)
  • Όχι αναγκαστικοί δείκτες υλοποίησης πλάνων (όπως σε ΕΣΣΔ)
Όχι αναγκαστική άσκηση κεντρικού σχεδιασμού σε κράτος/ιδιωτικές επιχειρήσεις
  • Στόχοι κρατικού σχεδιασμού (κλάδοι κεντρικής σημασίας):
- πλήρης απασχόληση
- εκσυγχρονισμός, ανταγωνιστικότητα, αναδιάρθρωση οικονομίας
- στόχοι μακροπρόθεσμης ανάπτυξης
  • Ποικίλα είδη κρατικών παρεμβάσεων:
- οικονομική πρόβλεψη (ανάλυση εισροών-εκροών)
- σχεδιασμός με χαρακτήρα παρέμβασης σε κατανομή εργασίας, υλών, πόρων, κεφαλαίων
- συμμετοχή οικονομικών διευθυντών κ εκπροσώπων συνδικάτων
- κρατική χρηματοδότηση, θετικές διακρίσεις, επιδοτήσεις, πιστώσεις, κρατικές εγγυήσεις
- άτυπες διασυνδέσεις μεταξύ υψηλού επιπέδου κυβερνητικούς διοικητές και διευθυντές επιχειρήσεων (ίδιο κοινωνικό υπόβαθρο, μετακινήσεις από δημόσια υπηρεσία σε υψηλόβαθμη διοικητική θέση επιχείρησης)
- εναρμονισμένη δράση επιχειρήσεων-κράτους, οικονομική βοήθεια από κράτος για σχέδια που ενέκρινε
- αντικυκλική πολιτική (στόχος: πλήρη απασχόληση, σταθερή ανάπτυξη)

Η άνοδος του κράτους κοινωνικής πρόνοιας
Κράτος παρεμβατισμού: κράτος πρόνοιας
  • Γερμανική Οικονομική Σχολή Κολωνίας:
- Νεοφιλελεύθερη οικονομική ελεύθερης αγοράς + κρατικός σχεδιασμός
- Υλοποίηση έννοιας «κοινωνική οικονομία αγοράς» από Έρχαρντ= αμοιβαία σχέση οικονομικών κ κοινωνικών πολιτικών (συλλογική ασφάλιση)
[απόρριψη σύλληψης κράτους πρόνοιας τύπου «ο καθένας να έχει το χέρι του στην τσέπη των άλλων»]
- Ανταγωνιστική ελεύθερη αγορά + μέτρα κοινωνικής πολιτικής
- Προϋπόθεση: πολιτική εισοδηματικής ανακατανομής: υψηλή φορολογία= κρατικός προϋπολογισμός= δημόσιες δαπάνες: αναδιανεμητικός ρόλος
- θεμελίωση θεωριών υπέρ απότομης αύξησης κρατικών δαπανών σε κρίσεις
  • Βρετανός ιστορικός Briggs:
Κράτος πρόνοιας= σκόπιμη χρήση οργανωμένης δύναμης. Εγγυήσεις για:
- ελάχιστο εισόδημα (ανεξάρτητο από αξία περιουσίας)
- περιορισμός ανασφάλειας (απρόοπτα)
- προσυμφωνημένο πλέγμα κοινωνικών υπηρεσιών
  • Αμφισβητούμενη θεωρία σταδίων ανάπτυξης καπιταλισμού (Μαντέλ):
α. φιλελεύθερος καπιταλισμός 19ου
β. ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός τέλη 19ου
γ. κοινωνικός καπιταλισμός (μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο)
  • Καταγωγή κράτους πρόνοιας: παράδοση φεουδαρχικού πατερναλισμού διαπέρασε καπιταλιστικό βιομηχανικό σύστημα= ευθύνη επιχείρησης για ευημερία εργαζομένων, επιδίωξη εμπιστοσύνης εργατών για καλύτερη εργασία. Καινοτομία μεγάλων εταιρειών (τέλη 19ου):
α. πρακτική διανομής κερδών
β. παροχή συντάξεων, περίθαλψης, ψυχαγωγίας
  • Πρωτοπόρος κράτους-πρόνοιας= Βίσμαρκ (1883): [ως μέρος εκστρατείας κατά των σοσιαλιστών]
- εισήγαγε πρώτο εθνικό υποχρεωτικό ασφαλιστικό σύστημα υγείας για βιομηχανικούς εργάτες (περιορισμός μέτρων στην εργασία)
- σειρά νομοθετικών μέτρων ευημερίας: συντάξεις γήρατος/αναπηρίας
- πόροι χρηματοδότησης: α. φόροι κατανάλωσης, β. ασφαλιστικές εισφορές)
- μεγάλη επίδραση στο διεθνές περιβάλλον
  • Ποικιλία πολιτικών δυνάμεων πίσω από προνοιακή νομοθεσία: σοσιαλιστικές, φιλελεύθερες, συντηρητικές κυβερνήσεις
  • Ανάπτυξη μαζικών δημοκρατιών κ δυνατότητα έκφρασης μαζικών συμφερόντων= διάδοση νομοθεσίας για πρόνοια
  • Προσπάθεια καταστολής σοσιαλιστικών κομμάτων= υιοθέτηση ιδεών
  • Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος + επαναστατικό κίνημα (γέννηση ΕΣΣΔ)= επείγουσα ανάγκη κοινωνικής αλληλεγγύης.
Μεγάλη Ύφεση + Χίτλερ= οικονομική ευθύνη δημοκρατίας για πολίτες
Ρούσβελτ: ευθυγράμμιση δημοκρατίας με στόχο προστασίας και κοινωνικής ασφάλειας πολιτών
Πολιτική πρόνοιας+ πρώτο κράτος πρόνοιας: Σουηδία (σοσιαλδημοκρατική διακυβέρνηση, 1932)
Β΄ Παγκόσμιος + Ψυχρός πόλεμος: μάθημα κοινωνικής αλληλεγγγύης (απελευθέρωση από ανάγκες με διατήρηση εισοδημάτων)
  • Έκθεση Μπέβεριτζ (1942): σχέδιο κοινωνικής ασφάλισης (πατέρας κράτους πρόνοιας), «Κοινωνική Ασφάλιση και Συναφείς Υπηρεσίες»= βίβλος κράτους πρόνοιας: νέα ερμηνεία στα δικαιώματα του πολίτη (+δικαίωμα στην απασχόληση κ κοινωνική ασφάλιση), ιατρική περίθαλψη, επίδομα ανεργίας, σύνταξη ανικανότητας, επίδομα κατάρτισης
  • Υλοποίηση Έκθεσης Μπέβεριτζ: 1945
  • Τόμας Μάρσαλ (1949): ιδέα δικαιωμάτων πολιτών. Εξελικτικό σχήμα:
- καθιέρωση ατομικής ελευθερίας (18ος) + εισαγωγή πολιτικής ελευθερίας 19ος)= προϋποθέσεις για άνοδο ανάπτυξη οικονομίας αγοράς/καπιταλισμού
Καπιταλισμός: παράγει ανισότητες
Διορθωτική δύναμη: κοινωνικά δικαιώματα= αναπόσπαστο μέρος δικαιωμάτων πολιτών
  • Μεταπολεμικά: έννοια εθνικής αλληλεγγύης= βασική αρχή συστημάτων εθνικής ασφάλισης
  • Ψυχρός Πόλεμος: κούρσα εξοπλισμών, μεγέθυνσης, ευημερίας, κατάκτησης διαστήματος + προτύπων πρόνοιας= καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο (κατανόηση κοινωνικών δικαιωμάτων σε συνάρτηση με εργατικά δικαιώματα)
  • 1950: καθολικά ασφαλιστικά συστήματα (δωρεάν εκπαίδευση, επανεκπαίδευση, άδεια μητρότητας, οικογενειακά επιδόματα, πληρωμένες διακοπές, αναβάθμιση φτωχογειτονιών, προγράμματα στέγασης)
  • Παρέμβαση κράτους πρόνοιας= τροποποίηση επιδράσεων δυνάμεων αγοράς (γεφύρωση εισοδηματικών διαφορών, αναδιανεμητικό κοινωνικό σύστημα)
  • Κράτος πρόνοιας= όχι τόσο Ρομπέν Δασών, αλλά Piggy bank: ασφάλιση και μηχανισμός ανακατανομής κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής (κουμπαράς)
- συντάξεις: ανακατανομή εισοδήματος από μεσαία προς τελευταία χρόνια
- εκπαίδευση: ανακατανομή από πρώτα προς μεσαία χρόνια
- κράτος: ανακατανομές πέραν του κύκλου ζωής (αβεβαιότητα, κίνδυνοι)

Η εκπαιδευτική επανάσταση
Κράτος + τεχνολογική επανάσταση= εκπαιδευτική έκρηξη
Επακόλουθο πολέμου: φήμη επιστήμης και άμεσων εφαρμογών + άνοδος συστημάτων υγείας + κράτος πρόνοιας + μαζικός τουρισμός= επανάσταση των υπηρεσιών
- ανάγκη εκπαιδευμένων (δευτεροβάθμιας/τριτοβάθμιας εκπαίδευσης)
Μέτρο πρόνοιας: δωρεάν εκπαίδευση
Δημοκρατία: όχι διάκριση φύλων (ίσες ευκαιρίες)= μαζική εκπαίδευση
1969: υποχρεωτική δευτεροβάθμια= χαρακτήρα μαζικής κατάρτισης (μαζική προσέγγιση τριτοβάθμιας)
1983: ενιαία τριτοβάθμια εκπαίδευση σε Δυτική και Νότια Ευρώπη= εργατικό δυναμικό σε τομείς υψηλής εκπαίδευσης

Οικονομική ανάπτυξη και διαρθρωτικές μεταβολές
- Κράτη κοινωνικής πρόνοιας (+μικτές οικονομίες): καλύτερες οικονομικές επιδόσεις στη σύγχρονη ιστορία.
- «Χρυσή Εποχή» διεθνούς ευημερίας= συσσώρευση κεφαλαίου
  • Σύγχρονη τεχνολογία= νέοι οικονομικοί τομείς + νέοι βιομηχανικοί κλάδοι + επικοινωνίες= ριζικός μετασχηματισμός διαδικασίας παραγωγής + νέος τομέας υπηρεσιών
  • Σύμβολο νέας τάσης: έναρξη πυρηνικής εποχής (μέσω: πολεμική βιομηχανία)
Χώρες: πυρηνικές δυνάμεις (νέες πηγές ενέργειας: ειρηνικές εφαρμογές)
1980: επιβράδυνση πυρηνικών προγραμμάτων
  • Διαρθρωτικές μεταβολές: μετατόπιση απασχόλησης και επενδύσεων (ενίσχυση από ανανέωση υποδομών: αυτοκινητόδρομοι, δίκτυο εναέριων μεταφορών)
  • Στοιχείο ανοικοδόμησης: «εξαφάνιση» αγροτικού πληθυσμού (συνέπεια μηχανοποίησης γεωργίας και χρήσης τεχνητών λιπασμάτων/χημικών ουσιών= αύξηση γεωργικής παραγωγικότητας + μείωση απασχόλησης: μείωση αξίας εισαγόμενων προϊόντων). [Αύξηση παγκόσμιας αγροτικής υπερπαραγωγής: χτύπησε χώρες Τρίτου κόσμου.]
  • Αναδιάρθρωση βιομηχανίας (νέα τεχνολογία): κάμψη παλαιών βιομηχανιών, άνοδος νέων τομέων (χημικά, ηλεκτρομηχανική, πετρελαιοειδή κλπ)
  • Επανάσταση των υπηρεσιών
  • Αύξηση παραγωγικότητας εργασίας (καλύτερη εκπαίδευση, τεχνολογία, δομικός εκσυγχρονισμός, θεσμοί)= οικονομική ανάπτυξη
  • Αύξηση οικιακής κατανάλωσης (καταναλωτική πείνα= ταχεία μεταπολεμική ανάπτυξη). Νόμος Έγκελς: αύξηση εισοδήματος= μείωση δαπανών για τροφή και ιματισμό, αύξηση διαρκών αγαθών και πολυτελείας )
Α΄κύμα κατανάλωσης: κύμα πείνας, ένδυσης
Β΄κύμα κατανάλωσης: κύμα ταξιδιού
Τροφοδοσίες κατανάλωσης: α. σύγχρονη μέθοδος χρηματοδότησης (δάνεια, πιστώσεις), β. σύγχρονα μαζικά συστήματα διανομής (υπεραγορές, εμπορικά κέντρα κλπ, καθεδρικοί ναοί κατανάλωσης)
Σύμβολο ανάπτυξης καταναλωτισμού: αυτοκίνητο (= μεταβολή τρόπου ζωής, στροφή στον ελεύθερο χρόνο: μαζικός τουρισμός= νέο πρότυπο κατανάλωση)
  • Ευρώπη= αγορά χωρίς δασμούς: εξαγωγική έκρηξη εντός Ευρώπης
  • Πριν Β΄Παγκόσμιο πόλεμο: παραδοσιακές εμπορικές διασυνδέσεις (ανταλλαγή βιομηχανικών προϊόντων με μη επεξεργασμένα περιφερειακών και αποικιακών χωρών)
  • Μετά Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο: εμπόριο μεταξύ προηγμένων χωρών (επιχειρήσεις + θυγατρικές: καταμερισμός εργασίας, τεχνολογία, κεφαλαιακή συσσώρευση, διαρθρωτικές μεταβολές, εγχώρια κατανάλωση, εξαγωγές)
  • 1950-1973: οικονομική ανάπτυξη
  • Γρήγοροι ρυθμοί μεγέθυνσης και προσπάθεια Μεσογειακών/βόρειων χωρών να προφτάσουν προηγμένες χώρες: αρνητικές συνέπειες υπανάπτυξης
- κοινωνική πόλωση
- αυταρχικά πολιτικά καθεστώτα. Ενίσχυση επιρροής Δύσης (Ψυχρός Πόλεμος= συμμαχίες Δύσης με δικτατορικά καθεστώτα (Δόγμα Τρούμαν)
  • Εξαίρεση: Ιταλία (διεθνής εξειδίκευση, ανταγωνιστικότητα, τομείς έντασης τεχνολογίας + παραδοσιακοί τομείς, χειροτεχνική παράδοση, ντιζάιν)
  • Ιστορικές περιστάσεις= εμπόδιο δυτικών χωρών να ενωθούν με πυρήνα (πχ Φινλανδία, μέλος Σκανδιναβίας το 1954)
  • Ιστορικά επιτεύγματα μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης= άτρωτο και σταθερό κράτος-πρόνοιας
  • Τέλη 20ου αιώνα: παγκοσμιοποίηση= αμφισβήτηση κράτους πρόνοιας

ΚΕΦ. 6ο Παγκοσμιοποίηση: Επιστροφή στην ελεύθερη οικονομία
Α΄ άποψη για παγκοσμιοποίηση: όχι νέο φαινόμενο (πχ χριστιανική εκκλησία)
Β΄ άποψη: εμφάνιση παγκοσμιοποίησης το 19ο αιώνα (αποικιακές αυτοκρατορίες, σιδηρόδρομοι, ελεύθερη οικονομία, διεθνής κανόνας χρυσού, εμπόριο μεγάλων αποστάσεων, δίκτυα συναλλαγών)
1914-1945: παγκόσμια οικονομία χάνει επιτεύγματα παγκοσμιοποίησης 19ου
  • Κοινά γνωρίσματα παγκοσμιοποίησης τέλους 19ου κ τέλους 20ου αιώνα:
- Οικονομικές αλληλεπιδράσεις (εμπόριο, μετανάστευση, επενδύσεις κεφαλαίου, ίδρυση θυγατρικών, παραγωγή σε εξωτερικό, συναλλαγές)
- μόνιμη αύξηση στον όγκο κ την αξία εμπορίου κ ξένων επενδύσεων
  • Νέα χαρακτηριστικά παγκοσμιοποίησης τέλους 20ου αιώνα:
- δραματική ποσοτική μεταβολή οικονομικών αλληλεπιδράσεων
- ποιοτική μεταβολή σε διεθνή καταμερισμό εργασίας
- αλματώδη ανάπτυξη εμπορίου
- διεθνείς συμφωνίες (GATT)
- επανεμφάνιση προστατευτισμού (1970-1980) με αποτέλεσμα εκστρατεία δυτικών δυνάμεων για άνοιγμα αγορών (Γύρος Τόκιο, Γύρος Ουρουγουάης, Διακήρυξη της Πούντα Ντελ Έστε= ίδρυση Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου)
- μείωση κόστους μεταφορών/επικοινωνιών= ενίσχυση εμπορίου
- Διαδίκτυο (σύστημα ελεύθερης πλοήγησης) + Παγκόσμιος Ιστός (υπηρεσία μεταφοράς δεδομένων)
- εκτίναξη παγκόσμιων εξαγωγών
- ξένες άμεσες επενδύσεις (πρωτοφανής ρυθμός αύξησης)
- ροές συναλλάγματος: 1/5 στηρίζει διεθνές εμπόριο, 4/5 κερδοσκοπία= κατάρρευση νομισμάτων και έκρηξη περιφερειακών κρίσεων
- αύξηση διεθνών τραπεζικών δανείων (αύξηση ξένων κεφαλαίων σε γαλλικές κ γερμανικές τράπεζες)
- πολυεθνικές= κυρίαρχοι παίχτες
- κυρίαρχο το ενδοκλαδικό εμπόριο: πώληση και αγορά συστατικών μερών και προϊόντων από τις πολυεθνικές
- νέος διεθνής καταμερισμός εργασίας (πολυεθνικές)
- μεταβολή προορισμού επενδύσεων από αναπτυσσόμενες χώρες σε υψηλής ανάπτυξης
- Δυτική Ευρώπη: ενδοπεριφερειακό εμπόριο
- διεθνοποιημένη παραγωγή
  • Πολυεθνικές (ιστορία):
- τέλη 19ου: αμερικανική ανάπτυξη επιχειρηματικότητας + τεχνολογικές προκλήσεις μαζικής παραγωγής= καθετοποίηση (ελαχιστοποίηση κόστους)
α. κάθετη ολοκλήρωση προς τα πίσω: εξαγωγές, παραγωγή πρώτων υλών
β. κάθετη ολοκλήρωση προς τα εμπρός: επιλογή τόπου, παροχή υπηρεσιών, επισκευές, δίκτυα μεταφοράς/διανομής, λιανική πώληση, διοίκηση)
- μαζική παραγωγή + μαζική διανομή (μέσω εξαγορών/συγχωνεύσεων)
- κάθετα ολοκληρωμένες, κεντρικά διοικούμενες επιχειρήσεις
- επένδυση σε 3 αιχμές:
α. παραγωγικές μονάδες, β. μάρκετινγκ + δίκτυο διανομής, γ. διοίκηση
- μεγιστοποίηση οικονομιών κλίμακας-επένδυσης + ολοκληρώσεις προς εμπρος+ προς πίσω, πέρα από σύνορα = πολυεθνική

Η παγκοσμιοποίηση της ιδεολογίας του συστήματος της ελεύθερης οικονομίας
Παγκοσμιοποίηση+ εμφάνιση νεοφιλελεύθερης οικονομίας+ ατομικιστικής φιλελεύθερης οικονομίας+ μεταμοντέρνου πολιτισμικού μηδενισμού (διανοητική τάση αντιδιαφωτισμού: όχι πίστη σε πρόοδο μέσω κατανόησης ιστορίας και ανθρώπινης δράσης)
  • Διεθνείς οικονομικές αλληλεπιδράσεις= αναζωπύρωση ιδεολογίας ελεύθερης οικονομίας= διεθνοποίηση ιδεολογικής έννοιας «φονταμενταλισμού αγοράς»
  • Χάγιεκ + Φρίντμαν= Νεοφιλελεύθερη Σχολή (1970). Επίθεση κατά:
- κρατικών παρεμβάσεων, ρυθμίσεων (υπονομεύει ανταγωνισμό, υψηλό κόστος, χαμηλή αποτελεσματικότητα)
- κρατικής ιδιοκτησίας
- κράτους πρόνοιας
  • Απόψεις Χάγιεκ:
- κράτος= προστάτης ατομικής ελευθερίας, ελεύθερων αγορών, ελεύθερου ανταγωνισμού (πολιτική ελέγχου τιμών/μισθών= ανεργία)
- κρατικός παρεμβατισμός οδηγεί στη δουλεία
- επίθεση σε πολιτική πλήρους απασχόλησης (σταθερή άκαμπτη οικονομία, μία σταθερή θέση για έναν
Λύσεις:
- δραστική περικοπή φόρων
- μεγάλη περικοπή δημόσιων δαπανών
- ιδιωτικοποιήσεις (πχ ιδιωτική εκπαίδευση)
- σύστημα αποδείξεων πληρωμών για εκπαίδευση, περίθαλψη, συντάξεις
- υπέρ ευελιξίας εργασίας (μεταβαλλόμενες ευκαιρίες: φυσικό ποσοστό ανεργίας)
  • Απόψεις Φρίντμαν:
- υπέρ ελεύθερης αυτορρυθμιζόμενης αγοράς, κατά κρατικού παρεμβατισμού
- κατά κράτους πρόνοιας, υπέρ ιδιωτικοποίησης κυβερνητικών λειτουργιών
- αντί για δημοσιονομική πολιτική: υπέρ νομισματικής (εγγύηση αγοράς, έλεγχος ποσότητα χρήματος σε κυκλοφορία)= μονεταριστική αντεπανάσταση
- βραβείο Νόμπελ: νομιμοποίηση μονεταρισμού
  • Πρόγραμμα νεοφιλελεύθερων= ιδεολογία (επηρέασε κυβερνήσεις κ διεθνείς θεσμούς): δογματική πίστη σε ενιαίο, ομοιόμορφο, καθολικό πρότυπο εξιδανικευμένου συστήματος ελεύθερης οικονομίας
  • Παγκοσμιοποίηση= τέλος σε περιορισμούς/ρυθμίσεις του Bretton Woods (όπου κάθε κυβέρνηση-μέλος είχε δικαίωμα ελέγχου μετακινήσεων κεφαλαίων με στόχο τον αποκλεισμό τοκογλύφων-δανειστών από διεθνή χρηματοοικονομία).
  • 1971: Κλείσιμο Bretton Woods (Νίξον). Εισαγωγή κυμαινόμενης συναλλαγματικής ισοτιμίας
  • 1974: κατάργηση ελέγχων κεφαλαίων. Κούρσα άρσης ελέγχων.
  • Στροφή προς: α. αυτορύθμιση, β. ανεξέλεγκτες αγορές, γ. μονεταριστική πολιτική. [Σόρος: χρηματιστικό κεφάλαιο στη θέση του οδηγού]
  • Συναίνεση της Ουάσιγκτον: μεταξύ ΔΝΤ, Παγκόσμιας Τράπεζας κ αμερικανικού Υπουργείου Οικονομικών για ορθές πολιτικές που όφειλαν να ακολουθήσουν οι αναπτυσσόμενες χώρες. Στυλοβάτες Συναίνεσης (προϋποθέσεις για βοήθεια ΔΝΤ):
- δημοσιονομική λιτότητα
- ιδιωτικοποίηση
- απελευθέρωση αγορών
  • Οι προηγμένες χώρες ΔΕΝ διανοήθηκαν φιλελευθεροποίηση κεφαλαιοαγορών μέχρι να ολοκληρώσουν την ολοκλήρωσή τους…

Η επίδραση της παγκοσμιοποίησης στην Ευρώπη
  • Γρήγορη παγκοσμιοποίηση= κατάρρευση δικτατοριών (τέλος πολιτικής διαίρεσης Ευρώπης)
  • Δημοκρατίες + εισαγωγή συστήματος ανταγωνιστικών αγορών ΕΕ + αγώνας δρόμου για ανάπτυξη
  • Υπονόμευση κομμουνισμού: ευρωκομμουνισμός (αποδοχή πολυκομματικής δημοκρατίας για είσοδο στην ΕΟΚ= τέλος κομμουνισμού Δύσης)= σοσιαλδημοκρατικοποίηση και διάβρωση κομμουνιστικών κομμάτων
  • Κεντρική, Ανατολική Ευρώπη: σε πτώση
- διαρθρωτική κρίση ’70: αδυναμία προσαρμογής σε νέα τεχνολογία
- αύξηση πληθωρισμού
- χώρες περιφέρειας σε παγίδα χρέους
- πολιτική αναταραχή σε Πολωνία (οικονομικές μεταρρυθμίσεις + ελεύθερες πολυκομματικές εκλογές 1989)
- τελευταίο κύμα Ψυχρού Πολέμου: αναίτια κούρσα εξοπλισμών + σοβιετικός επεκτατισμός (σοβιετικό Βατερλώ σε Αφγανιστάν) + τυχαία γεγονότα= επιτάχυνση διαδικασίας: εκλογή Γκορμπατσόφ 1985:
   -Απόσυρση στρατευμάτων από Αφγανιστάν
   -Καταγγελία «Δόγματος Μπρέζνιεφ»
   -Υιοθέτηση πολιτικής γκλάσνοστ (διαφάνεια) + περεστρόικα (αναμόρφωση)
   = ολοκλήρωση διάβρωσης (Νέος χάρτης)
  • Εξάλειψη: αυταρχικών καθεστώτων, οικονομικού διευθυντισμού κ συστημάτων κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας
  • 1990: Ευρώπη= ομοιογενές τοπίο πολυκομματικών δημοκρατιών με οικονομίες ιδιωτικής αγοράς
  • 1973: κρίση ευρωπαϊκής οικονομίας, διακοπή ευημερίας, αύξηση τιμών/ανεργίας, στοπ σε οικονομική μεγέθυνση, αποτυχία θεραπείας παρακμής με κεϋνσιανή οικονομική πλευρά ζήτησης: πληθωρισμός+ανεργία (περίεργος συνδυασμός στασιμότητας κ πληθωρισμού: στασιμοπληθωρισμός)
- 1968: τέλος κορπορατικής συνεργασίας + έκρηξη μισθών + αύξουσα πολιτική αναταραχή. Πληθωριστικός φαύλος κύκλος. 
- 1970: έλλειμμα ισοζυγίου πληρωμών ΗΠΑ= τέλος σε μετατρεψιμότητα δολαρίου, κατάρρευση συμφωνίας Bretton Woods.
- προσπάθεια υποκίνησης ζήτησης= αύξηση μισθών (=πληθωρισμός χωρίς σταθεροποίηση παραγωγής)
- μείωση εμπορίου, μείωση βιομηχανικής παραγωγής
- επιβράδυνση μεγέθυνσης, ανεργία (όχι επιβράδυνση αύξησης τιμών)
- πλήγμα σε εξαγωγές, μείωση επενδύσεων
- κατάρρευση ορισμένων κλάδων οικονομίας (διαρθρωτική κρίση)
- διαρθρωτικές-δομικές ακαμψίες δυτικοευρωπαϊκού πυρήνα= επιβράδυνση εφαρμογής καινοτόμου τεχνολογίας (κλάδοι έντασης έρευνας-ανάπτυξης)
- κρίση πετρελαίου (οργανικό μέρος οικονομικής διαδικασίας)
  • Αντίδραση Ευρώπης
Α. προσωρινά προστατευτικά μέτρα:
- «προστατευτικές επενδύσεις», επιχορήγηση ασθενών κλάδων από κράτη
- αύξηση δασμών και περιορισμών (προστασία εγχώριων αγορών από ΕΟΚ)
- φορολογικές ελαφρύνσεις
Β. επανεξέταση οικονομικής στρατηγικής:
- μείωση κρατικού παρεμβατισμού
- ακύρωση επιχορηγήσεων
- άρση ελέγχων
- ιδιωτικοποιήσεις
- προσαρμογή σε τεχνολογική επανάσταση
  • μηχανή οικονομικής ανάπτυξης= έρευνα+ανάπτυξη (πολυεθνικές)
  • επένδυση κυβερνήσεων κ Ευρωπαϊκής Ένωσης σε τομείς έρευνας-ανάπτυξης
1985: Ευρωπαϊκό Στρατηγικό Πρόγραμμα για Έρευνα κ Ανάπτυξη
Προγράμματα ενίσχυσης ανάπτυξης επικοινωνιών κ νέων βιομηχανικών τεχνολογιών= ενιαίο Πρόγραμμα Ανάπτυξης Έρευνας κ Τεχνολογίας (1987)
  • συνεργασία πολλών επιχειρήσεων και πολλών κυβερνήσεων
  • αύξηση απασχόλησης σε τομέα έρευνας κ ανάπτυξης
  • εκσυγχρονισμός παραδοσιακών βιομηχανικών κλάδων (ανανεωμένη τεχνολογία, διαφοροποίηση προϊόντων, ειδίκευση)= μείωση κόστους παραγωγής (υβριδοποίηση παλαιών τομέων: εισαγωγή νέας τεχνολογίας)
  • αύξηση εξαγωγών σε τομείς μέτριας έντασης έρευνας-ανάπτυξης
  • πρόοδος σε επένδυση κ παραγωγή σε πληροφορίες κ τεχνολογία επικοινωνιών
  • μηχατρονική= συγχώνευση τεχνολογιών: καινοτομίες
  • θέσεις εργασίας σε τομείς υψηλής τεχνολογίας
  • διαδικασίες έντασης εργασίας σε χώρες με φτηνό εργατικό δυναμικό= αποβιομηχάνιση προηγμένων χωρών (στροφή σε κλάδους υπηρεσιών-τεχνολογίας)
  • ενοποιημένη ευρωπαϊκή και διεθνοποιημένη παγκόσμια αγορά:
- ελεύθερη κινητικότητα συντελεστών
- μεταφορά τεχνολογίας
- εξαγωγές
Αποτελέσματα:
  • μείωση πληθωρισμού
  • αντιστροφή κίνησης τιμής πετρελαίου
  • ανάκαμψη ιδιωτικής κατανάλωσης: κατασκευή κατοικιών, τουρισμός, αυτοκίνητα
  • αναζωογόνηση εξαγωγών + μεταβολή τιμών= σταθεροποίηση ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (πλεόνασμα)
  • επενδύσεις + σχηματισμός πάγιου κεφαλαίου
  • ώθηση σε συνεχή-γρήγορη διαρθρωτική μεταβολή (εξαφάνιση αγροτικού πληθυσμού, αποβιομηχάνιση, επανάσταση υπηρεσιών)
  • αύξηση σημασίας τομέα υπηρεσιών (αυτονόμηση πτυχών γεωργικής κ βιομηχανικής παραγωγής ως ανεξάρτητες εταιρείες υπηρεσιών)
  • αποϋλοποίηση προϊόντων + βιομηχανοποίηση υπηρεσιών
  • Δύση: υπηρεσίες= βασικός τομέας οικονομίας
  • Εξειδίκευση= αύξηση παραγωγικότητας εργασίας + μείωση σε αγροτικό κ βιομηχανικό εργατικό δυναμικό
  • Παγκοσμιοποίηση + διεύρυνση ΕΕ= ευκαιρία ανάκαμψης Νότιας Ευρώπης κ Σκανδιναβίας (περιφερειακές χώρες)
  • Επιτάχυνση οικονομικής επένδυσης για πρώην καθυστερημένες χώρες μέσω:
- ξένης επένδυσης
- συμμετοχής δημόσιων και ιδιωτικών πολυεθνικών
- παγκοσμιοποίησης (στένεμα τεχνολογικού χάσματος)
- διαρθρωτικό εκσυγχρονισμό (επενδύσεις σε ηλεκτρονική/υψηλή τεχνολογία)
- ανάπτυξη με βάση τις εξαγωγές
  • Πολυεθνικές: χρησιμοποίησαν χώρες ως πλατφόρμα για είσοδο στη δρομολογημένη Ευρωπαϊκή Ενιαία Αγορά
  • Ελλάδα: εξαίρεση από την ανάπτυξη

----------

ΔΙΠΛΗ ΖΩΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ- ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
(ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ)

ΚΕΦ. 2ο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Annales, Μαρξιστική Κριτική
Γνώση για Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία (επιστημονικά περιοδικά):
Γερμανία: 1903, Γαλλία: 1913, Αγγλία: 1926-7, Αμερική: 1941, Annales: 1929
1960: πρώτο Διεθνές Συνέδριο Οικονομικής Ιστορίας (Στοκχόλμη) + ίδρυση Διεθνούς Εταιρείας Οικονομικής Ιστορίας

1929-1932: Παγκόσμια οικονομική κρίση= απασχολεί επιστήμονες εποχής (τεράστια βιβλιογραφία)

  • Προσπάθειες ανάλυσης και ερμηνείας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης 1929-1932: ίδρυση περιοδικού Annales (Bloch, Febvre)
  • Ερμηνεία κρίσης από Simiand: συνδυασμός κυκλικών κινήσεων οικονομίας Kondratieff + αλλαγή φάσης σε πορεία οικονομίας + σύγκριση με οικονομική κατάσταση 1817-1873 με στοιχεία 16ου-17ου αιώνα
  • Κρίση ‘30= συνάθροιση πολλών αιτιών από διαφορετικά κοινωνικο-οικονομικά επίπεδα και πολλαπλές συνέπειες στην κοινωνία
  • Ανάδυση Οικονομικής Ιστορίας (επιδίωξη συστηματικών μετρήσεων: ποσοτικοποίηση + επιστημολογικός συνδυασμός Ιστορίας με Οικονομικά)
Σχολή Annales: σημαντική ομάδα Γάλλων ιστορικών με παγκόσμια εμβέλεια, εργαστήριο παραγωγής ιστορικής σκέψης κ επιστημολογικού προβληματισμού.
[Πολέμιοι: θεωρούν  ότι ιδιοποιείται μεθόδους/κώδικες γειτονικών επιστημών]
Πνεύμα Annales: όχι σε καμία ορθοδοξία,
Παρουσίαση Νέας Ιστορίας: οικονομική+κοινωνική ιστορία, επίδραση σε γραφή ιστορίας, μεταβολή ιστορικής οπτικής. Ιστοριογραφία τοπική ή υπερεθνική
4 φάσεις Ιστοριογραφίας= 4 γενιές ιστορικών (αλλαγή οπτικής ανάλογα με πνευματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εργάζονται)
    1. 1929, πρώιμο έργο Febvre: ομοιότητες με γαλλικές/γερμανικές απόπειρες γραφής ενιαίας Κοινωνικής και Οικονομικής Ιστορίας με πολιτικές όψεις. Σημαντική θέση σε Γεωγραφία: «Ανθρωπογεωγραφία»= επίγνωση αλληλεπίδρασης πολιτισμού-φυσικού χώρου
    2. 1960: στροφή προς κοινωνικές επιστήμες και προς ποσοτικοποίηση= χρήση δημογραφικών μελετών, στατιστικών δεδομένων με στόχο την αποτύπωση «Ολικής Ιστορίας» μιας περιοχής. Προσπάθεια προσέγγισης οικογενειακών συμπεριφορών, χωρικοί Languedoc, Ιστορία χωρίς ανθρώπους (στατιστική ανάλυση για αλληλεπίδραση μακρών κύκλων πληθυσμιακής εξέλιξης και τιμών ειδών διατροφής).                                                                    
Braudel: ανοίγει δρόμο σε Ποσοτική Ιστορία 1960-1970 (όχι όμως χρήστης αποκλειστικά ποσοτικών μεθόδων).
- Ενδιαφέρον για μεγάλους επαναλαμβανόμενους κύκλους που καθόρισαν οικονομική δραστηριότητα δεκαετιών/αιώνων.
- Ενασχόληση με Μεσόγειο. Ενδιαφέρον για υλικές όψεις ζωής και δομές καθημερινής ζωής 1500-1800 σε ευρύτερο συγκριτικό πλαίσιο κόσμου.
    1. Robert Mandrou, Jacques Le Goff, Georges Duby: 3η γενιά Annales. Νέα ιστορία συνειδήσεων, μελέτη λαϊκών συμπεριφορών μέσα σε κοινωνικά κ οικονομικά πλαίσια= καθιέρωση ιστορίας νοοτροπιών
Αγγλία: παρόλη τη δύσκολη σχέση Ιστορίας, Οικονομικών και Οικονομικής Ιστορίας ιδρύθηκαν αυτόνομα τμήματα Οικονομικής Ιστορίας στα πανεπιστήμια. Δημοφιλής η Κοινωνική Ιστορία, στενή σύνδεση με Οικονομική.
Ανάπτυξη Οικονομικής Ιστορίας Αγγλίας οφείλει πολλά στη Μαρξιστική Κριτική του Dobb προς την παραδοσιακή οικονομική επιστήμη: Μαρξισμός= κλειδί για κατανόηση οικονομικού παρελθόντος
  • Μεταπολεμική γενιά Άγγλων μαρξιστών οικονομικών ιστορικών: Hilton, Hobsbawm κ.α. γύρω από περιοδικό Οικονομικής Ιστορίας «Past and Present» (αγγλικό ανάλογο των Annales), διεύρυνση θεματολογίας περιοδικού σε Κοινωνική Ιστορία
  • 1978 ίδρυση από Walerstein «Κέντρου Braudel», οργάνωση συνεδρίου για Annales. Hobsbawm: τόνισε συνάντηση Μαρξισμού και Γαλλικής Σχολής μέσω Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας.  Επιρροή Annales σε βρετανική Ιστορία.
  • Εστίαση σε σημασία περιόδου 15ου-19ου αιώνα για ανάπτυξη παγκόσμιας οικονομίας= σημείο συνάντησης Μαρξισμού-Annales.  
  • Οικονομική και Κοινωνική ιστορία= κλάδος που επέτρεψε ώσμωση δύο επιστημονικών προσεγγίεων με πολλές ομοιότητες κ διαφορές
  • από 1980: περίοδος κρίσης για Annales κ μαρξιστική προσέγγιση (πολυδιάσπαση μεθόδων κ ερμηνευτικών σχημάτων)
  • Προσφορά των 2 προσεγγίσεων σε ιστορική ανάλυση: εμπλουτισμός έρευνας με θεμελιώδεις αρχές πχ σημασία ταξικής δομής κ εξουσίας σε πεδίο ιδεών, σχέση ιδεών/αισθημάτων με οικονομική βάση κλπ

ΚΕΦ. 7ο ΜΕΛΛΟΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΠΑΝ-ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

  • ‘50: πρώτες ερευνητικές προσπάθειες με στόχο δημιουργίας προτύπων και τυπολογιών ανάπτυξης= χρήσιμα εννοιολογικά πλαίσια για μελέτη αναπτυξιακής διαδικασίας
Στόχος: σύνδεση οικονομικού παρελθόντος με σύγχρονα ζητήματα υπανάπτυξης.
  • ’70: Κριτική Barby, Gould: αδυναμία παραπάνω ερευνών να εκφράσουν πολυπλοκότητα αναπτυξιακής διαδικασίας
  • ‘80: νέο ενδιαφέρον για προσπάθεια αναγνώρισης φάσεων/προτύπων ανάπτυξης. Πρόταση εννοιολογικών εργαλείων, πχ «πρωτοεκβιομηχάνισης». Χαρακτηριστικότερο γνώρισμα ανάπτυξης Ευρώπης 19ου: ανομοιότητα αναπτυξιακών προτύπων (διαφορές σε θεσμούς, ποικιλία εφαρμόσιμων θεωριών)
  • Σύγχρονη έρευνα= εστίαση σε 3 θέματα:
    1. ποσοτικό προσδιορισμό οικονομικής αλλαγής (συλλογή στοιχείων για εισοδήματα, δομές, επίπεδα εκβιομηχάνισης)
    2. αγνοημένες περιοχές ηπείρου (σημασία σε περιφερειακές περιοχές, προσπάθεια κατάδειξης διεισδυτικότητας φαινομένου σύγχρονης οικονομικής μεγέθυνσης πέρα από εθνικά σύνορα πχ οικονομική αφύπνιση Ανατολικής Ευρώπης+νησίδες καπιταλισμού),
    3. εξέταση προτύπων ή τυπολογιών ανάπτυξης
  • Υιοθέτηση αγνωστικιστικής άποψης ζητήματος: δεν υπάρχει μοναδικό πρότυπο οικονομικής μεγέθυνσης ή υπόδειγμα ανάπτυξης, ούτε αποφασιστικά χαρακτηριστικά. Οικονομική μεγέθυνση= επεκτεινόμενη και άνιση διαδικασία χωρίς σεβασμό σε χώρο/χρόνο.
  • Περιφερειακή προσέγγιση ευρωπαϊκής οικονομικής ανάπτυξης Pollard: μεγάλη ποικιλία εμπειριών οικονομικής μεγέθυνσης κ διαρθρωτικών αλλαγών ακόμα και εντός συνόρων μιας χώρας= μείωση σημασίας εθνικού κράτους ως μονάδας μελέτης (θεμελιώδη η περιφερειακή ανάλυση κ συμπληρωματική σε μελέτη εθνικής ανάπτυξης)

----------

 ΘΕΜΑΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ (ΔΡΙΤΣΑ)

1.3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
  • Εμπορική ανάπτυξη= αντίκτυπος σε οικονομία και κοινωνία
  • Αστική ανάπτυξη:
α. εμφάνιση νέων κοινωνικών δυνάμεων (έμποροι, τραπεζίτες, τεχνίτες, ανειδίκευτοι εργάτες κ.α): αποκομμένοι από γη, σύνδεση με εμπόριο, κατασκευαστικό τομέα, πόλεις= αλλοίωση παρααδοσιακής μεσαιωνικής διάρθρωσης (bellatores, oratores, laboratores): συνθετότερη κοινωνική και οικονομική ζωή
β. σταδιακή επικράτηση διαφορετικής κοσμοαντίληψης (αμφισβήτηση παραδοσιακών αξιών, συμπεριφορών, μορφών εξουσίας, δημιουργία νέων κοινωνικών συσσωματώσεων (συντεχνίες)

Ιταλικός 13ος αιώνας (ορόσημο):
  • είσοδος ατόμων/οικογενειών με εμπορικές και χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες στην πολιτική μέσω μορφών συλλογικής οργάνωσης (συντεχνίες= μικρές δημοκρατίες)
  • δημιουργία μορφών αστικής οργάνωσης= ομάδες κατοίκων: φύλαξη τειχών, συγκρότηση στρατιωτικών μονάδων, διαφύλαξη δημόσιας τάξης (παροχή προστασίας όχι προνόμιο μόνο ανώτερων αρχόντων, αλλά κατοίκων πόλεων)
  • πόλεις με οικονομική, διοικητική κ στρατιωτική δύναμη: εξέλιξη σε ανεξάρτητα πολιτικά μορφώματα/κοινότητες= δικαίωμα να εκλέγουν κυβερνήσεις κ να θεσπίζουν νόμους χωρίς εξουσιοδότηση ανώτερου άρχοντα
  • popolo (λαός)= εξουσία σε πόλεις κεντρικής/βόρειας Ιταλίας. Μικτές κυβερνήσεις. Απομάκρυνσης αριστοκρατίας από εξουσία.
- popolo= μεσαία κ μικρομεσαία αστικά στρώματα χωρίς ευγενική καταγωγή (αποκλείονται: χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μισθωτών, ανειδίκευτων, απόρων + γυναίκες, αγρότες), ναι σε μέλη συντεχνιών, μόνιμους κατοίκους
- πρακτικά: εξουσία= μεγαλέμποροι τραπεζίτες
  • ομαλή αντικατάσταση άρχουσας τάξης (χωρίς πολεμικές συγκρούσεις, ενίοτε συμμαχίες με αριστοκρατία με κοινά συμφέροντα)
  • κοινό στοιχείο ιταλικών πόλεων:
- χάσμα συμφερόντων κ πολιτικών προσανατολισμών ανάμεσα σε τάξη popolo grasso (έμποροι/τραπεζίτες) και popolo minuto (τεχνίτες, μικροέμποροι: αποκλείονται σιγά-σιγά από πολιτική)= λαϊκές εξεγέρσεις
- ανταγωνισμός τεχνιτών (συντεχνίες) – ανειδίκευτων εργατών
  • Δίκαιο: μεσαιωνική φεουδαλική δομή= δίκαιο εθιμικό ή θέληση άρχοντα
Νέα αστικά μορφώματα= γραπτή νομοθεσία μέσω αντιπροσωπευτικών αστικών συμβουλίων + διάκριση νομοθετικής (συμβούλια) και εκτελεστικής (επιτροπές) εξουσίας
  • Πρακτικές που διαφοροποιούνται ή είναι εναντίον παλιάς αριστοκρατίας:
- κατάργηση φοροαπαλλαγών ευγενών και Εκκλησίας
- φορολογία στη δικαιοδοσία του popolo
- ενίοτε: αποκλεισμός ιπποτικής αριστοκρατίας από δημόσια αξιώματα, απαγόρευση οπλοφορίας εντός πόλεως (στρατιωτικός τρόπος ζωής σε σύγκρουση με αστικό ιδεώδες ειρηνικής οικονομικής ανάπτυξης)

Υπόλοιπη δυτική Ευρώπη:
  • Πόλεις= νομική, διοικητική, οικονομική αυτονομία (όχι συμπλήρωμα φεουδαλικής υπαίθρου)
  • Ανάπτυξη εμπορίου κ κατασκευαστικού τομέα= αποδέσμευση πόλεων από φεουδαλικούς άρχοντες
  • Συγκρότηση αστικών συμβουλίων (πρωτοβουλίες για εμπορικές δραστηριότητες κ διοίκηση πόλεων)
  • Δυναμικός πυρήνας συγκρότησης νέας κοινωνικοπολιτικής δομής/ιδεολογίας: τάξη εμπόρων (τεχνίτες σε δορυφορικό ρόλο, όπως Ιταλία)
- αντίθεση με Ιταλία: συντεχνίες= υποτυπώδεις, όχι τεχνίτες στα αστικά συμβούλια

Ζήτημα αυτονομίας:
  • Πόλεις-κράτη Ιταλίας: πρωτοστατούν (οικονομική/εμπορική άνθηση, πρόωρη αστικοποίηση)
  • Ακολουθούν: πόλεις Κάτω Χωρών κ γερμανικών εδαφών
- Ελεύθερες πόλεις= πρώτες επισκοπικές που απέκτησαν αυτονομία
- Αυτοκρατορικές πόλεις= απευθείας εξάρτηση από αυτοκράτορα χωρίς ενδιάμεσες κοσμικές/εκκλησιαστικές εξουσίες: ουσιαστικές αρμοδιότητες μετά το 14ο (φορολόγηση υπό αυτοκράτορα)
- γερμανικά αστικά συμβούλια: δικαίωμα διαταγμάτων που δεν συγκρούονται με αυτοκράτορα
  • Πόλεις Αγγλίας, Γαλλίας: εξάρτηση από βασιλική εξουσία (εδραιώνεται απέναντι σε τοπικούς φεουδαλικούς άρχοντες):
- έλεγχος αστικών συμβουλίων (διοίκηση: άτομα εμπιστοσύνης βασιλέων)
- δικαίωμα αντιπροσώπων πόλεων σε εθνικές συνελεύσεις βασιλέων (βαθμός αυτονομίας αντιστρόφως ανάλογος με βαθμό σταθερότητας βασιλικής εξουσίας.
- Πόλεις + βασιλική εξουσία= εναντίον παλιών φεουδαλικών δυνάμεων (συνεργασία πόλεων-μονάρχη)
- Εξάρτηση βασιλικής εξουσίας από αστικό στοιχείο (παροχή δανείων κ καταναλωτικών προϊόντων)+ επιδίωξη ενσωμάτωσης πόλεων στα συγκεντρωτικά γραφειοκρατικά κράτη τους
  • Ιβηρική χερσόνησος: σύγκρουση πόλεων-φεουδαρχών= συμμαχία βασιλικής εξουσίας–φεουδαρχών: ήττα πόλεων
  • Όσο στενότερη εξάρτηση πόλης από βασιλική/αυτοκρατορική εξουσία τόσο δυσκολότερος ο έλεγχος της υπαίθρου από την πόλη (διαφορά Βορρά-Ιταλίας)
Ανατολική Ευρώπη:
  • Υποτυπώδης αστικοποίηση, περιορισμένη η αυτονομία των λίγων πόλεων
  • Πόλεις Ρωσίας: στρατιωτικά κ διοικητικά κέντρα (ανάγκες τσαρικού κράτους)
  • Όχι εξέλιξη σε αυτόνομες οικονομικές οντότητες
  • Στοιχειώδης ανάπτυξη κατασκευαστικού τομέα + χαμηλή καταναλωτική ζήτηση= μη ανταγωνιστικές τοπικές οικονομίες
  • Όχι ρήξη με φεουδαλικό καθεστώς
14ος: εδραίωση μοναρχικών κρατών= αλλαγές: διακυβέρνηση, οικονομία/κοινωνία και των ιταλικών πόλεων:
  • Μετατροπή «δημοκρατιών» σε δεσποτείες και πόλεων-κρατών σε εδαφικά κράτη
  • Επιβίωση «δημοκρατικών» κυβερνήσεων σε κάποιες ιταλικές πόλεις
  • Πόλεις βόρειας και κεντρικής Ιταλίας: μεταβίβαση εξουσίας από αστικά συμβούλια σε κληρονομικές δυναστείες
- επικράτηση Μεδίκων σε Φλωρεντία: όλες οι ιταλικές πόλεις= δεσποτείες (εξαίρεση Βενετία, Γένοβα)
  • Δεσποτείες= αρχικά άτυπα καθεστώτα, σταδιακή εδραίωση εξουσίας
  • Signori: προέρχονται από πόλεις των οποίων την εξουσία καταλαμβάνουν (επικεφαλής φατριών).
  • Κατάληψη εξουσίας: εκμετάλλευση ανταγωνισμού αστικής ηγεσίας (popolo grasso) κ popolo minuto= συσπείρωση  αστικής ηγεσίας + φεουδαρχών για αντιμετώπιση προκλήσεων μικρομεσαίων κ κατώτερων στρωμάτων
  • Κρίση 14ου: οικονομική ύφεση
- δημογραφική συρρίκνωση
- πτώση αγροτικής παραγωγής
- κρίση κατασκευαστικού και εμπορικού τομέα
Αποτέλεσμα: διαταραχή ισορροπίας συμφερόντων αστικής ηγεσίας-μικρομεσαίων/κατώτερων= εξεγέρσεις
Αιτήματα εξεγερθέντων:
- συγκρότηση δικών τους, αυτόνομων συντεχνιών (ισχυρότερη διαπραγματευτική βάση)
- δικαιότερη φορολογία
- συμμετοχή στις πολιτικές αποφάσεις
Αντιμετώπιση απειλής: στροφή προς ολιγαρχικές πολιτικές λύσεις (signorie)
Κοινωνικές εξεγέρσεις 1370: τέλος κινημάτων popolo minuto για συμμετοχή στην εξουσία
  • Αντίστοιχες εξεγέρσεις σε: Κάτω Χώρες, Γαλλία, Γερμανία (αιτήματα: +χιλιαστικές αναζητήσεις, ισονομία απέναντι στο Θεό)
- βραχύβιες λαϊκές κυβερνήσεις, ανεπιτυχής έκβαση εξεγέρσεων
- εξεγέρσεις= μείωση αυτονομίας πόλεων από μοναρχική εξουσία
- συντεχνίες υπό έλεγχο κράτους, δυνατότητα να τεθούν εκτός νόμου
- συντεχνίες τεχνιτών υπό έλεγχο συντεχνιών εμπόρων
- απώλεια πολιτικής ισχύος και περιορισμός αυτονομίας συντεχνιών= περιορισμός σε επαγγελματικό χαρακτήρα
  • στόχος νέων καθεστώτων= συγκέντρωση εξουσίας, περιορισμός πρωτοβουλιών popolo ως επικίνδυνων για δημόσια τάξη
  • αντικατάσταση στρατιωτικών μονάδων πόλεων (militia) από μισθοφορικούς στρατούς
  • Ιταλία: ενσωμάτωση/υποταγή ανεξάρτητων πόλεων σε ισχυρότερες που μετεξελίσσονται σε εδαφικά κράτη
- 11ος: αγροτικές περιοχές υπό έλεγχο πόλεων (ανεφοδιασμός αγροτικών προϊόντων + τροφοδότηση με φθηνό εργατικό δυναμικό)
- 14ος: επέκταση δικαιοδοσίας ισχυρότερων πόλεων σε άλλες πόλεις
- κάτοικοι υποτελών πόλεων: όχι δικαίωμα συμμετοχής στη διακυβέρνηση (σχέση εξουσίας όμοιας με πόλη-υπαίθρου)
- διοίκηση από απεσταλμένους κυρίαρχων κρατών
Κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις διαμόρφωσης εδαφικών κρατών:
  • Αντικατάσταση ανταγωνισμού ανεξάρτητων πόλεων-κρατών για πρωτοκαθεδρία στο διεθνές εμπόριο κ χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες από ενδιαφέρον για αποδοτική εκμετάλλευση υποτελούς ενδοχώρας
  • Ακριβής καθορισμός συνόρων για επιβολή εμπορικών δασμών (κατάργηση δασμών εσωτερικού εμπορίου, μείωση κόστους μεταφοράς= ενδιαφέρον για εγχώριες αγορές)
  • Δημιουργία εδαφικών κρατών: όχι πάντα δυσμενής
- μεγαλύτερη ασφάλεια
- ομαλότερη και με χαμηλότερο κόστος διεξαγωγή εσωτερικού εμπορίου
- ενοποίηση, συντονισμός (μέχρι τότε αυτόνομων) αγορών: όχι ανταγωνισμός
- εσωτερική ειρήνη και ασφάλεια (θελκτικά τα εδαφικά κράτη)
  • Αναδυόμενα ευρωπαϊκά κράτη: Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία: ενοποιημένες εσωτερικές αγορές μεγαλύτερης κλίμακας.
  • Τάση γεωγραφικής κ οικονομικής ενοποίησης ιταλικού χώρου= απόπειρα προσαρμογής στα ευρωπαϊκά δεδομένα

1.3 ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ: ΧΩΡΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ, ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ
  • Οικονομικά και διοικητικά κέντρα + ασφάλεια στους κατοίκους
  • Πεδία ελέγχου, αποκλεισμού, στιγματισμού ετερότητας (έμφυλες, κοινωνικές, θρησκευτικές διακρίσεις)
  • Παρομοίωση πόλεων με ιδεατή Ιερουσαλήμ (υπό θεϊκή προστασία): για εξασφάλιση ειρήνης, δικαιοσύνης, συναίνεσης
  • Χρηματοδότηση ίδρυσης καθεδρικών ναών
  • Αστικές κυβερνήσεις= φιλανθρωπικό έργο (χρηματοδότηση άρχουσας τάξης: αναγνώριση, κοινωνικό κύρος)
  • Καλλωπισμός, υγιεινή αστικού χώρου (ειδικά σώματα φροντίδας πόλης)
  • Τείχη πόλης= σύμβολο εξουσίας αγροτικών περιοχών κ υποτελών πόλεων
  • Χωροταξική οργάνωση:κέντρο= εύποροι, προάστια= κατώτερα στρώματα
  • Δεινά επιδημίας πανώλης + αύξηση πληθυσμού πόλεων= αφετηρία συγκροτημένης πολιτικής για δημόσια υγιεινή (προστασία από επιδημίες)
  • Δημόσια νοσοκομεία (χρηματοδότηση κοσμικών/εκκλησιαστικών φορέων)
  • Έλεγχος επαγγελματικής ικανότητας γιατρών και εκδιδόμενων γυναικών από ειδικό σώμα
  • Ύστερος Μεσαίωνας, πρώιμη νεότερη περίοδος: προσπάθεια ελέγχου φτώχιας, επαιτείας: νέο εργασιακό ιδεώδες πειθάρχησης/ευπρέπειας
- απαγόρευση επαιτείας, εξαναγκασμός σε εργασία
- ίδρυση νοσοκομείων για ανίκανους άπορους
- ίδρυση φτωχοκομείων/σωφρονιστικών ιδρυμάτων για ικανούς άπορους
- στόχος: α. παροχή βοήθειας, β. αναμόρφωση, τιμωρία, παραδειγματισμός
- κοινωνική και ηθική αναμόρφωση: γυναίκες (δείκτης ηθικής στάθμης κοινότητας), δίωξη ομοφυλόφιλων
  • Περιορισμός/περιθωριοποίηση (Ιταλία: γκέτο) θρησκευτικών μειονοτήτων (εβραϊκές κοινότητες, πογκρόμ, βίαιος εκχριστιανισμός: Πορτογαλία, εκδιώξεις από Αγγλία, Γαλλία), σταδιακά πιο ανεκτική πολιτική

ΚΕΦ. 2ο Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ
  • Βιομηχανική Επανάσταση: διαφορά απόψεων ως προς α. διαδικασία, β. χρονολόγηση, γ. θέση της στην ιστορία
  • Διαφοροποίηση εννοιών «Εκβιομηχάνιση» κ «Βιομηχανική Επανάσταση»
  • Βιομηχανική Επανάσταση:
- μετατροπή οικονομίας που βασίζεται στη γεωργία σε οικονομία που βασίζεται στη βιομηχανία
- μετατροπή ανθρώπου από γεωργό-κτηνοτρόφο σε χειριστή μηχανών που λειτουργούν χωρίς ζώσα ενέργεια, Cipolla
- χρονικά περιορισμένη διαδικασία (υπερκερασμός αγροτικής παραγωγής από βιομηχανική: ΑΕΠ)
- Βασικά χαρακτηριστικά: αμετάκλητο, οικουμενικό
- έλαβε χώρα σε: διαφορετικές οικονομίες, ποικίλες κοινωνικές συνθήκες και κοινωνικά συστήματα, άλλες χρονικές περιόδους
  • Εκβιομηχάνιση: διαρκή διαδικασία που συνεχίζεται (αρχή-υλοποίηση= αρχή/τέλος Βιομηχανικής Επανάστασης)
  • Βρετανία: χώρα καταγωγής Βιομηχανικής Επανάστασης (πλεονεκτική σύμπτωση κ αλληλεπίδραση οικονομικών, τεχνικών, πολιτικών, κοινωνικών κλπ παραγόντων). Καπιταλιστική κοινωνία (μισθωτή εργασία). Πρόωρη διάλυση φεουδαλικών δεσμών.
  • Μοναρχία Αψβούργων: εμπόδια φεουδαλικού συστήματος, φόβος για κίνδυνο αποσταθεροποίησης της κοινωνίας (αυτοκράτορας Φραγκίσκος). 1848: κατάργηση υπολειμμάτων φεουδαρχίας (πχ αγγαρεία)
  • Ρωσία: κατάργηση δουλοπαροικίας: 1861= επιτάχυνση εκβιομηχάνισης με καπιταλιστική βάση, στόχος η σύγκλιση προς ανεπτυγμένες χώρες, εξέλιξη σε μεγάλη βιομηχανική δύναμη (μεγάλη πλειοψηφία: γεωργοί)
  • Άποψη Hobsbawm για Βιομηχανική Επανάσταση: η πιο βαθιά αναταραχή της ανθρώπινης ύπαρξης στην παγκόσμια ιστορία καταγεγραμμένη με τεκμήρια.
  • Άποψη Michael Fores: λάθος η έννοια «επανάσταση», την ερμηνεύει ως αστική επανάσταση, αντιστοιχία με πόλεις Μεσοποταμίας (μισθωτοί δούλοι)
  • Κοινωνικό ζήτημα Βιομηχανικής Επανάστασης: εξαθλίωση εργαζομένων (ιδιοκτήτης εργοστασίου: αποικιοκράτης γαιοκτήμονας με σκλάβους, Debats)
- Απόδειξη αναγνώρισης κατάστασης από ιδιοκτήτες: φόβος αστικών στρωμάτων για κομμουνισμό (αποτροπή ένωσης με εργάτες κ μη αστούς)
- κεντρική σημασία κοινωνικού ζητήματος: 19ος πάλη κατά κοινωνικής ανισότητας= στόχος πολιτικούς σκέλους εργατικού κινήματος
- οργανωμένο κίνημα εργατικής τάξης= βελτίωση βιοτικών συνθηκών (σοσιαλιστικός προσανατολισμός: επιρροή 20ου αιώνα)
  • Εκμηχάνιση βρετανικής κλωστοϋφαντουργίας 1750: ενσάρκωση προόδου στην παραγωγή + τεχνικές μέθοδοι (βάση Βιομηχανικής Επανάστασης, μετατόπισης βάρους από γεωργία/εμπόριο στη βιομηχανία)
  • Ζυθοποιία: σύνδεση με γεωργία, υποτιμημένη η σημασία της (τεράστια παραγωγή αξίας ίσης με εξόρυξη άνθρακα)
  • Ρόλος τεχνολογίας-επιστήμης σε αλλαγές Βιομηχανικής Επανάστασης:
- μετάβαση από τεχνολογία χειρωνακτικών εργαλείων σε μηχανικά εργαλεία= τεχνική επανάσταση
- χειρωνακτικά εργαλεία ως συμπλήρωμα λειτουργίας μηχανών για μεταποίηση πρώτων υλών (οικονομικός ιστορικός Paulinyi)
- η επιστήμη οφείλει στη Βιομηχανική Επανάσταση παρά το αντίθετο
Μικρό ενδιαφέρον για ιστορία έννοιας «Βιομηχανική Επανάσταση»
  • Oxford Dictionary: ταχεία ανάπτυξη μηχανών σε Αγγλία 18ο-19ο αιώνα (Toynbee: εισηγητής όρου)
- βιομηχανική επανάσταση: ανάπτυξη Αγγλίας χάρη σε εισαγωγή νέων ή βελτιωμένων μηχανών/μεθόδων παραγωγής μεγάλης κλίμακας
  • Bezanson: σημασία σε έννοια και όχι χρονολόγηση
  • Purs: ιστορικο-σημασιολογική ανάλυση βασικών κατηγοριών (επανάσταση, βιομηχανία, μανουφακτούρα, εργοστάσιο κα)= καταγωγή, άνιση ανάπτυξη, σταδιακή κυριαρχία, κοινωνικές επιπτώσεις εργοστασιακής παραγωγής
  • Marx, Engels: γενική θεωρία κοινωνικής ανάπτυξης στηριζόμενοι σε οικονομικές, τεχνικές, κοινωνικές, πολιτικές πλευρές Βιομηχανικής Επανάστασης (σοσιαλισμός/κομμουνισμός ακολουθεί τον καπιταλισμό)
  • Toynbee: επιρροή από εγελιανή διαλεκτική,
 - ενδιαφέρον για σχέσεις προσεγγίσεων Smith, Malthus, Ricardo.
- αμοιβαία συσχέτιση πολιτικής οικονομίας και ιστορίας.
- Πολιτική οικονομία: βοηθά ιστορική έρευνα + διευκολύνει εξήγηση σημασίας φαινομένων πχ περιφράξεις, εισαγωγή μηχανών κλπ
- Ιστορία: εξετάζει αιτίες οικονομικής ανάπτυξης, επιρροή θεσμών (συντεχνιών κλπ), συγκρίνει στάδια εξέλιξης, ανακαλύπτει οικουμενικούς νόμους ιστορικών διαδικασιών.
- Ιστορική μέθοδος: αποκαλύπτει περιορισμένη ισχύ οικονομικών νόμων/ρυθμίσεων
- προσοχή σε ζωτικά ζητήματα απλών ανθρώπων
- διερεύνηση ιστορίας με ενεργή αίσθηση για προβλήματα παρόντος
-Βιομηχανική Επανάσταση: κεντρικό ιστορικό κοινωνικο-οικονομικό γεγονός με σοβαρό πνευματικό αντίκτυπο (μετάβαση από φεουδαρχία σε καπιταλισμό) σε όλη την Ευρώπη.
- Ουσία: αντικατάσταση μεσαιωνικών κανονισμών που έλεγχαν παραγωγή κ κατανομή πλούτου (φεουδαλισμό) από ανταγωνισμό (καπιταλισμό) +
- Εμφάνιση δύο μεγάλων συστημάτων ιδεών: οικονομική επιστήμη + σοσιαλισμός (αντίθεση οικονομικής επιστήμης):
α. συνύφανση οικονομικών και ιστορικοθεωρητικών ενδιαφερόντων Toynbee,
β. συνείδηση αντιθετικών κατευθύνσεων κοινωνικής σκέψης οικονομικών κ σοσιαλισμού
- έκκληση Toynbee για κοινωνική μεταρρύθμιση: προσαρμογή πολιτικά ενεργής εργατικής τάξης σε πολιτική προοπτική μεσαίας (φιλελευθερισμός), απαραίτητα: α. συναίνεση τάξεων β. βοήθεια κράτους

ΚΕΦ. 8ο ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

8.1 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1918-40
Μεσοπόλεμος: η πιο αντιφατική περίοδος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Ιστορίας
  • Δεκαετία 1910: πόλεμος, καταστροφές, επαναχάραξη συνόρων
  • Επούλωση πληγών πολέμου, ανάκτηση εθνικού εισοδήματος 1924
  • Ιταλία, Πορτογαλία, Γερμανία, Ισπανία: προς φασισμό
  • Ρωσία: πείραμα οικοδόμησης σοσιαλισμού
  • Υποχώρηση οικονομικού φιλελευθερισμού
  • 1929: Γενίκευση κρατικών πολιτικών (περιορισμοί στο εμπόριο, επιβολή ελέγχων)
  • Κρίση 1929 (όρια ανάπτυξης Ευρώπης): συρρίκνωση εμπορίου, Γερμανία το επίκεντρο των εξελίξεων, διατάραξη διεθνών οικονομικών σχέσεων κ κανόνα συναλλάγματος-χρυσού.
  • 1931: προστατευτική πολιτική Βρετανίας (πολιτικές αυτάρκειας)
  • Μείωση όγκου διεθνούς εμπορίου, χρεοκοπία χωρών (πχ Ελλάδα), ανεργία
  • Έξοδος από ύφεση: κήρυξη Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου

8.2 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΣ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
  • Μείωση ευρωπαϊκού πληθυσμού
  • Καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος, βιομηχανικών εγκαταστάσεων, υποδομών
  • Ανατροπή συστήματος παγκόσμιας διακυβέρνησης (Βρετανία: όχι υπερδύναμη, όχι ακόμα νέος ηγεμόνας)
  • Διατάραξη δημόσιων οικονομικών εμπολέμων. Από δανειστές δανειζόμενοι.
  • Αδυναμία λύσης ζητήματος διασυμμαχικών χρεών (σημασία για διεθνές εμπόριο κ διακρατικές πληρωμές)
  • Αλλαγή στις αντιλήψεις για ρόλο κράτους στην οικονομία. Διάσταση από οικονομικό φιλελευθερισμό.
Κρατική διαχείριση: πολεμικής προσπάθειας, οργάνωσης παραγωγής, κατεύθυνση εργατικού δυναμικού σε κλάδους και υπηρεσίες δημόσιων συμφερόντων, ποικίλες κρατικές ρυθμίσεις σε τιμές, δελτία διανομής.
= ιδέα «συλλογικής οικονομίας»: οικονομικού χώρου συνεταιριστικών επιχειρήσεων για παροχή συλλογικών αγαθών
= αίτημα φιλεργατικών πολιτικών κομμάτων για εφαρμογή συλλογικών πολιτικών (αντί για προάσπιση συμφερόντων ιδιωτικής πρωτοβουλίας)
  • Έκρηξη σοβιετικής επανάστασης 1917. Αποκοπή ΕΣΣΔ από καπιταλιστικό στρατόπεδο: α. στέρηση τεράστιας αγοράς από παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, β. παράδειγμα για πολλαπλές αναγνώσεις (εργάτες: βάση εκπροσώπησης εργατικών συμφερόντων= ανάπτυξη – εργοδότες: κίνδυνος να ακολουθήσουν το παράδειγμα αυτό και άλλες χώρες)
1930 και μετά: εφαρμογή πενταετών προγραμμάτων ανάπτυξης= μετατροπή χώρας σε υπερδύναμη με τεράστιο κοινωνικό κόστος
  • Ασταθές, ρευστό πολιτικό κλίμα. Πολιτική/οικονομική αναταραχή.

8.3 Η «ΘΟΡΥΒΩΔΗΣ» ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’20 - ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ
  • πολλές οικονομικές καινοτομίες/επαναστάσεις= θορυβώδης
  • αφετηρία διαρκών καταναλωτικών αγαθών (αυτοκίνητα, ψυγεία κλπ): είδη μαζικής κατανάλωσης + διαφήμιση + μεθόδοι τεηλορισμού (αίτημα για αποτελεσματικότητα)
- εισβολή κλάδου μηχανικών σε χώρο οικονομίας: μείωση κόστους/τιμών, νέα προϊόντα, αξιοποίηση πλουτοπαραγωγικών πόρων
  • βιομηχανική τεχνολογία: περιστρεφόμενη κάμινος τσιμεντοβιομηχανίας, μύλοι πίεσης χαλυβουργίας, νέες μέθοδοι διύλισης πετρελαίου, πλαστικά, αλουμίνιο, ξυλοπολτός, χρήση αζώτου, πάγος, κατάψυξη
  • γεωργία: εκσυγχρονισμός με αργότερο ρυθμό (τρακτέρ, γεωπονία, νέες διασταυρώσεις σε κτηνοτροφία), περιορισμένη χρηματοδότηση γεωργίας
  • περίοδος αστικοποίησης. Γυναίκες ως εργατικό δυναμικό. Κινηματογράφος: νέα πρότυπα ψυχαγωγίας, ενημέρωσης.
  • Κατοχύρωση δικαιωμάτων εργαζομένων
  • Διανοοούμενοι: υπέρ δημοκρατικότερης κοινωνίας

8.4 Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1929 ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ ΤΗΣ
  • 1928-1929: χρηματιστήριο Ν. Υόρκης= έκρηξη τιμών (αυξημένη ζήτηση σε τίτλους). Αρχή κρίσης: 24/10/1929: πτωτικές τάσεις, 29 Οκτωβρίου= Μαύρη Τρίτη (κλείσιμο χρηματιστηρίου): Χρεοκόπησαν τράπεζες, επιχειρήσεις.
  • Κάθετη αύξηση ανεργίας.
  • Μέτρα φιλελεύθερων οικονομολόγων: (άστοχες ενέργειες: μείωση ζήτησης)
- αύξηση δασμών κατά 33% +
- αύξηση φορολογίας (για ισοσκελισμό προϋπολογισμού) +
- περικοπή δημόσιων δαπανών +
- δημιουργία θετικού/αισιόδοξου κλίματος
  • Εφαρμογή παρόμοιων πολιτικών σε Βρετανία
- 1925: επιστροφή στον κανόνα χρυσού (υπέρ συμφερόντων χρηματιστηριακών κύκλων, κατά Βρετανών παραγωγών/εξαγωγέων)
- υψηλή ανεργία, αύξηση κοινωνικών δαπανών
- αδυναμία ισοσκελισμού προϋπολογισμού
- μετάδοση αμερικανικής οικονομικής κρίσης ως νομισματική (μετατροπή κρίσης ρευστότητας σε κρίση εμπιστοσύνης)
- μείωση δημοσίων δαπανών+αύξηση φόρων (όχι υποτίμηση νομίσματος)
- 1931: εγκατάλειψη κανόνα χρυσού= υποτίμηση αγγλικής λίρας
- ύψωση δασμολογικών τειχών σε τρίτες χώρες= συρρίκνωση διεθνούς εμπορίου, βελτίωση εγχώριας οικονομικής κατάστασης
  • Γερμανία: επίταση γενικότερης κρίσης.
- Ανεργία.
- εξάρτηση χώρας από ξένα, βραχυπρόθεσμα, κεφάλαια
- τραπεζική κρίση + επανορθώσεις Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου
- περιφρόνηση κοινοβουλευτισμού: αναγκαστικοί νόμοι (μειώσεις μισθών/συντάξεων)
- 30/01/1933: κυβέρνηση Χίτλερ, διάλυση Βουλής
  • Γαλλία: απλή ύφεση (αποθέματα χρυσού)
- μείωση παραγωγής
- επικράτηση αριστεράς 1932
- εγκατάλειψη κανόνα χρυσού από Βρετανία= προβλήματα για Γαλλία
  • Ευρώπη 1930-1936:
-μείωση εμπορίου (περιορισμοί)
- αυστηρός έλεγχος στο συνάλλαγμα
- καθιέρωση ανάμειξης κράτους στην εθνική του οικονομία
- πειραματισμοί, νεωτερικές παρεμβάσεις κυβέρνησης Ρούσβελτ
  • New Deal (εφαρμογή από Roosevelt): μωσαϊκό μέτρων πολιτικής
Προγράμματα:
- χορήγηση επιδομάτων + δημόσια έργα (συγκράτηση εισοδημάτων)
- περιφερειακά δημόσια έργα
- κυβερνητική υπηρεσία με αποκλειστικό αντικείμενο: οικονομική ανάκαμψη
Μεταρρυθμίσεις που άφησαν εποχή:
- τραπεζική νομοθεσία 1933-1935 (ομοσπονδιακή εξασφάλιση αποθεμάτων τραπεζών)
- Επιτροπή τίτλων και συναλλαγών (έλεγχος χρηματαγοράς)
- Νόμος Αγροτικής Προσαρμογής 1933: υποστήριξη κυβέρνησης σε αγροτικό εισόδημα
- Εισαγωγή συστήματος κοινωνικής ασφάλισης κ επιδομάτων ανεργίας (1935)
- Νόμος Wagner: δικαίωμα εργατών να οργανώνονται σε συνδικάτα κ να διαπραγματεύονται μισθούς
  • Αποτελέσματα: όχι τα αναμενόμενα:
1933-1936: μέτρια βελτίωση οικονομίας
1937-1938: ύφεση
1939-1942: μέτρια άνοδος
  • Γερμανία: «Άμεσο Πρόγραμμα», εφαρμογή από Strasser για αντιμετώπιση κρίσης (αναθεωρήθηκε το 1932, ο ίδιος δολοφονήθηκε)
- Εμφάνιση προγραμμάτων «δημιουργίας εργασίας». Σχεδιασμός: προτάσεις εργατικών συνδικάτων + μεμονομένους επιχειρηματίες+ επιστήμονες
- Χρηματοδότηση: «Παραγωγική Δημιουργία Πιστώσεων» (χαμηλή η αξία του γερμανικού νομίσματος)
- δρομολόγηση δημόσιων έργων σε εθνικό επίπεδο (εθνικών οδών)
- 1937: στροφή προς επενδύσεις σε πολεμική βιομηχανία
- προπαγάνδα «Ευρύτερου Οικονομικού Χώρου» από κυβέρνηση
- 1936: εξάλειψη ανεργίας με τίμημα δημιουργία πολεμικής οικονομίας με διέξοδο εκτόνωσης τον πόλεμο
  • Βρετανία 1936: παθητική οικονομική πολιτική (εγκατάλειψη χρυσού κανόνα= όχι πίεση από εξωτερικό, ενεργητικές ιδιωτικές επιχειρήσεις στο εσωτερικό). Εκτεταμένος κρατικός έλεγχος σε τιμές, διάθεση προϊόντων κλπ
  • Γαλλία 1936: σχηματισμός ισχυρού λαϊκού μετώπου με Leon Blum. Πρόγραμμα απορρόφησης= αύξηση δημοσίων δαπανών, αυξήσεις μισθών, μειώσεις ωρών εργασίας. Αποτέλεσμα: αύξηση κόστους ζωής/τιμών, απολύσεις, συρρίκνωση της παραγωγής
  • Σουηδία: «πείραμα»: πολιτική αντικυκλικής δημοσιονομικής δράσης Wigforss: καθοδική φύση οικονομίας με μείωση προϊόντος/επενδύσεων= παρέμβαση κράτους για μείωση φορολογίας κ αύξηση δαπανών πρυϋπολογισμού. Αποτέλεσμα: διατήρηση ζήτησης σε υψηλά επίπεδα κ τόνωση οικονομικής δραστηριότητας. Θεμέλιο για πορεία προς ευημερία.

8.5 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ JOHN MAYNARD KEYNES
1936: δημοσίευση Γενική Θεωρίας του Keynes (υπέρβαση φιλελευθερισμού εποχής)= επίθεση κατά νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας
- Αναγνώριζε πολιτικές πραγματικότητες κ αναγκαιότητες.
- Συνδυασμός θεωρητικού λόγου με πρακτικές προτάσεις για έξοδο από κρίση
Ιστορικές συνθήκες διαμόρφωσης κεϋνσιανής θεωρίας:
  • Βρετανοί φιλελεύθεροι: επιφυλάξεις για το αν ελεύθερη λειτουργία αγορών οδηγούσε σε κοινωνικώς επιθυμητά αποτελέσματα (εστίαση σε επιπτώσεις μεγέθυνσης επιχειρήσεων κ διαστρέβλωση μηχανισμού τιμών, όχι εστίαση σε συνολικό οικοδόμημα καπιταλιστικής οικονομίας)
  • Κριτική Keynes για καπιταλιστικό σύστημα (διαφορετικού χαρακτήρα):
- σύστημα οικονομίας αγοράς= χρόνια ασταθές, ανίκανο για πλήρη αξιοποίηση πλουτοπαραγωγικών πόρων (τονισμός σημασίας ενεργού ζήτησης κ αυξημένων δαπανών για υψηλή ευημερία κ απασχόληση)
- αμφισβήτηση σημασίας φειδούς, αποταμίευσης
- διαφορετική κοινωνική φιλοσοφία από των νεοκλασικών
- αντίθεση Keynes για επιστροφή λίρας στην προπολεμική της ισοτιμία με χρυσό (λίρα υπερτιμημένη, χρηματικοί μισθοί ανελαστικοί προς τα κάτω: κοινωνικές αναταραχές)
- υπέρ των δημοσίων έργων για καταπολέμηση ανεργίας (απόρριψη επιχειρήματος ότι εκτόπιζε ιδιωτική πρωτοβουλία διαστρεβλώνοντας αγορά)
- υπερ επιβολής δασμών ως μέσο αναζωογόνησης εγχώριας οικονομικής δραστηριότητας
  • Γενική Θεωρία Keynes:
α. θεωρητικοποίηση απόψεις του και ένταξή τους σε νέο ερμηνευτικό σχήμα για καπιταλισμό εποχής του +
β. προσπάθεια να πείσει για ανάγκη ριζικής αλλαγής σε τρόπο προσέγγισης οικονομικών προβλημάτων (ειδικά της ανεργίας) από οικονομολόγους κ κυβερνήσεις
  • Λάθη καπιταλισμού εποχής κατά Keynes:
- αποτυχία εξασφάλισης πλήρης απασχόλησης
- παρορμητική άνιση διανομή πλούτου και εισοδημάτων
  • Όχι αμφισβήτηση από Keynes οριακής θεωρίας (θεμελιακό αξίωμα νεοκλασικής θεωρίας), αλλά αξιώματος ότι ωφέλεια μισθού εργασίας= αρνητική ωφέλεια που η εργασία προκαλεί στον εργαζόμενο
  •  Νόμος Say:
- προσφορά δημιουργεί ζήτηση,
- αξία παραγωγής=συνολική δαπάνη πλήρους απασχόλησης συντελεστών παραγωγής,
- όχι δυνατός ο αποθησαυρισμός, τόκος: ισορροπεί/εξισώνει αποταμίευση με επένδυση στην κοινωνία. Χρήμα= απλό μέσο, χωρίς δική του αξία
  • Επίθεση Keynes σε Νόμο Say:
- μελέτη ρόλου χρήματος από σκοπιά ατόμων που το παρακρατούν (ρευστότητα χρήματος)
- ανερχομένου τόκου: ομολογίες/χρεόγραφα χάνουν μέρος αξίας τους (είχαν αγοραστεί όταν ο τόκος ήταν χαμηλός)
- χρήμα= μέσο αποθησαυρισμού αγοραστικής δύναμης
- τόκος κατά Keynes: όχι μέγεθος εξισορρόπησης αποταμιεύσεων-επενδύσεων, ναι νομισματικό φαινόμενο ζήτησης-προσφοράς χρήματος στην κοινωνία με επιρροή σε επενδυτικές/αποταμιευτικές επιλογές
- αποταμίευση= ανάλογη εισοδήματος (τάση οριακής ροπής για κατανάλωση φθίνει με την αύξηση του εισοδήματος: ψυχολογικής ερμηνείας νόμος)
= πηγή ανησυχίας για Keynes (κάνουν απαραίτητη την αύξηση όγκου επενδύσεων προκειμένου η συνολική δαπάνη να ισούται με συνολική παραγωγή= κενό τρέχουσας κ δυνητικής παραγωγής, ατέλειες οικονομικού συστήματος)
- διενέργεια επενδύσεων εξαρτάται από κόστος δανειακών κεφαλαίων (τόκο + απόδοση επένδυσης= οριακή αποδοτικότητα κεφαλαίου): εξαρτώμενη από προσδοκώμενη απόδοση κεφαλαίου και όχι από παρούσα απόδοσή του
- απόδοση= εκτίμηση με υποκειμενικά ψυχολογικά κριτήρια (αστάθεια)
- αν οριακή αποδοτικότητα κεφαλαίου= χαμηλότερη τρέχοντος τόκου, τότε δεν γίνονται επενδύσεις= απαίτηση κρατικών μέτρων (νομισματικών, δημοσιονομικών για ενίσχυση επενδύσεων)
- κράτος οφείλει να καλύπτει άμεσα ή έμμεσα το κενό δαπάνης, προσαρμογή ροπής προς κατανάλωση στην πρόθεση για επένδυση=
α. πρακτικό μέσο αποφυγής καταστροφής οικονομίας
β. προϋπόθεση επιτυχημένης λειτουργίας ατομικής πρωτοβουλίας
- εθνικό εισόδημα εξαρτάται από συνολική δαπάνη (όγκος απασχόλησης)
- ανεργία= ανεπαρκή ζήτηση στην οικονομία (σε σχέση με συνολικές παραγωγικές δυνατότητες)
  • Συνέπειες ανάλυσης Keynes για οικονομική πολιτική:
- νομισματική πολιτική: χαμηλός τόκος ώστε με δεδομένη οριακή αποδοτικότητα κεφαλαίου να ενθαρρύνονται οι επενδύσεις
- δημοσιονομική πολιτική: επιτρέπονται ελλείμματα δημοσίου αρκεί τα δημόσια έργα να αυξάνουν τη συνολική ζήτηση (καταδικαστέα η μείωση μισθών ως διέξοδος στην ύφεση)
- διαρκής άνοδος μισθών + οικονομία που αναπτύσσεται (κάλυψη κενού ζήτησης)
- ελάχιστη αναφορά στο θέμα κατανομής εισοδήματος στην κοινωνία (κοινωνική κ ψυχολογικά εύλογη βάση για ανισότητες πλούτου)
- αύξηση φορολογίας κληρονομιών: άμβλυνση ανισοτήτων
- χαμηλός τόκος: μείωση τεραστίων ποσών που καρπώνονται εισοδηματίες
- Keynes: σχετικά συντηρητική θεωρία ως προς συνέπειες
  • Αποδοκιμασία πανεπιστημιακής ορθοδοξίας εποχής + συναίνεση νέων οικονομολόγων-επιτελεία κυβερνήσεων δημοκρατικών χωρών που μάχονταν εθνικοσοσιαλιστικό ολοκληρωτισμό. (Μεταπολεμικά: δημοφιλής θεωρία)
  • - Αντίδραση Keynes σε:
α. δυσβάσταχτες πολεμικές αποζημιώσεις που επεβλήθησαν στη Γερμανία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,
β. επιστροφή Κανόνα Χρυσού (κίνδυνος ύφεσης)
  • «Κοπερνίκεια αντιστροφή» στο χώρο της οικονομικής θεωρίας: «το χρήμα όχι μόνο δεν είναι ουδέτερο κ παθητικό απέναντι στα πραγματικά οικονομικά μεγέθη, αλλά αντίθετα τα επηρεάζει αποφασιστικά»
  • Στήριξε όλα τα μεταπολεμικά προγράμματα ενεργού κρατικής δράσης για πλήρη απασχόληση
  • Κεντρική ιδέα: καθοδηγητική παρέμβαση κράτους στην οικονομία δίχως την ανάγκη ανάληψης από μέρους του των μέσων παραγωγής.
  • Αντιπαράθεση από οπαδούς «νεοκλασικής σύνθεσης» του Hicks και «μετα-κεϋνσιανούς»

8.6    ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1944-89
Δύο περίοδοι οικονομικών ιδεών και οικονομικών πολιτικών/αντιλήψεων:
1η μεταπολεμική περίοδος: χρυσή εποχή οικονομικής ανάπτυξης/κεϋνσιανισμού
  • Β΄ Πόλεμος: καταστροφικός, ερείπωση παραγωγικών εγκαταστάσεων
  • Αναμέτρηση πρώη συμμάχων (ΕΣΣΔ-ΗΠΑ) για παγκόσμια ηγεμονία
  • Ευρώπη: χάνει οικονομικό προβάδισμα. Διαιρείται (Δυτική/Ανατολική)
  • Δυτική Ευρώπη: ευημερία πολιτών= υποχρέωση κράτους (Keynes)
  • Εκτεταμένες εθνικοποιήσεις, κρατικές επενδύσεις, πολιτικές περιφερειακής και ισόρροπης ανάπτυξης. Συστήματα υγείας, παιδείας.
Νέα τάξη:
  • Χορηγία ΗΠΑ κεφαλαίων μέσω σχεδίου Μάρσαλ για ανοικοδόμηση (αποκατάσταση υποδομών: βάσεις για ανάπτυξη)
  • Αντάλλαγμα: αναγνώριση πρωτοκαθεδρίας ΗΠΑ σε παγκόσμια πολιτική σκηνή κ διεθνείς θεσμούς.
  • 1944: συνθήκη Bretton Woods: δολάριο= μοναδικό νόμισμα μετατρέψιμο σε χρυσό. Ορισμός ισοτιμιών.
  • Ίδρυση Παγκόσμιας Τράπεζας κ ΔΝΤ= παγκόσμιος δανειστής τελευταίας προσφυγής
  • Γενική Συμφωνία περί Δασμών και Εμπορίου (GATT): δέσμευση χωρών να συζητούν ζητήματα εμπορίου και αμοιβαίες μειώσεις δασμών (όχι μονομερείς ενέργειες)
Αποτελέσματα:
  • Θεσμικό πλαίσιο συνεργασίας/συνδιαλλαγής (αντί ασυνεννοησίας):
- Απόσυρση Ευρώπης από αποικίες (χωρίς συγκρούσεις)
  • Εξορθολογισμός οικονομικών πολιτικών: συνεχής οικονομική μεγέθυνση
- Έλεγχος πληθωρισμού (χαμηλά επίπεδα)
- Διεύρυνση πρωτοβουλιών κυβερνήσεων για επίτευξη κοινωνικής συνοχής
  • Συνεχής τεχνολογική πρόοδος και εξέλιξη (πετρέλαιο: κινητήρια δύναμη)
- αμυντικές βιομηχανίες= φυτώρια ανακαλύψεων κ ευρεσιτεχνιών
- βελτίωση παραγωγικότητας συντελεστών παραγωγής (γης, κεφαλαίου, εργασία)= οικονομική ευημερία για σύνολο κοινωνίας
  • Μυστικό «χρυσής εποχής»: συνδυασμός σταθερού πλαισίου εξωτερικών οικονομικών σχέσεων + δυνατότητα παρέμβασης στην εσωτερική οικονομία από το κράτος.
- Bretton Woods:
α. εξασφάλιση νομισματικής σταθερότητας κ περιορισμό κερδοσκοπικής κίνησης κεφαλαίων,
β. αποφυγή προπολεμικής απομόνωσης οικονομιών, στήριξη διεθνούς εμπορίου,
γ. νομισματική προστασία οικονομιών (εθνικές κυβερνήσεις: ενεργές πολιτικές οικονομικής ανάπτυξης)
2η μεταπολεμική περίοδος: 1973-1978 νέα περίοδος νεοφιλελεύθερων πολιτικών
  • Πετρελαϊκές κρίσεις 1973, 1978: καρτέλ πετρελαιοπαραγωγών χωρών διπλασίασε 2 φορές διαδοχικά την τιμή: άνοδος τιμών παγκοσμίως + στασιμότητα παραγωγής= «στασιμοπληθωρισμός»
  • Αναστολή συνθήκης Bretton Woods από ΗΠΑ
  • Πτώση ρυθμών ανάπτυξης
  • Τερματισμός Κεϋνσιανισμού.

Χαρακτηριστικά περιόδου 1977-1989:
  • Παρεμπόδιση οικονομικής δραστηριότητας: α. στασιμοπληθωρισμός, β. εισαγωγή νέων τεχνολογιών που δημιούργησαν ανεργία
  • Έλλειψη συντονισμού: ανασφάλεια σε παγκόσμιο εμπόριο (κυμαινόμενες συναλλαγματικές ισοτιμίες + αναπροσανατολισμός εθνικών οικονομικών πολιτικών)
  • Εφαρμογή πολιτικών καταπολέμησης πληθωρισμού: επίλυση ανεργίας από δυνάμεις αγοράς (αβεβαιότητα)
  • Μίγματα πολιτικής με στόχο: α. τιθάσευση ανεργίας, β. μείωση ζήτησης= υψηλός πληθωρισμός (Ελλάδα)
  • Μείωση ρυθμών ανάπτυξης και παραγωγικότητας
  • 1990: άμβλυνση προβλημάτων ισοζύγιων πληρωμών, βελτίωση οικονομίας
  • Σημαντικότερο πρόβλημα πολιτικής: ανεργία

8.7    ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ
Κύριο χαρακτηριστικό ευρωπαϊκού μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης:
Κράτος Πρόνοιας (όχι μόνο ως ελάχιστη αρωγή των αδυνάτων, αλλά ως οικονομικός θεσμό για άνοδο παραγωγικότητας κ ανάπτυξης)
  • Πλαίσιο: «κοινωνικό συμβόλαιο» μεταξύ κοινωνικών τάξεων με διαμεσολαβητή/εγγυτή το κράτος
  • Θεσμός Κράτους Πρόνοιας: βασική ρυθμιστική αρχή λειτουργίας οικονομίας
- εξασφάλιση μετριασμού εργατικών διεκδικήσεων (επιχειρηματικών κερδών)
- ευρύ δίκτυο κοινωνικής προστασίας και αρωγής σε υγεία, παιδεία, συνθήκες διαβίωσης, προστασία συνταξιούχων
  • ’70: Ερωτήματα για σχέση ρόλου/αποτελεσματικότητας Κράτους Πρόνοιας με νέα αντίληψη περί «ανταγωνιστικότητας» κ «αποτελεσματικότητας». Σύνδεση με απαιτήσεις ευρωπαϊκής ενοποίησης ως μακροπρόθεσμης στρατηγικής
  • Σημαντική πολιτικοοικονομική εξέλιξη που επηρέασε μεταπολεμική οικονομική ιστορία Ευρώπης: δημιουργία ΕΟΚ (1958) (Πριν: ΕΚΑΧ, 1951)
- Στόχοι:
α. στενή οικονομική/πολιτική συνεργασία= συντονισμό οικονομικής πολιτικής σε πανευρωπαϊκό επίπεδο,
β. άμβλυνση εθνικών, οικονομικών ανταγωνισμών
Αφετηρία ΕΟΚ: τελωνειακή ένωση
Αποτέλεσμα: ενιαία αγορά σχεδόν πλήρους ελεύθερης διακίνησης συντελεστών παραγωγής + ενιαίο νόμισμα
  • 1985: μετασχηματισμός ΕΟΚ σε Ευρωπαϊκή Ένωση
  • 1962: κύρια πολιτική Κοινότητας= Κοινή Αγροτική Πολιτική
α. ενίσχυση αγροτών μέσω στήριξης εισοδήματος με καθορισμό ελάχιστων τιμών ασφαλείας για αγροτικά προϊόντα
β. δημιουργία Ευρωπαϊκού Γεωργικού Ταμείου Προσανατολισμού και Εγγυήσεων με σκοπό την καθοδήγηση αγροτών προς καλλιέργειες αρεστές στους σχεδιασμούς γραφειοκρατίας Βρυξελλών
  • Αποτελέσματα ΚΑΠ:
α. εξασφάλιση αυτάρκειας Ευρώπης σε αγροτικά προϊόντα κ στήριξη αγροτικού εισοδήματος
β. κακή κατανομή πόρων, υπερβολικά πλεονάσματα αγροτικών προϊόντων, παράπονα χωρών Τρίτου Κόσμου για διακρίσεις σε βάρος προϊόντων τους (η ΕΟΚ προσπαθούσε να πείσει τις χώρες αυτές να φιλελευθεροποιήσουν το εξωτερικό τους εμπόριο)
  • Σταδιακή διεύρυνση Κοινότητας: προώθηση από Βρυξέλλες πολιτικές με αποτέλεσμα εμφάνιση βιομηχανικής, περιφερειακής, κοινωνικής κ άλλων πολιτικών (υποχώρηση ΚΑΠ)
  • Προϋπόθεση Οικονομικής κ Νομισματικής Ένωσης= σύγκλιση και συνοχή οικονομιών (πολιτική προτεραιότητα)
  • 1976: ίδρυση Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης
  • 1979: εφαρμογή Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος
  • 1992: ολοκλήρωση σχεδίου Ενιαίας Αγοράς
  • Συνθήκη Μάαστριχ: κριτήρια συμμόρφωσης οικονομικής πολιτικής μελών ΕΕ
- κριτήρια: μέτρα δημοσιονομικής πειθαρχίας κ νομισματικής σταθερότητας (όχι αναπτυξιακοί ή κοινωνικοί στόχοι)
- έλλειμμα προϋπολογισμού= όχι μεγαλύτερο του 3% του ΑΕΠ
- Δημόσιο Χρέος= όχι μεγαλύτερο του 60% του ΑΕΠ
  • Αποτελέσματα από οικονομικής πλευράς:
- δημιουργία τεράστιας αγοράς καταναλωτών υψηλού εισοδήματος
- ώθηση σε κερδοφορία επιχειρήσεων κ ανάπτυξη καινοτομιών και επιχειρηματικότητας
- υψηλή κοινωνική προστασία Ευρωπαίων εργαζομένων κατά την περίοδο οικοδόμησης Κράτους Πρόνοιας
  • Δέσμευση Ευρωπαίων ηγετών στην απόφαση της Λισαβόνας: προαγωγή ανταγωνισμού στην Ευρώπη για να παραμείνει ανταγωνιστική απέναντι σε ΗΠΑ, Κίνα, Ιαπωνία κλπ= αποδόμηση κοινωνικής προστασίας

8.8    ΜΟΝΕΤΑΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΛΛΑΓΗ ΕΜΦΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Αδυναμία ερμηνείας στασιμοπληθωρισμού περιόδου 1973-1979 από Κεϋνσιανή θεωρία: νεοφιλελεύθερες ερμηνείες φαινομένου (Friedman, Hayek).
Friedman: ηγέτης Μονεταριστών:
- όχι σε παρεμβατικό ρόλο κράτους στον έλεγχο της οικονομίας
- διδασκαλία κλασικών για ατομική οικονομική ελευθερία σε ισχύ
- αξίωμα ουδετερότητας χρήματος: αλλαγές στην ποσότητα χρήματος= όχι επίδραση σε παραγωγή και απασχόληση (μόνο σε τιμές)
- ερμηνεία: μέσω επίδρασης αποτελέσματος των πραγματικών διαθεσίμων
  • Πραγματικά διαθέσιμα= ποσό που τηρούν νοικοκυριά δια του τιμάριθμου (πλούτος κοινού, επηρεάζουν δαπάνη)
  • Αύξηση ποσότητας χρήματος= αύξηση ροπής προς δαπάνη (βραχυχρόνια αυξητική επίδραση σε εισόδημα κ απασχόληση)
  • Αύξηση δαπανών= πληθωρισμός (μείωση αξίας πραγματικών διαθεσίμων, επιστροφή σε επίπεδα πριν την αύξηση). Μόνη αλλαγή: επίπεδο τιμών.
  • Θέση μονεταριστών: διακριτική προσαρμογή ποσότητας χρήματος σε ανάγκες παραγωγής + παραίτηση κράτους από ενεργητική νομισματική πολιτική.
  • Δημοσιονομική πολιτική: δεν μπορεί να επηρεάσει εισόδημα
  • Νομισματική πολιτική: αποτελεσματική προς κατεύθυνση ελεύθερης αγοράς
  • Συμπέρασμα: για μονεταριστές σχετικές τιμές αγαθών, υπηρεσιών, συντελεστών παραγωγής= συστατικά στοιχεία εξισορρόπησης αγορών
- άτομα διαμορφώνουν προσδοκίες υπό συνεχή διόρθωση παλιότερων εσφαλμένων επιλογών, μονοπάτι ελεύθερων επιλογών
- αν χρήμα υπηρετήσει δημοσιονομικά ελλείμματα= πληθωρισμός
- αμφισβήτηση κεϋνσιανών παρεμβατικών πολιτικών
- επιστροφή στις ελεύθερες αγορές κ ιδιωτική πρωτοβουλία (νέος πολιτικός κ οικονομικός νεοφιλελευθερισμός)

Σχολή «Ορθολογικών Προσδοκιών»: Robert Lucas (Νέα Κλασική Μακροοικονομία)
  • Στήριξη αρχών σε αξίωμα αριστοποίησης κλασικών= τα άτομα εκμεταλλεύονται κάθε δυνατότητα να βελτιώσουν την κατάστασή τους. Ορθολογικά άτομα= ορθολογικές προσδοκίες. Διαμόρφωση προσδοκιών: πληροφορίες + στόχοι. Όχι νομιμοποίηση κρατικής παρέμβασης.
  • Τιμές= εκκαθαρίζουν αγορά
  • Οικονομική πολιτική= όχι αποτελεσματική, γιατί τα άτομα την προεξοφλούν στις προσδοκίες τους (ελάχιστες ενέργειες οικονομικής πολιτικής δεν μπορούν να προεξοφληθούν)
  • Επίδραση σχολής (σημαντική έως 1990): πολιτικές πιο φιλικές προς αγορές
  • Συντέλεσε και η θεωρία Hayek

Θεωρία Hayek: (εκπρόσωπος αυστριακής σχολής οικονομικών)
  • Χαρακτηρισμός οικονομίας από «αυθόρμητη τάξη» (επιδίωξη οικονομικών σκοπών από πολίτες)
  • Προβλήματα: «αποτυχίας συντονισμού» (πολλοί συμμετέχοντες+ σκοποί)
  • Όχι παρέμβαση κράτους για θεραπεία προβλημάτων αποτυχίας συντονισμού.
  • Λύση προβλημάτων: διαχρονικές διαδικασίες προσαρμογής στις αγορές
  • Διαδικασίες παραγωγής= χρονοβόρες ως τελικό προϊόν (μοιραία τα λάθη)
  • Ενιαία μελέτη οικονομικής θεωρίας τιμών, νομισματικής θεωρίας κ θεωρίας κεφαλαίου για κατανόηση εξισορροπητικού μηχανισμού αγοράς
  • Προγραμματισμός οικονομίας= καταστροφικός για ελευθερία ατόμου
  • Λάθος η εκκίνηση της ανάλυσης από το σύνολο. Σωστό από άτομο.
  • Θεσμοί= αποτέλεσμα ανθρώπινης δράσης (όχι βάσει σχεδίου): πλαίσιο αυθόρμητης τάξης
  • Όχι σε επιστημονισμό (μεταφορά σχημάτων φυσικών επιστημών στις κοινωνικές επιστήμες)
  • Αγορές: μηχανισμοί απόκτησης γνώσης από δρώντες, σχολείο ανακαλύψεων κ συνεχούς προσαρμογής του ατόμου στην κοινωνική ζωή
  • Το άτομο στο επίκεντρο όχι μόνο της θεωρίας, αλλά της μεθόδου (μεθοδολογικός ατομισμός)
  • Ανέφικτες προτάσεις: ιδιωτικοποίηση δυνατότητας έκδοσης χρήματος κ κατάργηση Κεντρικών Τραπεζών
  • Μαζί με Friedman: κύριο θεωρητικό υποστήριγμα νεοφιλελευθερισμού ‘80
  • Friedman: πολιτικός οικονομολόγος
  • Hayek: κοινωνικοφιλοσοφικός στοχαστής
Συμπέρασμα:
  • Επάνοδος ηγεμονίας φιλελευθερισμού
  • Οικονομικές πολιτικές Ευρώπης:
- όχι στόχος η μέγιστη ευημερία κ πλήρη απασχόληση.
- ιδιωτικοποιήσεις κ έμφαση σε αγορές
- πολιτική κυριαρχία νεοφιλελευθερισμού: αναδιάρθρωση ρόλου δημοσίου
- μείωση περιθωρίων άσκησης παρεμβατικής πολιτικής
- κράτος πρόνοιας= εμπόδιο στην εξάπλωση της λογικής της αγοράς (όχι δίχτυ ασφαλείας για ατέλειές της)
- ύπαρξη αντίλογου σε νεοφιλελευθερισμό. Στο μέλλον δημιουργία νέων κοινωνικών πλειοψηφιών, νέων ιδεών για στήριξη πολιτικής μέλλοντος
  • Πτώση υπαρκτού σοσιαλισμού= νέα φάση μετασχηματισμών (αποτέλεσμα= συλλογική δράση)

----------

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΚΕΦ. 2ο Η ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, 11ος-13ος ΑΙΩΝΑΣ

2.1 ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΚΗ ΤΑΞΗ
9ος-10ος, τελευταίες βαρβαρικές εισβολές= επιτάχυνση εδραίωσης φεουδαρχίας (νέο πλαίσιο ρύθμισης ανθρώπινων σχέσεων), τοπικοί ρυθμοί εδραίωσης
Κοινή βάση:
α. αγροτική κοινωνία και οικονομία,
β. πρωταγωνιστές= πολεμική αριστοκρατία

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα:
  1. Αποσύνθεση μοναρχικής εξουσίας, κατακερματισμός σε τοπικούς πυρήνες εξουσίας
    • Αμυντική οργάνωση παλιάς επικράτειας: τοπικοί ηγεμόνες
    • Αυτονόμηση τοπικών ηγεμόνων από μονάρχες (μικρές επικράτειες στα πρότυπα των παλιών βασιλείων)
    • Αυτονόμηση μικρών γαιοκτημόνων από περιφερειακούς ηγεμόνες
    • Καθυστέρηση εδραίωσης φεουδαρχίας σε Γερμανία, λόγω ανθεκτικότητας συγκεντρωτικών δομών Καρλομάγνου
  2. Σύνδεση φεουδαρχίας με νέα χρήση πολέμου + νέα σύλληψη ειρήνης
    • «Ειρήνη του Θεού» (βασικές αρχές):
- Θεός= βασιλείς για διατήρηση ειρήνης + απονομή δικαιοσύνης
- έκπτωση μοναρχίας: Θεός= μεταβίβαση σε επισκόπους+ευγενείς
- συγκρότηση «κοινοτήτων ειρήνης» από επισκόπους με επικεφαλής κληρικο-κοσμικά συμβούλια (αποκλειστικά μέλη αριστοκρατίας): αστυνόμευση βίας + ανελαστικός κώδικας συμπεριφοράς για οπλοφορούντες
·         Εδραίωση «Ειρήνης Θεού»: επίδραση σε συμπεριφορές και σε οικονομικές δομές (όχι απαλλαγή από επιδρομές/λεηλασίες)
- Απαγόρευση (ποινικοποίηση) στρατιωτικής βίας κοντά σε ιερούς τόπους κι ενάντια σε κληρικούς και φτωχούς= αποφυγή τοπικών συρράξεων + εξαγωγή βίας στον εξω-χριστιανικό κόσμο (σταυροφορικό πνεύμα: α. διεύρυνση ορίων χριστιανοσύνης, β. νέος πλούτος/λάφυρα)
- Νομιμοποίηση εντατικοποίησης φεουδαλικών σχέσεων εκμετάλλευσης (προβολή ως τίμημα πληβείων για προσφερόμενη νέα ασφάλεια/ειρήνη)
·         11ος: διατάγματα Ειρήνης Θεού (έκφραση Θείας Πρόνοιας)= εδραίωση θεωρίας κοινωνικής ιεραρχίας/διαστρωμάτωσης:
Τριμερής κ Αιώνιος Διαχωρισμός Κοινωνίας: 
- Oratores (προσεύχονται για σωτηρία, πνευματικός κηδεμόνας λαού): απαλλαγή από φόρο/υποταγή σε κοσμική εξουσία,
πλήρη ασυλία από κοσμική δικαιοδοσία,
μέρος παραγωγής για «ευχαρίστηση θεού»/συντήρηση κληρικών =κορύφωση κοσμικών δωρεών, μεταβίβαση γης σε κατοχή Εκκλησίας= αύξηση πληθυσμού κληρικών + επιπτώσεις σε ευρωπαϊκή οικονομία (Εκκλησία= ηγεμονεύουσα κοσμική δύναμη, πολυτέλεια/πλούτος, υπερκατανάλωση= αιρετικά κινήματα, μεταρρυθμιστικό ρεύμα)
- Bellatores (προστασία, πολεμική αριστοκρατία): κυρίαρχη τάξη
Εμμονή σε πομπώδη τρόπο ζωής= κοινωνικό γόητρο: παρασιτικό στρώμα
Άσκηση απόλυτου ελέγχου σε γη και ανθρώπους
Ενασχόληση μόνο με πόλεμο/κυνήγι (μειωτική κάθε μορφή εργασίας)
Πηγή πλουτισμού= πόλεμος: δαπάνες σε βελτίωση πολεμικού υλικού από εργασία υποτελών + ανάπτυξη μεταλλουργίας + εμφάνιση πύργων σε ύπαιθρο
- Laboratores (πληβείοι, συντηρούν ιερείς και πολεμιστές): υποχρεωτική χειρωνακτική εργασία, στέρηση προσωπικής ελευθερίας
Τυπική υποχώρηση δουλείας αρχές 12ου + κοινωνικο-οικονομικός υποβιβασμός χωρικών/καλλιεργητών σε δουλοπάροικους

2.2 ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟΣ
Καταστατικός τριμερής διαχωρισμός: αντικαταστάθηκε από πολιτικο-κοινωνική + οικονομική πόλωση: ανακατατάξεις σε κλήρο/αριστοκρατία
·         Αριστοκρατία: ισχυροποίηση έγγειας περιουσίας
- ανάσχεση ρεύματος παραχώρησης γαιών σε Εκκλησία
- εδραίωση συστήματος αρρενογονικής οικογένειας (κι όχι πια ισόποσης κληρονομιάς αρρένων/θήλεων)= ανακοπή κατακερματισμού έγγειας ιδιοκτησίας, παγίωση μεγάλων έγγειων ιδιοκτησιών
·         Παγίωση έγγειας ιδιοκτησίας κληρικαλιστικής κ κοσμικής αριστοκρατίας:
Επιβολή νέας οικονομικής εξουσίας επί των πληβείων= κοινές υποχρεώσεις στο σύνολο των αγροτικών πληθυσμών (φόροι): κοινωνικο-οικονομική ομογενοποίηση πληβείων, απάλειψη διακρίσεων ανάμεσα σε δούλους κ ελεύθερους καλλιεργητές
Νέα σύλληψη ελευθερίας: όχι καταβολή φόρων για αριστοκρατία/κλήρο
·         Φεουδάρχης= απόλυτος άρχων στη χωροδεσποτεία του.
Δικαιοδοσίες:
- φορολογία
- εκμετάλλευση εργασίας υποτελών
- ιδιοποίηση αγροτικού πλεονάσματος
- καθόριζε τιμές/ποσότητες
- επέβαλε τέλη προστασίας σε διερχόμενους εμπόρους κ προσκυνητές
- έκοβε νόμισμα
- πύργος= κέντρο χωροδεσποτείας (δικαστική, οικονομική, πολιτική εξουσία)
·         Ισχυροποίηση φεουδαρχικής εξουσίας= εμφάνιση εποπτικού προσωπικού για αστυνόμευση παραγωγής, αγρών, δασών, ζωής υποτελών (ministrales): αμοιβή από τα έσοδα= βασική κινητήρια δύναμη φεουδαλικής εκμετάλλευσης
·         Φορολογία ως αντίτιμο για α. διατήρηση ειρήνης, β. απονομή δικαιοσύνης, γ. παροχή προστασίας= εθιμικοί διακανονισμοί (φόροι= έθιμα, συστηματικές παραβιάσεις κανονισμών= οργανωμένη αντίσταση)
·         Τρία είδη χωροδεσποτικής υποτέλειας και εκμετάλλευσης:
Α. επιβίωση δουλείας: σώμα+ζωή υποτελών= κτήμα φεουδάρχη (έως 12ο)
Εκμετάλλευση προσωπικής και δωρεάν εργασίας σε πύργο και αγρούς. Ελαχιστοποίηση δυνατότητας έμμισθης εργασίας
Δεινά καθημερινής ζωής: ελεύθεροι χωρικοί υπό ζυγό φεουδαρχών
Β. Γαιοκτητική χωροδεσποτεία (κατοχή γαιών, όχι ανθρώπων)
Εκχώρηση γης σε ενοικιαστές (δούλους ή ελεύθερους) με αντίτιμο οικειοποίηση μεριδίου παραγωγής.
Εθιμικοί διακανονισμοί ή συμβόλαιο (όπου υπήρχε γνώση γραφής). Αντίτιμο: είδος ή χρηματικό ενοίκιο + φεουδαλική αγγαρεία (αμισθί εργασία)
Γ. Νομότυπη λεηλασία: άσκηση πλήρους εξουσίας από άρχοντα σε υποτελείς= κατάσχεση περιουσίας χωρικών για πύργο ή στράτευμα
Περιορισμός λεηλασίας από:
α.νέους θεσμούς τοπικής εκεχειρίας (κοινότητες ειρήνης Θεού)
β. αντιστάσεις αγροτικών κοινοτήτων
  • Άνιση κατανομή φεουδαλικής ισχύος= διακρίσεις αριστοκρατικών ομάδων
Α. Ισχυροί κοσμικοί/εκκλησιαστικοί άρχοντες τεράστιων χωροδεσποτειών και αγροτικών κοινοτήτων: διοίκηση από απόσταση (εκχώρηση εξουσίας σε τοποτηρητές)
Β. Χαμηλόβαθμοι αριστοκράτες (απλοί ιππότες, κληρικοί): εμπλεκόμενοι στη διαχείριση, εξοικείωση με χωρικούς
Απομίμηση πολυτελούς διαβίωσης υψηλής αριστοκρατίας= προσπάθεια μεγιστοποίησης εισοδημάτων
  • Πίεση αρχόντων σε παραγωγικές δυνάμεις (καταναλωτικό πρότυπο ζωής)= οικονομική ανάπτυξη
  • 11ος-12ος: πολεμικές επιχειρήσεις σε Μεσόγειο + προσκυνητές= τροφοδότηση φαντασίας αριστοκρατών με εικόνες επιδεικτικής πολυτέλειας= επιθυμία οριστικής αποστασιοποίησης από αγροτικές κοινωνίες/τρόπο ζωής= εκζήτηση και υπέρμετρη πολυτέλεια
  • Εμπόδια χωροδεσποτικής εκμετάλλευσης:
α. λειτουργία τοπικών εθιμικών διακανονισμών (σύνορο για εξέγερση/φυγή υποτελών χωρικών)
β. ενδεχόμενο εξάντλησης χωρικών από άκριτη εκμετάλλευση
  • Νέες πρακτικές ενίσχυσης εκμετάλλευσης/μεγιστοποίησης εισοδήματος μέσω:
Α. βελτίωσης συνθηκών διαβίωσης υποτελών (αύξηση αγροτικού πληθυσμού)
Β. ανάπτυξη παραγωγικών ικανοτήτων καλλιεργητών (μερική αυτονομία)= κινητήρια δύναμη οικονομικής ανάπτυξης: νέες εκκλησίες + διεύρυνση επιθετικότητας ιπποτών (Σταυροφορίες 1095)
  • Αύξηση μοναστικών κοινοτήτων: α. στρατολόγηση από ολόκληρο το κοινωνικό φάσμα, β. κριτική ευδαιμονισμού αριστοκρατίας (ασκητισμός)
  • Αύξηση χρηματικών συναλλαγών και αποτίμηση γης/εργασίας σε χρήμα
  • Αύξηση τελών εισόδου των εμπόρων στις χωροδεσποτείες (αύξηση εμπόρων, συναλλασσόμενων χωρικών)= Νέα φάση οικονομικής ανάπτυξης (τέλη 11ου)
  • Βάση ανάπτυξης:
α. ενίσχυση γεωργικής παραγωγής (κλίμα),
β. δημογραφική ανάκαμψη.
Αιτίες:
- σταδιακή έκλειψη θεσμού δουλείας= εντατικοποίηση παραγωγής + αύξηση γεννήσεων
- παγίωση της κληρονομικότητας των κλήρων (ελεύθεροι καλλιεργητές)= συνοχή αγροτικής οικογένειας
- ενίσχυση μονοπυρηνικής οικογένειας= δημιουργία ανεξάρτητων νοικοκυριών από απόγονους, μετακίνηση νέων χωρικών, αναζήτηση γης (νέες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις, εκχερσώσεις γης)
- διείσδυση χρηματικής οικονομίας:
α. νέος κατακερματισμός κλήρων (εσωτερικό χωροδεσποτειών) για νεότερες γενιές καλλιεργητών έναντι αποζημίωσης (ανάδυση αγοράς γης)
β. κίνητρα πλουτισμού σε φεουδάρχες και εύπορους χωρικούς
- Βελτίωση αγροτικών τεχνικών και εργαλείων: (τεχνολογική πρόοδος)
βελτίωση αρότρου (μεταλλικά εξαρτήματα= μεταβίβαση πολεμικής τεχνολογίας σε γεωργική παραγωγή)
εκτροφή βοοειδών κ χρήση αλόγου για όργωμα)= νέες καλλιέργειες, νέες συνήθειες διατροφής (σπουδαιότητα ψωμιού: αύξηση μύλων= πρωτοβουλία φεουδαρχών ως κερδοφόρα επένδυση: εξάπλωση καλλιέργειας σιτηρών/δημητριακών σε βάρος παλαιότερων καλλιεργειών)
Νέα καλλιεργούμενα είδη εξαιτίας φεουδαρχικών συνηθειών: βρόμη (άλογα) + σιτηρά και αλεύρι υψηλής ποιότητας
Βελτίωση τεχνικού εξοπλισμού= νέες κοινωνικές-οικονομικές διαφοροποιήσεις χωρικών:
α. laboureus (χρήση νέων μέσων παραγωγής): αναγνωρισμένες κοινότητες (χωριά)
β. manouvries (φτωχοί χειρώνακτες καλλιεργητές)
  • Επέκταση ανθρώπων εις βάρος του δάσους (εκχερσώσεις: μείωση θανάτων από σιτοδείες, δημογραφική ανάπτυξη)
  • Επέκταση καλλιεργήσιμου εδάφους + βελτίωση εξοπλισμού= έσοδα από εκμετάλλευση κτημάτων υψηλότερα από φεουδαλική πρόσοδο= άνεση αριστοκρατίας= ελάφρυνση πιέσεων σε πληβείους + προσπάθεια συντήρησης και βελτίωσης απόδοσης κτημάτων (αποψίλωση δασών, επέκταση αμπελιών), πρόσθετα χέρια= φεουδαρχική αγγαρεία (αναζωπύρωση αγγαρειών)
  •  Αγγλία: χρήση χρήματος= πώληση απαλλαγών από αγγαρείες, επένδυση σε μίσθωση αγροτοεργατών. Συμμετοχή χωριών σε εκμετάλλευση φεουδαρχικών κτημάτων με: α. παροχή αρότρων, γ. παροχή μισθωτών εποχιακών αγροτοεργατών= Μερικώς εκχρηματισμένη οικονομία (φεουδάρχες=κύριοι)
  • Διογκούμενες οικονομικές ανάγκες φεουδαρχών (πολυτελής τρόπος ζωής)= προσφυγή σε δανεισμό (τέλη 12ου: μαζικός δανεισμός) + στροφή σε πλούτο Εκκλησίας (δάνεια με αντάλλαγμα γαιών + κέρδη γαιών ως τόκος)
Εκκλησιαστική μεταρρύθμιση: ποινικοποίηση δανεισμού με τόκο (περιορισμός τοκογλυφικής δραστηριότητας κληρικών, εμφάνιση Εβραίων: ελεύθεροι από χριστιανικά ήθη)
  • Αγγλία-Γαλλία: μεγάλα δάνεια από Εβραίους προς αριστοκράτες κ μονάρχες
α. εμφάνιση χριστιανών δανειστών (εύποροι αστοί)
β. παγίωση αριστοκρατικών χρεών ως μέρος φεουδαρχικής ζωής
  • Ενίσχυση κυκλοφορίας χρήματος από φεουδάρχες (δαπάνες) κ αναδυόμενη αστική τάξη (δανεισμό φεουδαρχών)
  • Επέκταση και χρήση χρήματος έως κόσμο φτωχών
Νέα συμβολική/χριστιανική βαρύτητα χρήματος: φιλανθρωπία (παρέμβαση πλουσίων σε κόσμο φτωχών, υπέρ απόρων, σωτηρία ψυχής ευεργετών)
  • Κύριοι ωφελημένοι επέκτασης χρήσης χρήματος= έμποροι, τεχνίτες αστικών κέντρων

2.3 ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
12ος αιώνας: εδραίωση φεουδαρχικών δομών + καθιέρωση εσωτερικής ειρήνης= άνθηση εμπορίου/δίκτυα (καταναλωτικές απαιτήσεις υψηλής αριστοκρατίας)
- Ρίζες εμπορίου: ύπαιθρος (φεουδάρχες)
- Αναζωπύρωση εμπορίου: αστικό φαινόμενο
Εδραίωση φεουδαρχικής ισχύος= άνοδος πόλεων (εγκατάσταση πρίγκιπα= θεμέλιο αστικής ζωτικότητας, πόλη ως προμηθεύτρια φεουδαρχών/οικιακής οικονομίας)
  • Μεσαιωνική πόλη: α. θρησκευτική ανάγκη (λατρευτικό κέντρο), β. στρατιωτική (άρχοντας, φρούρηση τειχών)
  • Κατακερματισμός εξουσίας φεουδαρχών: πόλεις ως τοπικοί ηγεμόνες (έλεγχος αγροτικής παραγωγής και εκχρηματισμός της) + επέκταση πόλεων (οικοδομική δραστηριότητα, προάστια)
  • Εμφάνιση τεχνιτών δίπλα στους εμπόρους (προμήθειες αρχόντων + επέκταση και πώληση πλεονάσματος προς τρίτους)
  •  12ος: κόσμος τεχνιτών με εσωτερικές εξειδικεύσεις= αποδέσμευση από φεουδαλική εξάρτηση, άνθηση ως αυτόνομος κατασκευαστικός τομέας
  • Καταναλωτικές ανάγκες φεουδαρχών= κινητήρια δύναμη αμπελουργίας και υφαντουργίας (εξωτερική εμφάνιση): Αμπελώνες σε προάστια πόλεων + Υφαντουργικός τομέας (πολυτελή υφάσματα, τεχνική βελτίωση: αργαλειός με πεντάλ= ώθηση παραγωγής υφαντών/εξειδικεύσεις)= συντεχνιακή οργάνωση (συλλογική πειθαρχία, συλλογικοί κανόνες/δεσμεύσεις, συλλογική ταυτότητα: κομμούνες, συντεχνίες)
  • Έμποροι: ανάμεσα σε τεχνίτες και αριστοκράτες (προήλθαν κι αυτοί από οικιακή οικονομία φεουδαρχικής έπαυλης). Ριψοκίνδυνο επάγγελμα= οργάνωση εμπόρων σε μπάντες για αυτοπροστασία (ληστές υπαίθρου), εμπορικές αδελφότητες, έμποροι ως νέο κοινωνικό «στρώμα»
  • Αστική κοινότητα: προήλθε από familia (υπηρετική κοινότητα φεουδάρχη: ministreriales, εντολοδόχοι φεουδαρχών-κυρίων των πόλεων). Εισαγωγή στην αστική κοινότητα= υποταγή στον οίκο του φεουδάρχη. Ανάπτυξη αστικών κοινοτήτων ως προεκτάσεις φεουδαρχικών αυλών κ αυτονόμησή τους (οικονομική ανάπτυξη και επέκταση προς αγροτικά περίχωρα). Εξαίρεση: Εβραίοι ευρωπαϊκών πόλεων (αιτία: φορολόγηση)
  • Κοινοτιστικό κίνημα: διεκδίκηση διοικητικής αυτοτέλειας αστικών κοινοτήτων= βίαιη καταστολή από κοσμική/εκκλησιαστική φεουδαλική εξουσία. Σταδιακή χειραφέτηση: εδραίωση όρου burgensis, burger
  • Ενσωμάτωση ενεργού ανδρικού πληθυσμού (αρχηγοί οικογενειών) σε αστικές κοινότητες= ανάγκη εδραίωσης νέας μορφής αστικής ενότητας: Οικονομική
  • Θεμελιώδες χαρακτηριστικό αστικής «κομμούνας»: κοινοτικός όρκος (συνένωση αλληλοβοήθειας για διατήρηση εσωτερικής ειρήνης ΙΣΟΤΙΜΩΝ νομικά εταίρων), κατοχύρωση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ατόμου
  • Πόλη-ύπαιθρος= στενά συνδεδεμένες. Ύπαιθρος= τροφοδότης αστικής ανάπτυξης (πλεόνασμα αγροτικής παραγωγής + δημογραφική ενίσχυση). Ανέγερση τειχών: προστασία πλούτου πόλεων (στρατιωτική σπουδαιότητα)
  • Επικεφαλής αστικών κοινοτήτων: πατρίκιοι (εντολοδόχοι φεουδάρχη, προστασία, όχι φόροι= προνομιούχοι). Μετάφραση οικονομικής ισχύος σε πολιτική ανεξαρτησία απέναντι σε φεουδαρχική αριστοκρατία. Αδελφότητες, συντεχνίες πατρικίων= συσπείρωση οικογενειών αστικής αριστοκρατίας κ κόσμου τεχνιτών απέναντι σε ιππότες της υπαίθρου (αντιπαράθεση)
- έμπρακτη αμφισβήτηση δεσμών προσωπικής υποταγής στον άρχοντα
- διαπραγματεύσεις για αποδέσμευση φεουδαλικών κτημάτων και καλλιεργητών (εξαγορά: διπλή ηγεμονία κατά καλλιεργητών (αστών + τοπικού ηγεμόνα)
  • Επέκταση αστικής οικονομίας= επέκταση αστικής δικαιοδοσίας: εκχώρηση αυτοδιοικητικών προνομίων υπέρ αστικών αρχουσών ομάδων (μετασχηματισμός τους σε κτηματικές αριστοκρατίες)= κοινωνικο-οικονομική και πολιτική πόλωση αστικών κοινοτήτωνΠατρίκιοι (άρχοντες) + πληβείοι (αρχόμενοι: τεχνίτες, μικροέμποροι). Όχι μετωπική αντιπαράθεση πατρικίων-φεουδαρχών (εθιμική διαφύλαξη κοινής ειρήνης στο πλαίσιο των φεουδαρχικών κοινοτήτων ειρήνης)
  • Ισχυροποίηση μεγάλων φεουδαρχικών επικρατειών + ανάπτυξη πόλεων= συγκρότηση αστικών δικτύων εμπορικών συναλλαγών
  • Πόλεις= κέντρα χρηματικής οικονομίας κ πιστωτές ισχυρών φεουδαρχίας + αγροτικών πληθυσμών σε αστικές ζώνες επιρροής
  • Νέες σχέσεις εξάρτησης χωρικών από αστούς πατρικίους (τοκογλυφία)
  • Καταδίκη τοκογλυφίας από Εκκλησία
  • Κοινωνικοποίηση χρήσης χρήματος: πρωτοβουλία καταναλωτικής τάξης φεουδαρχών + δυναμική παρέμβαση αστών εμπόρων= νέα φάση ανάπτυξης
  • Τέλη 12ου: αγροτική οικονομία υπό αστικό έλεγχο
  • Αστοί: σε πορεία αυτονόμησης από αγροτική κοινωνία, διατάραξη ισορροπιών φεουδαλισμού: νέα πεδία κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής αντιπαράθεσης
  • Αντιφεουδαρχικές εξεγέρσεις, συγκρούσεις πόλης-φεουδαρχών, ενδοαστικές διασπάσεις= κρίση φεουδαλισμού 13ου-14ου αιώνα (ωφελημένη η μοναρχία)
  • Εξελίξεις σε ανατολική Ευρώπη και Βαλκάνια: διαφορετική τροπή
Παρουσία Βυζαντινής και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
- Όχι ανάπτυξη αξιόλογου αστικού δικτύου κ μικρής έγγειας ιδιοκτησίας
- Υποτελείς κοινότητες χωρικών σε κατάσταση δουλείας υπό μεγάλων κοσμικών και εκκλησιαστικών γαιοκτημόνων
- Βαλκάνια: μονάρχης= κύριος γης (καθεστώς εξάρτησης, κρατικής υπηρεσίας, για μεγαλογαιοκτήμονες)= όχι συγκρότηση αυτοδύναμης φεουδαλικής αριστοκρατίας
- ισχυρή εκχρηματισμένη βυζαντινή οικονομία διατηρεί τα Βαλκάνια σε κατάσταση φυσικής, ανταλλακτικής οικονομίας


ΚΕΦ. 3ο Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ 13ος – 14ος ΑΙΩΝΑΣ
3.1 ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Κρίση 14ου (κρίση αγροτικής παραγωγής):
  • Στασιμότητα γεωργικής απόδοσης=
- αδυναμία καλλιεργητικής πρακτικής (γεωργία εκτατική, όχι εντατική, όχι αναβάθμισης απόδοσης καλλιεργούμενου εδάφους) +
- πολλαπλασιασμός μικρών κλήρων +
- δημογραφική ανάπτυξη= ανεπάρκεια κάλυψης επισιτιστικών αναγκών αγροτικού πληθυσμού
- απροθυμία φεουδαλικής αριστοκρατίας να επενδύσει σε τεχνολογική βελτίωση γεωργίας
- ανελαστικό πλαίσιο εκμετάλλευσης (σχέσεις αριστοκρατίας με οικογενειακό αγροτικό κλήρο), πίεση φεουδαρχών= εξεγέρσεις στην ύπαιθρο
  • Κρίση στα αστικά κέντρα: μείωση κυκλοφορίας χρήματος ή συστηματική υποτίμησή του + σιτοδεία (κακή διατροφή= αρρώστιες): αστικές εξεγέρσεις
  • Αίτια κρίσης φεουδαλισμού: αγροτική οικονομία/κοινωνία (θεμέλιο φεουδαρχικού συστήματος) VS φεουδαλική αριστοκρατία
Annales: θεωρία Μάλθους= ανισορροπία δημογραφικής ανάπτυξης και περιορισμένης δυνατότητας διατροφής με λύση τον πόλεμο, λιμό, επιδημίες (δημογραφικός ντετερμινισμός, δημογραφικό αδιέξοδο)
Μαρξιστές ιστορικοί:
- ταξική σύγκρουση φεουδαρχών-χωρικών: πολιτικός μαρξισμός
- δομική αντίφαση μεγάλης χωροδεσποτείας με μικρό οικογενειακό κλήρο (μονάδα φεουδαλικής οικονομίας): οικονομικός μαρξισμός
  • Οικογενειακός κλήρος= μονάδα μεσαιωνικής αγροτικής οικονομίας
Ανομοιομορφία μεγέθους οικογενειακών κλήρων
Κατανομή= αντανάκλαση διαστρωμάτωσης κοινωνίας χωρικών:
α. σκληρός πυρήνας καλλιεργητών με επαρκή γη, εργαλεία, εργατική δύναμη (πληρωμή φεουδαλικής προσόδου, αυτοσυντήρηση), επικεφαλής: λίγες εύπορες οικογένειες,
β. βάση: ρευστός περιφερειακός πληθυσμός μικροακτημόνων
  • Παραγωγή καλλιεργητών φεουδαλισμού= στήριξη πολιτικού, κοινωνικού εποικοδομήματος φεουδαλισμού
Καλλιεργητική πρακτική: επέκταση σε ακαλλιέργητες περιοχές= συρρίκνωση μέσου οικογενειακού κλήρου, πολλαπλασιασμός μικρών κλήρων, αύξηση άκληρων αγροτοεργατών, μείωση αγροτικού πλεονάσματος
  • Σχέση αγροτικών κοινοτήτων με φεουδάρχες:
Παρασιτική φύση της μη παραγωγικής φεουδαλικής αριστοκρατίας (εστίαζε σε σπατάλες/πόλεμο): αποστέρηση χωρικών από ευκαιρία δημιουργίας χρηματικού αποθέματος για βελτίωση εργαλείων και απόδοσης αγροτικής παραγωγής= όχι επιστροφή πλεονάσματος στη γη (επενδύσεις): στασιμότητα
  • Προσπάθεια διατήρησης φεουδαλικών εσόδων= αντίσταση κοινοτήτων καλλιεργητών: α. παθητική αντίσταση και δολιοφθορά, β. οργανωμένη βία
Αποτέλεσμα: μερική χειραφέτηση αγροτικών κοινοτήτων (παραχώρηση αυτοδιοικητικών προνομίων) + σταθεροποίηση ύψους φεουδαλικών προσόδων κ υπηρεσιών
  • 14ος:
- αύξηση φεουδαρχών που δεν απασχολούνταν σε παραγωγή τροφίμων
- αύξηση αστικού πληθυσμού (εισροή εργατοεργατών: διόγκωση περιθωριακών αστικών πληθυσμών)
- ανάπτυξη διοικητικού μηχανισμού σε υπηρεσία φεουδαρχών= αύξηση λειτουργικού κόστους πολιτικής εξουσίας + πομπώδης καταναλωτισμός ως ένδειξη κοινωνικής ανωτερότητας
- αύξηση κόστους πολέμου (αμειβόμενα στρατεύματα)= μαζική στροφή φεουδαλικής αριστοκρατίας στα τοκογλυφικά δάνεια αστών τραπεζιτών= πίεση σε καλλιεργητές υπαίθρου
  • Αίτια κρίσης: α. δημογραφική κατάρρευση (πανώλη), β. κοινωνική αντιπαράθεση δύο πόλων (καταναλώτρια αριστοκρατία vs χωρικοί)
  • Ύψος φεουδαλικής προσόδου= δυνατότητα επιβολής αριστοκρατίας (ισορροπία δυνάμεων): αγροτικές εξεγέρσεις (Αγγλία)
  • Ανατολική Ευρώπη: έλλειψη παραδόσεων αυτοδιοίκησης κ αυτονομίας αγροτικών κοινοτήτων + σπανιότητα εργατικών χεριών λόγω πανώλης= παλινόρθωση θεσμού δουλείας

  • Αγγλία:
- αγροτικές εξεγέρσεις= ισχυροποίηση καλλιεργητών
- οριστική απάλειψη θεσμού δουλοπαροικίας
- αναδιάταξη αγροτικών κοινοτήτων (εγκατάλειψη λιγότερου πρόσφορου εδάφους σε κτηνοτροφία προς όφελος κοινοτήτων)
- μείωση αριθμού μικροακτημόνων, αύξηση μέσου μεγέθους αγροτικών κλήρων
- αύξηση παραγωγικότητας εργατικής εργασίας + μειωμένα εργατικά χέρια (πανώλη)= αύξηση εισοδήματος καλλιεργητών
  • Γαλλία: (Εκατονταετής= τμήματα χώρας σε μόνιμη παρακμή)
- ίδια κατεύθυνση με Αγγλία: πτώση φεουδαλικής προσόδου
- αγροτικοί πληθυσμοί σε πληττόμενες από τον πόλεμο περιοχές: προνόμια
- συστηματική εξόντωση κοπαδιών ζώων από πολεμιστές= όχι άνοδο αντίστοιχη με Αγγλίας
- βελτίωση θέσης μεσαίων αγροτικών στρωμάτων (εντός, όμως, φεουδαρχίας)
  • 15ος: εποχή λήξης α΄κρίσης φεουδαλικού συστήματος
-Αγγλία: εκ νέου ισχυροποίηση γαιοκτητικής αριστοκρατίας:
α. αριστοκράτες σε θέσεις ειρηνοδικών (αντί παλιών φεουδαλικών δικαστηρίων)
β/ κατακερματισμό αγροτικών κοινοτήτων: λόγω έντονης κινητικότητας + έντονης κοινωνικο-οικονομικής διαφοροποίησης στις τάξεις τους (αγροτική αριστοκρατία απρόθυμη να οδηγήσει αντιφεουδαρχικές κινητοποιήσεις)
-Γαλλία: ενίσχυση χωροδεσποτείας
  • Λύσεις φεουδαρχών για ξεπέρασμα της κρίσης:
- αντικατάσταση αγροτικής καλλιέργειας με κτηνοτροφία (περιφράξεις)
- συστηματική χρήση χρήματος σε συναλλαγές με χωρικούς
- πόλεμος (Εκατονταετής)
  • Αποτελέσματα:
- τάσεις ισχυροποίησης και συγκεντρωτισμού μοναρχικής εξουσίας σε βάρος φυγόκεντρης δύναμης φεουδαρχικής αριστοκρατίας
- εξάπλωση κτηνοτροφίας (απειλή για καλλιεργητές): σήμανε στροφή σε νέες καλλιέργειες συντονισμένες με κατασκευαστικό τομέα= εξάρτηση από αγορά (διάθεση προϊόντος + αγορά τροφίμων)


3.2 ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ
  • Μετατόπιση βάρους παραγωγής από κατασκευή/εμπόριο πολυτελών υφασμάτων σε χαμηλότερης ποιότητας/τιμής (πλήθος πελατείας)
  • Μεταφορά μαζικής υφαντουργικής παραγωγής σε αγροτική ύπαιθρο (πρωτοβουλία εμπόρων): παρακμή παραδοσιακών υφαντουργικών κέντρων
  • Αστικά κέντρα: εξειδίκευση σε παραγωγή ειδών πολυτελείας για πλούσιους:
- ενίσχυση εξειδικευμένων αστών τεχνιτών
- όχι εξάρτηση από αγορά και εμπόρους
- πολιτικός αντίκτυπος: συμμετοχή αρχιμαστόρων σε αστικές ολιγαρχίες 14ου
- κοινωνική σκλήρυνση στο εσωτερικό συντεχνιών (επιβολή κληρονομικής ηγεμονίας αρχιμαστόρων, δίπλωμα ειδικότητας μόνο σε απογόνους)
- αύξηση ισχύος συντεχνιών (ρύθμιση ύψους/ποιότητας παραγωγής, όγκου παραγωγής, τιμής)= ασφυκτικό πλαίσιο για εμπόρους (ελαχιστοποίηση δυνατότητας κερδοσκοπικής διαμόρφωσης τιμής)
  • Στροφή εμπόρων προς αγροτική ύπαιθρο: σύστημα οικοτεχνίας
- Έμποροι= εργοδότες/προμηθευτές (εργαλεία, πρώτη ύλη: απόλυτος έλεγχος)
- Άμεσοι παραγωγοί= σχέση μισθωτής εργασίας με εμπόρους
- Διάνοιξη νέας αγοράς για μεσαία στρώματα (φθηνότερα υφάσματα)
- Οικονομική δυσπραγία μικροκληρούχων= στροφή σε περιθωριακή απασχόληση (μόνιμο φθηνό εργατικό δυναμικό)
- Απελευθέρωση εμπόρων από ασφυκτικό έλεγχο αστικών συντεχνιών
- 15ος: χωριά ως δίκτυα παραγωγής στη βάση του συστήματος της οικοτεχνίας
  • Επιπτώσεις επικράτησης οικοτεχνίας σε αστική οικονομία:
- παρακμή παραδοσιακών κέντρων υφαντουργίας (ανεργία τεχνιτών)
- μονοπώληση αγοράς από αρχιμάστορες ειδών πολυτελείας
- συγκέντρωση πολιτικής και κοινωνικής ισχύος σε αρχιμαστόρους= βαθιά πόλωση εσωτερικού αστικών κοινωνιών (νέα αριστοκρατία υψηλών συντεχνιών + χαμηλότερης βαθμίδας τεχνίτες ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας)
- νέα κατάσταση κληρονομικής διαδοχής αρχιμαστόρων + εδραίωση ολιγαρχικής εξουσίας συντεχνιών= εξέγερση απλών τεχνιτών και συγκρότησή τους σε αδελφότητες/συντροφιές (δεν κατάφεραν πολλά)
- απώλεια οικονομικής ανεξαρτησίας τεχνιτών= υποβιβασμός τους σε μισθωτούς εργαζόμενους (εξάρτηση από εμπόρους/προμηθευτές)
- πολιτική περιθωριοποίηση και κοινωνική υποβάθμιση ασθενέστερων στρωμάτων (απλών τεχνιτών) από εμπορικές αριστοκρατίες (πιο έντονο φαινόμενο σε πόλεις με εξαγωγές)
- Διαμόρφωση τριών διακριτών κοινωνικών ομάδων:
α. αστική αριστοκρατία πατρικίων
β. μεσαία τάξη εισοδηματιών και εμπορευόμενων
γ. μικρομεσαία τάξη τεχνιτών

    
ΚΕΦ. 4ο Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ (14ος-15ος)

4.1 Η «ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΞΕΓΕΡΣΕΩΝ»
Μαύρος Θάνατος= επιταχυντής δημογραφικής συρρίκνωσης (όχι αίτιο κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών εξελίξεων εποχής):
  • Έξαρση κοινωνικών συγκρούσεων σε πόλεις και ύπαιθρο
  • Έκρηξη κύματος μεταφυσικής αγωνίας:
α. νέα έντονη θρησκευτικότητα (πχ αυτομαστιγωμένα τάγματα)
β. θρησκευτική μισαλλοδοξία για θρησκευτικές μειονότητες (πχ Εβραίοι)
  • Αποδεκατισμός παραγωγικών στρωμάτων= δραματική διάσταση σε αντιπαράθεση αρχουσών ομάδων και υπάλληλων στρωμάτων
  • Εκρηκτικά κινήματα χειραφέτησης χωρικών και πληβείων πόλεων (κινήματα κοινωνικής εξίσωσης και κοινοκτημοσύνης αγαθών): μαζικές εξεγέρσεις
  • Απώλεια θεολογικής επικύρωσης φεουδαρχικής κοινωνικής ιεραρχίας
  • Υποχώρηση επιδημιών= κινητοποιήσεις σε αγροτική ύπαιθρο και πόλεις
- Αγγλία: αίτημα α. αύξησης αποδοχών χωρικών, β. ολοκληρωτική απάλειψη δουλοπαροικίας, γ. κατάργηση κεφαλικού φόρου, δ. βελτίωση συνθηκών διαβίωσης, ε. συνδυασμός αντικληρικαλισμού (κηρύγματα πρωτο-προτεσταντικών κινημάτων) και επίθεσης σε αγγλική κτηματική αριστοκρατία (βίαιη καταστολή από αγγλική κτηματική αριστοκρατία)
- Γαλλία: αντιφεουδαρχικές αγροτικές εξεγέρσεις, κίνημα «ληστών των δασών», σφαγή βασιλικών φοροσυλλεκτών από πληβείους της πόλης
- κινητοποίηση και αστικών κέντρων (ξεσηκωμός popolo minuto εναντίων popolo grasso)
- Φλωρεντία: εξέγερση λαναράδων (υφαντών) εναντίον ολιγαρχίας εμπόρων και κατασκευαστών (εξέγερση των Ciompi)
  • Γερμανία: Εξέγερση Ουσιτών + αγροτικές κινητοποιήσεις:
Εξέγερση Ουσιτών:
Αρχές 15ου: εξασθενημένη Καθολική Εκκλησία (σχίσμα, Αβινιόν)
- Σύνοδος Κωνστάντιας: άρνηση μεταρρυθμιστικών αιτημάτων για Εκκλησία (καταδίκη βοημού μεταρρυθμιστή Jan Hus)
- Ίδρυση εθνικής Εκκλησίας Βοημίας (πεδίο συγκρουόμενων δυναστικών οίκων)= έκρηξη ουσιτικής επανάστασης υπέρ δήμευσης εκκλησιαστικής περιουσίας + πρόγραμμα κοινωνικής ανατροπής (ριζοσπαστικό αγροτικό κίνημα Ταβοριστών εναντίον ευγενών και πλουσίων αστών Ουτρακιστών)
- Κήρυξη σταυροφορίας εναντίον Βοημών αιρετικών από πάπα
- Υπονόμευση αντίστασης Ουσιτών από εσωτερικές διασπάσεις
- Συντριπτική νίκη Ουτρακιστών, συμβιβασμός Ουσιτών με παπική εξουσία κ Γερμανό αυτοκράτορα (Σύνοδο Βασιλείας)
Αγροτικές κινητοποιήσεις:
- διεκδίκηση χειραφέτησης αγροτικών κοινοτήτων
- απαλλαγή από κατάχρηση φεουδαλικής εξουσίας (υπερεκμετάλλευση)
  • «Η Μεταρρύθμιση του Σιγισμούνδου» (σύνοψη αιτημάτων ευρωπαϊκών αγροτικών εξεγέρσεων): κυκλοφόρησε σε Γερμανία
- νέα κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα στη βάση της ισοπολιτείας «παιδιών του Θεού» και κοινοκτημοσύνης (Ευαγγέλιο= δύναμη κοινωνικής ανατροπής), αντικληρικαλισμός (εναντίωση σε προκλητικό τρόπο ζωής)
- χρήση Γραφών για αμφισβήτηση θεϊκής επικύρωσης (νομιμότητας) φεουδαρχικών σχέσεων υποτέλειας (χειραφέτηση αγροτικών κοινοτήτων από κηδεμονία Καθολικής Εκκλησίας: αμεσότερη σχέση πιστών με Θεό)


4.2 ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΩΝ: ΕΥΡΩΠΑΊΚΑ ΑΣΤΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ, ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗΣ
  • Κρίση αγροτικών και αστικών κοινωνιών 14ου και 15ου αιώνα: βασική κινητήρια δύναμη ευρωπαίκής οικονομίας= εμπόριο
  • Βελτιώσεις σε δίκτυο εμπορικών συναλλαγών (πλωτοί ποταμοί, ναυπηγική)
  • Βελτιώσεις σε εμπορικές μεθόδους: βαθμιαία εδραίωση εμπορικών εταιρειών
- ασφάλιση εμπορικών δρομολογίων
- εισαγωγή πρώτων πρακτικών τήρησης βιβλίων από εμπόρους
- σταδιακή εξάπλωση χρήσης συναλλαγματικής και εμφάνιση χρηματαγορών (ιταλική πρωτοβουλία)
  • Εντατικοποίηση εμπορικών συναλλαγών:
- συγκρότηση αστικών δικτύων
- ανάπτυξη αντιπροσωπευτικών θεσμών από αστικές ολιγαρχικές κυβερνήσεις υπό άμεση ή έμμεση εποπτεία εμπόρων (σε περιοχές υψηλής αστικοποίησης): Χάνσες= εμπορικές ενώσεις για διασφάλιση ασφάλειας διακίνησης αγαθών + εξυπηρέτηση συμφερόντων εμπόρων)
  • Εξέλιξη χάνσας: (αστικές εξεγέρσεις 14ου: συμμετοχικά καθεστώτα διαδέχονται τις παλιές αστικές ολιγαρχίες σε Κάτω Χώρες)
- μετατροπή χάνσας σε περιφερειακά ή υπερ-περιφερειακά αντιπροσωπευτικά σώματα εξυπηρέτησης αμιγώς οικονομικών συμφερόντων
- ίδια εξέλιξη για γερμανική χάνσα: ίδρυση συνασπισμού πόλεων:
όχι διαστάσεις κρατικής συγκρότησης για 3 λόγους:
α. τεράστια γεωγραφική απόσταση μεταξύ μελών
β. διαφοροποίηση συμφερόντων και επιδιώξεων μελών
γ. έλλειψη ισχυρού κεντρικού, οικονομικού, πολιτικού ή γεωγραφικού πόλου
δ. μη δυνατότητα συναγωνισμού χανσεατικών πόλεων με πόλεις-κράτη Ιταλίας
  • Συμπέρασμα: Οικονομικοί + γεωγραφικοί παράγοντες στην ανάπτυξη αστικών δικτύων
- πόλεις με μεγάλους πληθυσμούς= υπαγωγή αγροτικής περιφέρειας σε σύστημα εξυπηρέτησης των αναγκών της πόλης
- μικρότερες αστικές και αγροτικές κοινότητες= υπό καταπιεστικής πολιτικής μητροπόλεων
- περιφέρειες αστικών δικτύων εποχής= «ζωτικός χώρος» ισχυρών αστικών κέντρων

  • Φαινόμενο πρωτοφανούς έντασης: εξάπλωση φτώχειας (κοινωνικο-οικονομική ανισότητα σε αγροτική ύπαιθρο και πόλεις)
  • 14ος: δημογραφική κρίση (μείωση παραγωγικού δυναμικού)= διόγκωση αριθμού φτωχών
  • Μέτρα πάταξης φτώχειας κ ενίσχυσης υπάρχοντος εργατικού δυναμικού:
- απαγόρευση μετακίνησης χαμηλόβαθμου εργατικού δυναμικού (απαγόρευση εσωτερικής μετανάστευσης, «δέσιμο» με εργασία) - ύπαιθρος
- περιορισμός αριθμού φτωχών στις πόλεις
- προσπάθειες αποθάρρυνσης/κατάργηση επαιτείας (περιορισμός κοινοτικής παροχής πρόνοιας)
- ορισμός ανώτατου ορίου ημερομισθίων (αρχικά όχι εμπόδιση εισερχομένων φτωχών: συμπίεση μισθών)
  • Μέτρα πάταξης= τομή στην ιστορία αντιμετώπισης του φαινομένου: ρήξη με παρελθούσα «νομιμοποιήση» της φτώχειας (διάκριση ανάμεσα σε πένητες-ανίκανους για εργασία (δικαιούχοι περίθαλψη) και φτωχούς-ικανούς (μη δικαιούχους πρόνοιας)
  • Υποχρέωση σε εργασία ικανών= βασικό κοινωνικο-οικονομικό δόγμα αστικών αριστοκρατιών
  • Διάκριση «ελεημοσύνης» και «αρωγής»= υπαγωγή εκκλησιαστικού μηχανισμού πρόνοιας στον αστικό έλεγχο
  • Όχι αποτελέσματα μέτρων λόγω: α. ολικής αποδιάρθρωσης αγροτικής κοινωνίας, β. αντίστασης φτωχών
  • Αυτό-συνειδητοποίηση φτωχών και άκληρων πόλης/υπαίθρου: σύνδεση ανέχειας με επαγγελματική κατάσταση (pauper-laborator= λαϊκές εκκλήσεις για απονομή κοινωνικής δικαιοσύνης)
  • Ανέχεια= κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα πλειοψηφίας κοινωνίας= ριζοσπαστικοποίηση ιδεολογικού περιεχομένου λαϊκών εξεγέρσεων

ΚΕΦ. 9ο Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ 15ος-18ος
  • Μέσα 15ου: σημαντική απόδοση, αλλά όχι απογείωση αγροτικής παραγωγής
- ανεπαρκείς καλλιεργητικές μέθοδοι και λογικές
- περιορισμός κτηνοτροφίας υπέρ καλλιέργειας δημητριακών: στέρηση γης από λίπασμα
- αδυναμία παραγωγής να παρακολουθήσει πληθυσμιακή αύξηση= εκτίναξη τιμών αγροτικών προϊόντων + μείωση ρυθμών αγροτικής παραγωγής (στασιμότητα: 1650)
  • Εμπορευματοποίηση γης από αστικά κεφάλαια ή πλούσιους αγρότες:
Συσσώρευση μεγάλων καλλιεργήσιμων εκτάσεων σε ισχυρούς πλούτου + συρρίκνωση ισχύος αγροτικών κοινοτήτων= πόλωση αγροτικών κοινωνιών (δημιουργία αγροτικού προλεταριάτου: άκληροι χωρικοί= φθηνή εργατική δύναμη κτημάτων: ανασχετικό ως προς επένδυση σε βελτίωση μεθόδων)
  • Επενδύσεις σε αγορά κτημάτων κι όχι τόσο σε βελτίωση παραγωγικότητας (νέες τεχνικές άγνωστης αποτελεσματικότητας κ αβέβαιης κερδοφορίας)
  • Μίμηση πλούσιων χωρικών συμπεριφοράς αριστοκρατών και αστών:
α. κεφάλαια σε τοκογλυφικές δραστηριότητες
β. πολυτελής τρόπος διαβίωσης
  • Ανοδική πορεία κατασκευαστικού τομέα, ιδιαίτερα υφαντουργίας, μεταλλουργίας, χαρτοποιίας, υαλουργίας, σαπωνοποιίας, ζυθοποιίας (ζήτηση αγοράς)= αλλαγή παραδοσιακού αγροτικού τοπίου + αναζωογόνηση αστικού (στροφή σε νέες ποιότητες υφάσματος). Άνιση και ασυνεχής η ανάπτυξη του ευρωπαϊκού κατασκευαστικού τομέα= διακυμάνσεις ζήτησης
- επιθετική επέκταση Ευρωπαίων σε εξω-ευρωπαϊκές περιοχές (εμπόριο σε κτήσεις νέων κόσμων + ανάγκες επιμελητείας για αποικιακές αυτοκρατορίες= επιρρόη σε παραγωγή και ανάπτυξη κατασκευαστικού τομέα)
Εξάρτηση κατασκευαστικού τομέα από εξαγωγές προς κτήσεις= εξάρτηση από διακυμάνσεις ζήτησης (αναδυόμενη παγκόσμια οικονομία)
- πληθυσμιακή αύξηση + διεύρυνση καταναλωτικού αστικού χώρου + αύξηση εισοδήματος ευπορότερων στρωμάτων πόλης/υπαίθρου + κράτος (ανάγκες κρατικής ανάπτυξης και πολεμικών συγκρούσεων)= κινητήριες δυνάμεις ανάπτυξης κατασκευαστικού τομέα 
  • Κρίση Μεταρρύθμισης (θρησκευτικοί διωγμοί): ενδοευρωπαϊκά μεταναστευτικά ρεύματα= διακίνηση αγαθών + διάδοση νέας τεχνογνωσίας (μετακίνηση ειδικευμένων και ανειδίκευτων τεχνιτών) + μετακίνηση κεφαλαίων από καθολικές προς προτεσταντικές χώρες
  • Εμφάνιση κατασκευαστικών κλάδων μαζικής παραγωγής φτηνών προϊόντων (τυπογραφία: αντίσταση συντεχνιών γραφέων στην ανάπτυξή της)
  • Μεταλλουργία: τεχνολογικές εξελίξεις πχ υψικάμινος= μείωση κόστους εξόρυξης κ άντλησης μετάλλων (νέες μέθοδοι άντλησης: κοιτάσματα σε βαθύτερα υποστρώματα)
  • Υφαντουργία: βάση η υπαρκτή τεχνολογία κι όχι η καινοτομία
  • Μείωση κόστους συναλλαγών (μεγαλύτερη ασφάλεια, τεχνολογικές καινοτομίες στα μέσα μεταφοράς, ανάπτυξη εξειδικευμένων εταιρειών για προώθηση συναλλαγών, πτώση επιτοκίων δανεισμού)
Αμβέρσα: μεγαλύτερο εμπορικό κ χρηματοπιστωτικό κέντρο εποχής
  • Τέλος 16ου: επανάσταση των τιμών= μείωση ζήτησης= ανατροπή ανάπτυξης κατασκευαστικού τομέα (στροφή σε πολυτελή είδη)= οικονομική κρίση υφαντουργίας και Μεσογείου (ακολούθησε κρίση μεταλλουργίας/εξόρυξης)
  • Εξαίρεση οικονομικής κρίσης: Κάτω Χώρες (μεγαλύτερη βιομηχανική δύναμη Ευρώπης), Β. Γαλλία και Αγγλία. Εκμηχάνιση. Πέρασμα σκυτάλης από Μεσόγειο σε βορειοδυτική Ευρώπη (επίκεντρο ευρωπαϊκής οικονομίας)
  • Επίδραση ευρωπαϊκών, κατά βάση αγροτικών, κοινωνιών:
Α. επιρροή σε τομέα κατανάλωσης παραγόμενων αγαθών: αγροτική ζήτηση ανάλογη με επιβάρυνση χωρικών από φόρους/φεουδαλικά τέλη (συρρίκνωση ζήτησης: εξειδίκευση σε είδη πολυτελείας + παραγωγή φτηνών αγαθών)
Β. επιρροή σε αγορά εργασίας κατασκευαστικού τομέα: α. προμήθευση μαζών υποαπασχολούμενων ή άνεργων μεροκαματιάρηδων, β. ανακόπτοντας εισροή εργατικών χεριών όπου κυριαρχούσε σύστημα οικογενειακής-συντεχνιακής καλλιέργειας ή αναβιωμένης δουλείας (Ανατ. Ευρώπη)
  • Επίδραση από περιβάλλουσες εμπορικές δομές= υψηλή βιωσιμότητα κατασκευαστικού τομέα:
- πρόσβαση στη διεθνή αγορά (εξαγωγές)
- μείωση κόστους συναλλαγών
- συρρίκνωση ισχύος αστικών συντεχνιών (οικοτεχνία εμπόρων-καπιταλιστών): όχι περιορισμοί στη διαχείριση εργατικής δύναμης και της προσφερόμενης τεχνολογίας (Συντεχνίες: εκπαιδεύουν τεχνικό προσωπικό κ επιβάλουν τακτικούς ελέγχους ποιότητας παραγωγής= εδραίωση εξειδικευμένων τομέων προϊόντων υψηλής ποιότητας)
  • Επίδραση από κρατικές αρχές:
- ανεξίθρησκο Διάταγμα Νάντης: στασιμότητα υφαντουργίας (όχι αποδοχή ειδικευμένων τεχνιτών από καθολικές, όχι νέες μέθοδοι παραγωγής)
  • Επίδραση εκμηχάνισης παραγωγής (+επενδύσεις κεφαλαίου):
- ανασταλτικός παράγοντας το άφθονο φθηνό εργατικό δυναμικό (παραδοσιακές αντιλήψεις περί εργασιακής διαδικασίας= όχι σε τεχνολογικές καινοτομίες)
  • Ανισομέρεια ανάπτυξης κατασκευαστικού τομέα:
Ανατολική Ευρώπη: κυριαρχία αγροτικών δομών (όχι κατανάλωση: όχι εκμηχάνιση)
Μεσόγειος: αρχικά ανάπτυξη, σταδιακά όχι παροχή εργατικής δύναμης, υπέρογκες οικονομικές απαιτήσεις από φεουδαρχία/κράτος: απο-αστικοποίηση τέλους 16ου (όχι πια πρωτοκαθεδρία κατασκευαστικού τομέα)
Γερμανία, Γαλλία, Κ.Χώρες: υψηλή παραγωγικότητα γεωργίας, μετριοπαθείς οικονομικές απαιτήσεις αρχόντων, ενισχυτική κυβερνητικής πολιτικής για εκμηχάνιση, δημογραφική αύξηση= επέκταση/ανάπτυξη (ανακοπή από αντιστροφή κλίματος επιβράδυνσης/στασιμότητας αγροτικής παραγωγής)
Αγγλία, Ολλανδία: (εκμηχάνιση): διεθνείς αγορές
- αποδοτικές αγροτικές παραγωγές,
- ροή εργατικού δυναμικού,
- αναπτυγμένους/επιθετικούς εμπορικούς τομείς, απαλλαγή από συντεχνίες,
- χαμηλά ποσοστά φορολόγησης από άρχοντες/κρατική εξουσία,
- υψηλή αστικοποίηση
Αγγλία: έμφαση σε εργατικό δυναμικό (απορρόφηση αγροτικού πληθυσμού)
Ολλανδία: έμφαση σε τεχνολογίες εξοικονόμησης εργατικών χεριών (στήριξη σε αστικό εργατικό δυναμικό)
  • Εκμηχάνιση= αλλαγή σχέσεων παραγωγής, διεκδικήσεις εργαζομένων
9.2 ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ: ΕΜΠΟΡΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ ΤΕΧΝΙΤΩΝ 1450-1650
  • Πρώιμη νεότερη περίοδος: σταδιακή απώλεια αυτονομίας τεχνιτών ως ανεξάρτητων παραγωγών, υποταγή τους σε έλεγχο εμπόρων
  • Κόστος «τεχνολογίας αιχμής»: κατέστη σταδιακά υπερβολικό για μεμονομένους παραγωγούς
  • Εξάρτηση οικονομικής επιβίωσης τεχνιτών από πρόσβαση σε φθηνές πρώτες ύλες (διατήρηση σε χαμηλές τιμές)
  • Μονοπωλιακός έλεγχος πρώτων υλών από εμπόρους κατόχους κεφαλαίων= κοινότητες τεχνιτών σε πλήρη εξάρτηση (υποβίβαση τεχνιτών σε μισθωτούς εργαζόμενους)
  • Δανεισμός: απώλεια ανεξαρτησίας τεχνιτών (τιμές κατασκευασμένων προϊόντων χαμηλότερες των τροφίμων ή των πρώτων υλών)
  • Δικαίωμα πρόσβασης στις τοπικές αγορές= θεμέλιο οικονομικής αυτοτέλειας. Παρακμή περιφερειακών αγορών ή συγκέντρωση εξαγωγικού εμπορίου σε προνομιακούς χώρους (υπό έλεγχο εμπόρων)= καταφυγή σε έμπορους-μεσάζοντες
  • Υπονόμευση οικονομικής αυτοτέλειας τεχνιτών πόλης από ανάπτυξη ανταγωνιστικού κατασκευαστικού τομέα στην αγροτική ύπαιθρο
  • Όχημα επικράτησης εμπόρων επί των τεχνιτών= Οικοτεχνία
  • Μίμηση εμπόρων από αρχιμάστορες πόλης: εδραίωση τοπικών δικτύων παραγωγής, αξιοποίηση άνεργων τεχνιτών. Κοινωνική σκλήρυνση συντεχνιών (κληρονομικό το αξίωμα αρχιμάστορα, αποκλεισμός μαθητευόμενων): μετατροπή αδελφοτήτων αρχιμαστόρων σε συνεταιρισμό εργοδοτών (επόπτες)
  • Ευγενείς και μοναστικά ιδρύματα= ιδιοκτήτες νέων παραγωγικών μονάδων υπαίθρου (κάτοχοι φυσικών πόρων και εργατικού δυναμικού)
  • Υπερέκταση οικοτεχνικών δικτύων= προβλήματα δυσλειτουργίας (έλλειψη συντονισμού παραγωγής). Υπεροχή μικρών τοπικών δικτύων
  • Εμπλοκή επιχειρηματιών στην παραγωγική διαδικασία: άμεσος έλεγχος εργασίας μισθωτών εργαζομένων= συγκεντροποίηση παραγωγής (καλύτερος συντονισμός εργασιακής διαδικασίας, εξασφάλιση προσδοκώμενης ποιότητας, περιορισμός περιπτώσεων εξαπάτησης εργοδότη)
  • Πτωχοκομεία (τέλη 16ου): μονάδες υποχρεωτικής απασχόλησης φτωχών (σύνδεση με παραγωγικό ιστό πόλης): μηχανισμοί πάταξης «οκνηρίας»
  • Εργαστήρια υφαντουργίας: εστίαση σε ένα μόνο στάδιο παραγωγής (λειτουργική αντίληψη «πρωτο-εργοστάσιων»: λίγες περιπτώσεις)
  • Καθορισμός μεγέθους και λειτουργίας παραγωγικών μονάδων: αγορά
  • Μεγάλες μονάδες παραγωγής: εκμετάλλευση αναγκών συγκυρίας (επιβίωση μεγάλων τέτοιων μονάδων μόνο σε Κάτω Χώρες: ανανέωση τεχνολογικού εξοπλισμού με στόχο τη μεγιστοποίηση της παραγωγής)
  • Σύστημα οικοτεχνίας: προσοδοφόρα προοπτική με μικρότερο κόστος:
- ευέλικτο σύστημα απέναντι στις ανάγκες τις αγοράς)
- ευκίνητο (εύκολη μετακίνηση δικτύων σε πιο κερδοφόρες περιοχές)
- ελεύθερο από περιορισμούς αστικών συντεχνιών
- μειωμένο λειτουργικό κόστος (συμμετοχή τεχνιτών σε εργαλεία και κεφάλαιο εκκίνησης)
- κύριος χώρος ευθύνης εμπόρων: διεθνές εμπόριο
- οικοτεχνική παραγωγή ακολουθεί ανάγκες αγοράς κ στρατηγικές εμπόρων
  • Νεωτεριστικές καπιταλιστικές αντιλήψεις οργάνωσης εργασίας-παραγωγής (εναλλακτική μορφή οικονομικής οργάνωσης) συνυπήρχαν με μικρή οικογενειακή παραγωγή μικρής κλίμακας (κύρια μορφή οργάνωσης)
  • Βασικές παράμετροι καπιταλιστικής οργάνωσης παραγωγής:
- συγκεντροποίηση και ορθολογική οργάνωση παραγωγής
- νέες εργασιακές σχέσεις (ανάδυση μισθωτής εργασίας)
- συστηματική επένδυση κεφαλαίου για τεχνολογικό εξοπλισμό
- προσανατολισμός σε διεθνή αγορά
  • Φορείς καπιταλιστικών αντιλήψεων: έμποροι
  • Μαξ Βέμπερ: απόψεις για θεμελίωση καπιταλισμού σε προτεσταντική εργασιακή ηθική
  • Απάντηση: α. προϊστορία καπιταλιστικών αντιλήψεων, β. εξέφρασαν καθολικούς και προτεστάντες
  • Ιστορικά πρωτοφανής οικονομικός και κοινωνικός μετασχηματισμός (εμφάνιση/εδραίωση καπιταλισμού)= διαδικασία επίπονη, μακροχρόνια, ανομοιογενής

9.3 ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΜΨΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ: «ΜΑΚΡΥΣ 18ος» 1650-1800
  • Ανάσχεση ανάπτυξης 16ου= γενική κρίση 17ου (λιγότερο οξεία + καθολική)
  • Τριακονταετής Πόλεμος, επιδημίες, κλιματολογικές μεταβολές (μικρή εποχή παγετώνων)= υπογεννητικότητα
  • Πόλεμοι: εκχερσώσεις γης, καταστροφές περιουσιών, φορολογική επιβάρυνση + εξέλιξη πολεμικής τεχνολογίας (πυροβολικό/ναυπηγική), απορρόφηση πλεονάζοντος/ανενεργό εργατικό δυναμικό από εθνικούς στρατούς
  • Δομικές αλλαγές ευρωπαϊκών οικονομιών (εμπορευματοποίηση γεωργίας, εξάπλωση κατασκευαστικού τομέα στην ύπαιθρο)= ορατή οικονομική διαφοροποίηση στο εσωτερικό της ηπείρου (μετατόπιση κέντρου βάρους σε Ολλανδία και Αγγλία, δυτική Ευρώπη ως κέντρο παγκόσμιας αγοράς)
  • Τομέα αγροτικής παραγωγής= πτώση (συρρίκνωση εισοδημάτων γαιοκτημόνων και παραγωγών). Ανάκαμψη: δεύτερο μισό 18ου
  • Αύξηση ζήτησης κατασκευασμένων προϊόντων: μείωση τιμών δημητριακών, ανάπτυξη αστικού χώρου (νέα μεγάλα αστικά κέντρα: υλικοτεχνική υποδομή σε συγκοινωνία/μεταφορές), καταναλωτική δίψα αριστοκρατών
  • Νέα κουλτούρα 18ου: νέος τρόπος ζωής (αστικός), νέα καταναλωτική συμπεριφορά, διάχυση καταναλωτικού προτύπου αριστοκρατών προς τα κάτω (ανάπτυξη ειδικών κατασκευαστικών κλάδων παραγωγής φθηνών προϊόντων απομίμησης ακριβότερων)
  • Υποστήριξη κατανάλωσης από νέα δυναμικά μέσα πολιτισμικής διάχυσης: συστηματική διαφήμιση σε τύπο εποχής. Βελτίωση δρόμων= κυκλοφορία εντύπων και ιδεών
  • Διευρυνόμενο δίκτυο γενικών εμπορικών καταστημάτων (αντί πλανόδιοι πωλητές 16ου)
  • Μετάλλαξη σε οικογενειακές οικονομικές νοοτροπίες: όχι πια ενδο-οικογενειακή κατασκευή απαραίτητων, ναι σε πρόσβαση στην αγορά έτοιμων. Προϋπόθεση: αύξηση οικογενειακού εισοδήματος (εντατικοποίηση εργασίας, εργασία γυναίκας/παιδιών)= αγοραστική δύναμη
  • Ανασχετική παράγοντες ανάπτυξης ευρωπαϊκών αγορών:
- πληθώρα δασμών, τελωνειακών τελών, φόρων (επιβάρυνση κόστους)
  • 2ο μισό 18ου: αδυναμία αγροτικής παραγωγής να παρακολουθήσει δημογραφική επέκταση= εκτίναξη τιμών αγροτικών προϊόντων= συρρίκνωση αγοραστικής δύναμης εισοδήματος πληβείων= απομάκρυνση από κατασκευασμένα προϊόντα (απειλή νέας ύφεσης)
  • Αποτροπή ύφεσης: παγκόσμια αγορά μέσω εμπορίου με αποικίες Ευρώπης (απορρόφηση ευρωπαϊκής κατασκευαστικής παραγωγής= εκβιομηχάνιση)
  • Ευρώπη – Αφρική – Αμερική: «τριγωνικό εμπόριο» παγκόσμιου δικτύου συναλλαγών με σαφή καταμερισμό εργασίας (μονοδρόμηση αποικιών σε αποκλειστική παραγωγή γεωργικών προϊόντων= εξάρτηση για κατασκευασμένα προϊόντα από Ευρώπη)
- Φυτείες Νέου Κόσμου με εκτατική καλλιέργεια (απαίτηση εργατών: δουλεμπόριο Αφρικής): αποικίες= δουλοκτητικές κοινωνίες
- κοινά στοιχεία δουλοκτητικών οικονομιών Νέου Κόσμου με νέο-δουλοκτητικές ανατολικής Ευρώπης: αδιάκοπη/σκληρή εργασία σκλάβων με στόχο τη μεγιστοποίηση της παραγωγής για εξαγωγές (πιο πλήρης η ένταξη των φυτειών του Νέου Κόσμου στο δυτικο-ευρωπαϊκό οικονομικό σύστημα)
  • Μαρξιστική θεώρηση ανάδυσης ευρωπαϊκού καπιταλισμού: κεντρικό κινητήριο ρόλο σε δουλοκτητικές αγροτικές οικονομίες κ αποικιακό εμπόριο
  • Πλουτισμός εμπόρων εισαγωγέων/ιδιοκτητών φυτειών: σε υπερκατάλωση, αγορά κτημάτων, εξυπηρέτηση κρατικού δανεισμού, επενδύσεις
  • Έμποροι= επενδυτές κι όχι εργοστασιάρχες αναδυόμενης βιομηχανίας

  • Επένδυση σε εκβιομηχάνιση Ευρώπης: εσωτερικά κεφάλαια
  • Ατλαντική οικονομία: μεγάλο ρόλο για ανάπτυξη ευρωπαϊκών οικονομιών (τεράστιες μόνιμες αγορές + πρώτες ύλες)
  • Τέλη 18ου: νέες περιφερειακές αγορές αποικιών + κρατική πολιτική= ώθηση για εκβιομηχάνιση (νέες μέθοδοι κατασκευής και νέες παραγωγικές δομές)
  • Κρατική παρεμβατική πολιτική: επιδίωξη μοναρχών να στηρίξουν οικονομική ανάπτυξη χωρών τους ως προϋπόθεση εθνικής ισχύος= μερκαντιλισμός
  • Μερκαντιλιστικές πρακτικές: ναι εξαγωγές, όχι εισαγωγές κατασκευασμένων
Στόχοι:
α. απόσπαση μεγαλύτερου δυνατού μεριδίου από εθνική οικονομία για παγκόσμιο εμπόριο,
β. ανάσχεση διείσδυσης ξένων ανταγωνιστών
Τρόποι: (σειρά νόμων κ μονοπωλιακών μέτρων)
- επιβολή φόρων/δασμών σε ξένα προϊόντα ή/και απαγόρευση εισαγωγών
- ενίσχυση ροής πρώτων υλών για εθνική βιομηχανία
- δέσμευση αγορών προς όφελος εθνικής βιομηχανίας
- ενίσχυση τοπικής κατασκευαστικής παραγωγής (επιδοτήσεις, δημιουργία «προστατευμένων» αγορών)= +αντιμετώπιση φτώχειας, περιθωριακότητας
- πανευρωπαϊκή αντίδραση σε αθρόα εισαγωγή φτηνών ινδικών βαμβακερών (ωφελημένη η ευρωπαϊκή παραγωγή λινών)
- στροφή σε βαμβάκι ευρωπαϊκής προέλευσης (εδραίωση βιομηχανίας βάμβακος)
  • Αγγλική μοναρχία: κρατική ενίσχυση χωρίς ρυθμιστική παρέμβαση (χώρο σε ιδιωτική πρωτοβουλία)
  • Ηπειρωτική Ευρώπη: καθοδήγηση βιομηχανικής ανάπτυξης από κράτος (τομείς ειδών πολυτελείας κ πολεμικού υλικού= πεδία κρατικού οικονομικού σχεδιασμού): όχι πάντα καλά αποτελέσματα (κακή ποιότητα, υψηλή τιμή). Αντιμετώπιση προβλημάτων με παράδοξα μέτρα.
  • Κρατική παρέμβαση= ενίσχυση διαδικασίας ευρωπαϊκής εκβιομηχάνισης από χάραξη ευνοϊκού πλαισίου λειτουργίας
  • Ραγδαία εξάπλωση κατασκευαστικού τομέα υπαίθρου: «πρωτο-βιομηχάνιση» (όχι ως πρώτη φάση εκβιομηχάνισης, αλλά ως οργάνωση παραγωγής)
  • Πλεονεκτήματα υπαίθρου έναντι πόλης:
- μικρότερο κόστος εργασίας= ανταγωνιστικές τιμές προϊόντων
- αφθονία εργατικών χεριών (εποχιακή φύση εργασίας αγροτών)
- ιδιαιτερότητα τοπικής παραγωγής καθόριζε εγκατάσταση τοπικού κατασκευαστικού τομέα (πχ λιγότερο εύφορες περιοχές= εδραίωση)
- βάση: ενσωμάτωση φθηνού, άφθονου, εξαρτώμενου εργατικού δυναμικού σε μια οικοτεχνική βάση
  • Επιβίωση παρελθόντος: επιβίωση ανεξάρτητων αγροτών παραγωγών, κατόχων εξοπλισμού τους και πρώτων υλών. Εξάρτηση ανεξαρτησίας από:
- οικονομική άνεση (πλούτος)
- κεφαλαίου εκκίνησης
- θέση περιοχής
- δομές τοπικής αγροτικής οικονομίας
  • Υψηλό κόστος μηχανολογικού εξοπλισμού= διευκόλυνση καπιταλιστικού ελέγχου άμεσων παραγωγών
  • Εξέλιξη τεχνολογίας= συγκεντροποίηση παραγωγής, εμφάνιση «χειροτεχνιών» ή «πρωτο-εργοστασίων» (υδροκίνητες μηχανές για υφαντουργία και μεταλλουργία, μύλοι επεξεργασίας μεταξιού κλπ)
  • Συνύπαρξη παραδοσιακής χειροτεχνίας και εκμηχάνισης σε διαφορετικά στάδια κατασκευαστικής παραγωγής
  • Πρωτο-βιομηχάνιση: πολύμορφη και άνιση διαδικασία
- υποταγή Μεσογείου σε πρωτοκαθεδρία βορειοδυτικής Ευρώπης
- ανταγωνισμός Αγγλίας-Γαλλίας
- Κ. Χώρες: εδραίωση μόνο της Ολλανδίας ως πρωτοβιομηχανικό κέντρο
  • Περίοδος πρωτο-βιομηχάνισης: (μεταβατική)
- περίοδος πειραματισμού κεφαλαιούχων με διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης παραγωγής,
- μετασχηματισμού παραγωγικών δομών/σχέσεων με στόχο μεγιστοποίηση κέρδους από αγορά εργασίας
- ανακατατάξεων στις κυβερνητικές πολιτικές
- καταναλωτικής ζήτησης
- διαθεσιμότητας πρώτων υλών
- μεταβολή παγιωμένων ρόλων, κανόνων λειτουργίας, παραδοσιακών πρακτικών


9.4 ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 1650-1800
  • 18ος: αύξηση και ομογενοποίηση διάρκειας, κανονικότητας και ένταση ανθρώπινης εργασίας
  • Αύξηση ημερών εργασίας (μείωση εορτολογίου, πίεση πληθωριστικών κρίσεις στο χαμηλό εισόδημα, εξυπηρέτηση νέων καταναλωτικών προτύπων
  • Τροποποίηση οργάνωσης κ κουλτούρας εργασίας: πρωτοβουλία κεφαλαιούχων επιχειρηματιών
  • Επίκεντρο εφαρμογής νέων αντιλήψεων: πρωτο-εργοστάσια (για διευκόλυνση συντονισμού και επίβλεψη παραγωγής από ειδικό εποπτικό προσωπικό)
  • β΄μισό 17ου:
- εδραίωση μεσαίων «διαχειριστικών στελεχών»,
- επιβολή στρατιωτικής πειθαρχίας σε ρύθμιση εργασιακών υποχρεώσεων εργατών (αντιμετώπιση συχνών απουσιών, αντιπαραγωγικής συμπεριφοράς)
- προσφορά ανταμοιβών για συνεχή και συνεπή εργασία (χρηματικά δώρα, ευνοϊκά δάνεια, κοινωνικό κύρος)
  • Ακραία απόπειρα διαμόρφωσης νέας εργασιακής/εργατικής ηθικής από μέρους εργοδοσίας: Αγγλία, Crowley έχτισε εργοστασιακό χωριό
  • Πηγή εισοδήματος εργατών: συλλογική οικογενειακή εργασία. Εργασία γυναίκας= επικουρική. Εργασία παιδιών. Ασταθές εισόδημα, κυκλική πορεία κάμψης-ανάκαμψης.
  • Τρόποι πληρωμής:
α. διαφορά ανάμεσα σε ποσό που κατέβαλλαν στον έμπορο για αγορά πρώτων υλών και τιμή προϊόντος (καθορισμένη από έμπορο)
β. μισθωτή εργασία με το κομμάτι, κοινή συμφωνία (όχι πάγια αμοιβή)
γ. ανάλογα με απαιτούμενο χρόνο εργασίας (ορυχεία, υφαντουργία)
δ. όχι αποκλειστικά χρηματικές αμοιβές (μερίδιο παραγωγής, μερίδιο πρώτων υλών, στέγαση, παροχή ευνοϊκών δανείων: προνόμια). 18ος: αναθεώρηση «προνομίων» περιορίζοντάς τα ή ποινικοποιώντας τα ως κλοπή εργοδότη (λογική εντατικοποίησης, μεγιστοποίησης εργασίας, πειθάρχησης εργατών)
  • Ύψος αμοιβής στη βάση συγκερασμού παραγόντων: τοπικές ρυθμίσεις, δυνάμεις αγοράς, οικονομική κατάσταση
  • Περιορισμοί μισθολογικής ιεραρχίας: ειδικευμένοι τεχνίτες με δυνατότητα να γίνουν αρχιμάστορες, αλλά δεν είχαν κεφάλαιο< αρχιμάστορες, «καταστατική κατωτερότητα» γυναικείου φύλου.
  • Εργοδότες:
- δυνατότητα να προσλαμβάνουν κ να απολύουν ελεύθερα
- δυνατότητα μετακίνησης μονάδων σε παραγωγικότερες περιοχές (φθηνότερο εργατικό κόστος)
- συνδρομή αρχών για πάταξη αντιρρησιών εργαζομένων
- αντιστάθμιση ύψους αμοιβών με ένταση εκμετάλλευσης εργατών (υψηλότερα ενοίκια οικημάτων/εξοπλισμού)
  • Εργάτες: θεσμοί/μηχανισμοί αλληλοβοήθειας κ αυτοοργάνωσης (συντεχνίες, αδελφότητες), επιστράτευση πολιτικών ελίτ που στήριζαν εξουσία τους σε ψήφους εργατών (αστικές συντεχνίες VS οικοτεχνικά δίκτυα υπαίθρου)
  • Γυναίκες, ανειδίκευτοι, αποκλεισμένοι από συντεχνίες: χωρίς μέσο άμυνας στις πιέσεις των εργοδοτών (νέα εργατική δύναμη αγροτικής υπαίθρου)
  • Αμεσότητα επαφής εργοδοτών-εργαζομένων: α. δυνατότητα επίλυσης εργατικών διαφορών επί τόπου, β. μόνιμη εστία έντασης (ζητήματα εργασιακής πρακτικής, μισθολογίας, ιεραρχίας, πειθαρχίας, ασάφειας αρμοδιοτήτων, έλλειψη τιμιότητας, οκνηρία κ.α.), γ. γυναίκες αρχιμαστόρων ή εργοδοτών ως αντικείμενα χλεύης εργατών (άσκηση εξουσίας γυναικών= αντιστροφή κατεστημένων έμφυλων ρόλων)
  • Μορφές συλλογικής οργάνωσης τεχνιτών-εργατών: στενή καθημερινή συνεργασία, εξειδικευμένη γνώση, δεξιότητα, νεαρό ηλικίας, κορπορατιστική παράδοση μεσαιωνικών αστικών συντεχνιών= συναίσθημα συνανήκειν (συλλογική ταυτότητα)
  • Μορφές αυτο-οργάνωσης: μέσο πίεσης= απεργία, προσφυγή σε δικαστήρια
α. αδελφότητες ή κομπανίες ειδικευμένων βοηθών ή μαθητευομένων
β. χαλαρές «συνομοσπονδίες» μαθητευομένων τεχνιτών σε εθνική κλίμακα: αναλάμβαναν επαγγελματική αποκατάσταση, μηχανισμοί κοινωνικής αλληλεγγύης, ημι-παράνομη μορφή (τελετές μύησης κλπ)
γ. απουσία εδραιωμένων μορφών αυτο-οργάνωσης: άτυπες, βραχύβιες συσπειρώσεις προάσπισης συμφερόντων (σύνδεση με άλλους θεσμούς αλληλοβοήθειας), τακτικές συνελεύσεις μελών (εκδίκαση διαφορών, αποφάσεις για μορφή αγώνα εναντίων εργοδοτών)
  • Μορφές συνασπισμού αρχιμαστόρων και επιχειρηματιών: μεγάλες συντεχνίες (προβλήματα δυσλειτουργίας λόγω αποκλινόντων συμφερόντων μελών= συγκρότηση σωμάτων για αντιμετώπιση συγκυρίας)
  • 18ος: εδραίωση καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σε κατασκευαστικό τομέα= εμπορευματοποίηση εργασίας: ύψος ημερομισθίων/αμοιβών= κεντρικό αίτημα εργατικών κινητοποιήσεων
Αντιδράσεις:
- υπέρ αύξησης αποδοχών, κατά συμπίεσης απολαβών
- για εισαγωγή/εξάπλωση τεχνολογίας κ μείωση εργατικών χεριών (εργατικές κινητοποιήσεις Βρετανίας: πρόδρομος κινήματος Λουδιτών)
- εργασιακές συνθήκες, δικαιώματα εργατών (ιατρική περίθαλψη, καλύτερη τροφή, χαμηλότερα ενοίκια, εκκλησία κ.α.)
  • Προσφυγή στην απεργία= όχι πρώτη επιλογή εργατών (ποινικοποίηση από κυβερνήσεις/ενίσχυση εργοδοτών, δυσχερής διαπραγματευτική θέση).
- Τακτική μαζικής αποχώρησης (από τόπο εργασίας και πόλη).
- Υιοθέτηση σκληρότερης στάσης από εργοδότες (πρόσληψη απεργοσπαστών, υπονόμευση εργατικής αδελφότητας με δημιουργία ανταγωνιστικής)
- Μηχανισμοί αυτο-άμυνας εργατών: ηθική καταδίκη, κοινωνική αποβολή απεργοσπάστη, εργοδότη, δημόσια διαπόμπευση (αποτελεσματικές τακτικές), ξυλοκόπημα/φόνος πληροφοριοδότη, καταστροφή εξοπλισμού
- Μηχανισμοί αυτο-άμυνας αγροτικού κατασκευαστικού τομέα: υπόγειοι τρόποι διαμαρτυρίας (κλοπή, εξαπάτηση εμπόρου-καπιταλιστή, σαμποτάρισμα παραγωγής)
  • Επιπτώσεις εδραίωσης καπιταλιστικών σχέσεων σε γυναικεία/παιδική εργασία
  • Γυναικεία εργασία:
- περιορισμός δυνατοτήτων εργασίας
- θεσμοθετημένη διάκριση ανδρικών-γυναικείων επαγγελμάτων
- υποτίμηση αξίας γυναικείας εργασίας (όχι οικονομική λογική, μισογυνισμός: πολιτισμικά/κοινωνικά στερεότυπα έμφυλων ρόλων, «γυναικεία αποστολή»= υπηρεσία ανδρός στο σπίτι)
- χαμηλό κόστος γυναικείας/παιδικής εργασίας= εργατικό δυναμικό πρωτο-εργοστασίων 18ου αιώνα
- βαθμιαία εξειδίκευση κ εμπορευματοποίηση αγροτικής παραγωγής: δημιουργία «γυναικείας ζώνης ευθύνης» (καλλιέργεια πρώτων υλών)
- εισαγωγή τεχνολογίας, χρήση μηχανών: αποκλειστικό ανδρικό προνόμιο
- εφαρμογή νέων ωραρίων εργασίας: αποκλεισμός μητέρων από παραγωγή
- ανδροκρατούμενες συντεχνίες: απαγόρευση εισόδου γυναικών (πολιτικοί λόγοι: αποκλεισμός γυναικών από δημόσια ζωή/αξιώματα, αντίδραση σε πιέσεις αγοράς εργασίας)
- δημιουργία «γυναικείων συντεχνιών»: εκμάθησης τέχνης, περαιτέρω εξειδίκευση/περιορισμό γυναικείας εργασίας σε δευτερεύοντες κλάδους
- όχι λύση η «επιστροφή στο σπιτι»:
α. απαραίτητο το ισχνό εισόδημα γυναικών για επιβίωση,
β. χαμηλό εργατικό κόστος γυναικείας εργασίας= κίνητρο καπιταλιστών επιχειρηματιών (επικράτηση ως φτηνό εργατικό δυναμικό: χαμηλές τιμές αγοράς),
γ. απορρόφηση σε καπιταλιστική γεωργία (υπερεντατική, χαμηλά αμειβόμενη εργασία)
- ακανόνιστη εποχικότητα γυναικείας εργασίας (όχι μόνιμες δουλειές)
- σκληρές συνθήκες, έλλειψη προστατευτικών θεσμών, παράνομες συνθήκες, προώθηση σε πορνεία (υφαντουργία)
- ανατροπή περιορισμών εργασίας σε μικρές οικογενειακές παραγωγικές μονάδες (+αναπλήρωση ανδρών σε καιρό πολέμου)
  • Παιδική εργασία:
- ορυχεία, μεταλλουργικό κλάδο, υφαντουργία
- παιδιά από ορφανοτροφεία (πόλεις)
- επιβαρύνσεις διακρίσεων γυναικείου φύλου για κορίτσια
  • Προλεταριοποίηση: απώλεια ανεξαρτησίας εργαζομένων ως παραγωγοί. Αύξηση ποσοστού ανθρώπων που επιβίωναν από μισθωτή εργασία= απώλεια ελέγχου μέσων παραγωγής (γη, εργαλεία, πρώτες ύλες, ζώα) και παραγωγικής διαδικασίας (πριν από έλευση μηχανοκίνητων καπιταλιστικών εργοστασίων)= κατάσταση μόνιμης εξάρτησης από σχεδιασμούς εργοδότη κ διακυμάνσεις αγοράς. Διαδικασία άνιση και παρατεταμένη.
  • Απόλυτοι κυρίαρχοι: κεφαλαιούχοι επιχειρηματίες (+ κυβερνήσεις)
- κατοχύρωση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας καπιταλιστών με σειρά νόμων
- κατάργηση παραδοσιακών προνομίων ανεξάρτητων παραγωγών (υπονόμευση ανεξαρτησίας εργαζομένων)
- διάλυση προστατευτικού δικτύου συντεχνιών πόλεων
- ποινικοποίηση φτώχειας/επαιτείας= ενίσχυση νέας οργάνωσης εργασίας και οικονομίας
- κατασταλτικός μηχανισμός εξουσίας (πολιτοφυλακή, αστυνομία, τακτικός στρατός: κατασίγαση ταραχοποιών εργατών
  • Αυτο-οργάνωση εργαζομένων, συντεχνίες, αδελφότητες: συλλογικό συμφέρον, παραδοσιακή κάθετη ιεραρχική θεώρηση κοινότητας κάθε κλάδου.
  • Εμφάνιση ταξικά προσδιορισμένης «οριζόντιας» θεώρησης= κοινά συμφέροντα εργαζομένων στο ίδιο επίπεδο παραγωγικής δομής. Εν μέρει έκφραση ταξικής συνειδητοποίησης (σύνδεση με εποχή εκβιομηχάνισης). Αυτο-συνειδητοποίηση εργαζομένων= μέρος κοινωνιών σε φάση μετάβασης

ΚΕΦ. 10ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΤΗΝ «ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ» 1750-1914

10.1 ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΤΗΝ ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
  • Ευρωπαϊκές κοινωνίες κατά βάση αγροτικές.
  • Άνιση αστικοποίηση Ευρώπης. Μικρές επαρχιακές πόλεις: διαφοροποίηση άστεων από «ταπεινούς» χωρικούς περιχώρων.
  • Στήριξη ευημερίας πόλεων σε εκμετάλλευση αγροτικής οικονομίας/κοινωνίας (κέντρα διοίκησης, φορολογίας, συντονισμού αγροτικής οικονομίας, εμπόριο σιτηρών, μεταποίηση γεωργικών προϊόντων, διαχερίση οικοτεχνιών υπαίθρου, συναλλαγές με γαιοκτήμονες)
  • Ευρωπαϊκή γεωργία 18ου: παραδοσιακή, αναποτελεσματική, φαύλος κύκλος κάμψης-ανάκαμψης. (Εξαίρεση: καπιταλιστική γεωργία Αγγλίας, Ολλανδίας, βόρειας Ιταλίας)
  • Γηγενή προϊόντα ευρωπαϊκής γης (σίκαλη, βρόμη, σιτάρι, κριθάρι, οπωροκηπευτικά, κρέας, γαλακτοκομικά, πρώτες ύλες). Εξωτικά προϊόντα αποικιών= όχι προσιτά σε ευρύ καταναλωτικό κοινό
  • Πληθυσμιακή αύξηση= επέκταση και εντατικοποίηση καλλιεργειών (γενικά όμως αναποτελεσματικότητα, ελλιπή ανάπτυξη γεωργίας: αύξηση τιμών)
  • Δουλοκτητική κοινωνία/οικονομία.
Σκοτία: «δεσμευμένοι» ανθρακωρύχοι
Βλαχία: κατάργηση δουλείας (Μαυροκορδάτος)
Κεντρική/ανατολική Ευρώπη Αψβούργων: προσπάθειες ελάφρυνσης θέσης χωρικών από κυβερνητική παρέμβαση: μειώσεις αγγαρειών, προσπάθεια εισαγωγής μισθωτής εργασίας. Εναντίον η κτηματική αριστοκρατία.
Ρωσία: επιδείνωση «κρατικών δούλων» (βάση: δουλεία)
Δύση: επιβίωση θεσμού δουλείας σε ορισμένους θύλακες (πχ Γαλλία)
  • Αντιφεουδαρχικό οπλοστάσιο κοινοτήτων χωρικών:
- παθητική αντίσταση
- ατελή τέλεση φεουδαλικών υποχρεώσεων
- μετανάστευση
- επιθέσεις σε ζώα και προσωπική περιουσία γαιοκτήμονα
- ξυλοδαρμός/φόνος επιστατών γαιοκτήμονα
- φόνος τυραννικού άρχοντα
  • Κατά τον 18ο αιώνα: μεγάλης κλίμακας αγροτικές εξεγέρσεις μόνο σε ανατολικές περιοχές της Ευρώπης (Ουκρανία, Πολωνία, Ρωσία).
  • Σχετικά στάσιμος αγροτικός κόσμος υπαίθρου.
  • Σημαντικές ανακατατάξεις ευρωπαϊκού αστικού χώρου= σταδιακός μετασχηματισμός + εσωτερική διαφοροποίηση αστικής τάξης
  • Αστοί 18ου: κλειστή κοινωνική ομάδα= περιφρούρηση προνομίων 16ου αιώνα, άρνηση εισδοχής νέων στοιχείων (τεχνίτες, έμποροι).
Προνόμια: νομικά, οικονομικά, πολιτικά
Επέκταση αστών σε αγροτική ύπαιθρο= αλλοίωση φυσιογνωμίας αστών (τάση προς φεουδαλική αριστοκρατία)
(Κεντρική/ανατολική Ευρώπη: αριστοκράτες + Εκκλησία= γαιοκτήμονες)
  • Αστοί= όχι συμπαγής τάξη: διαφοροποιήσεις επαγγελματικών κατευθύνσεων και πλούτου= ορατή εσωτερική διαφοροποίηση
- εισοδηματίες (μικρό τμήμα αστών): έγγεια πρόσοδο, κυβερνητικά δάνεια, εισόδημα από εμπόριο (ανεπάγγελτο κοινωνικό μόρφωμα, συντηρητικό)
- κυβερνητικοί υπάλληλοι και γραφειοκράτες (πανεπιστημιακής μόρφωσης): περιορισμένη εμπλοκή στον κατασκευαστικό τομέα
- επιχειρηματίες αστοί: μεγαλέμποροι, τραπεζίτες, εφοπλιστές (μεγαλύτερη οικονομική ισχύ, κύριος έλεγχος κατασκευαστικού τομέα, πρωταγωνιστές οι μεγαλέμποροι)
- ανεξάρτητοι τεχνίτες, μαγαζάτορες, μικρέμποροι (πολυπληθέστερο στρώμα): μικρότερο εισόδημα, προσωπική εργασία
- βιομηχανική αστική τάξη (νέα δυναμική κατηγορία)


10.2 Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ
Πρώτη εμφάνιση μεγάλων τεχνολογικών καινοτομιών εποχής: Ιταλία, Γερμανία, Κ. Χώρες, Γαλλία (όχι αξιοποίηση και συστηματοποίησή τους)
  • Αγγλία (μέσα 17ου): πρωτεία εκβιομηχάνισης, σταδιακή εδραίωση παγκόσμιας οικονομικής επικυριαρχίας
- αύξηση παραγωγικών εγκαταστάσεων,
- αύξηση εργατικού δυναμικού,
- υψηλό επίπεδο επένδυσης κεφαλαίων
  • Κεντρικό χαρακτηριστικό (ειδοποιός διαφορά): διευρυνόμενη χρήση εξορυγμένου άνθρακα
  • Εγγενείς δυσχέρειες αγγλικής οικονομικής ανάπτυξης= νέες ενέργειες (ατμός)
- ανεπάρκεια αγγλικής ξυλείας,
- υψηλό κόστος υδραυλικής ενέργειας: βραδεία ροή ποταμών, ανάγκη φραγμάτων
  • Αύξηση ανθρακωρυχείων: μετεξέλιξη από παράρτημα αγροτικής οικονομίας σε αυτοτελή κλάδο (συνεχή λειτουργία: μόνιμα απασχολούμενο εργατικό δυναμικό)= εκτόξευση παραγωγής άνθρακα
  • Αντικατάσταση ξυλοκάρβουνου από εξορυγμένο άνθρακα: πηγή ενέργειας= επιτάχυνση εμφάνισης πρωτο-εργοστασίων
  • Ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση + αύξηση αγροτικών εισοδημάτων= διεύρυνση εγχώριας αγοράς (καταναλωτικής ζήτησης βιομηχανικών προϊόντων)
  • Πολλαπλασιασμός απόδοσης αγγλικής γεωργίας: εντατική γεωργία
- επέκταση καλλιεργήσιμης γης, περιφράξεις σε βάρος κοινών βοσκοτόπων, εξειδίκευση καλλιεργειών, προσανατολισμός σε αγορά
- άνοδος τιμών αγροτικών προϊόντων= άνοδος βιοτικού επιπέδου= καταναλωτικά πρότυπα (μίμηση αστών)
  • Αναζωογόνηση βιομηχανίας, εσωτερικού εμπορίου, εισαγωγών
  • Διαδικασία εκβιομηχάνισης: όχι για σύνολο αγγλικής οικονομίας (πχ μεταλλουργία: καθυστέρησε να υιοθετήσει νέες τεχνολογίες, υψικάμινο)
  • Μέσα 17ου: ανακοπή πρώτης βιομηχανικής επανάστασης Αγγλίας (στασιμότητα Ευρώπης), τέθηκαν βάσεις για β΄βιομηχανική επανάσταση 18ου

  • 1780-1800: κορύφωση βιομηχανικής επανάστασης= ριζικός μετασχηματισμός αγγλικής οικονομίας/κοινωνίας (βιομηχανική οικονομία)
  • Βιομηχανική επανάσταση= πολλές μικρές επαναστάσεις σε κάθε τομέα της αγγλικής οικονομίας και κοινωνίας
  • Πρόοδος αγγλικής γεωργίας (πριν βιομηχανική επανάσταση)= νέες μέθοδοι αξιοποίησης γης (κι όχι τόσο εκμηχάνιση): εναλλακτικές/εξειδικευμένες καλλιέργειες, νέα προγράμματα οργώματος κ.α.= εντατική γεωργία (μεγιστοποίηση απόδοσης)
  • Επέκταση αστικού χώρου: αύξηση κατανάλωσης κρέατος= κτηνοτροφία
  • Στροφή σε καλλιέργεια ζωοτροφών= μετατόπιση κέντρου βάρους από αργιλώδες σε ελαφρύ/αμμώδες έδαφος. Εγκατάλειψη παραδοσιακών καλλιεργούμενων περιοχών: στροφή αγροτικών κοινοτήτων σε οικοτεχνία
  • Braudel: κρίση 17ου= βραδεία, άνιση ανάπτυξη αγροτικής υπαίθρου Αγγλίας ευνόησε βιομηχανική επανάσταση:
α. εδραίωση αγροτικής παραγωγής υψηλής απόδοσης (ανταπόκριση σε νέα δημογραφική έξαρση 1750
β. εμφάνιση οικοτεχνικών κατασκευαστικών δικτύων (εκπαιδευμένο αγροτικό προλεταριάτο: ικανό για μεγάλη βιομηχανική παραγωγή τελών 18ου)
  • Αιτία μοναδικότητας αγγλικής γεωργίας: ριζικός μετασχηματισμός έγγειας ιδιοκτησίας
- απάλειψη αρχαϊκών δομών κ σχέσεων ιδιοκτησίας
- εμφάνιση τεράστιων κτηματικών εκτάσεων (ολιγαρχία κτηματιών/εισοδηματιών)
- απόδοση καλλιεργούμενης γης σε ενοικιαστές γεωργούς που προσλάμβαναν ακτήμονες κ μικροκληρούχους για ενίσχυση απόδοσης γεωργικής παραγωγής
- επένδυση μέρος αντλούμενων κεφαλαίων σε βελτιοποίηση παραγωγής
- ανάδυση και εδραίωση γεωργού-επιχειρηματία (καπιταλιστικό)
Γαλλία: κατάρρευση φεουδαρχικού καθεστώτος έγγειας ιδιοκτησίας= κατακερματισμός γης σε αστούς και χωρικούς (ακύρωση διαδικασίας καπιταλιστικής συσσώρευσης γης)
  • Αγροτικός κόσμος= πρώτος πελάτης αναδυόμενης βιομηχανίας (μεταλλουργίας): μαζική χρήση εξαρτημάτων/εργαλείων
  • Στενή σύζευξη εκβιομηχάνισης κ δημογραφικής ανάπτυξης 18ου αιώνα. Δημογραφική επανάσταση ακολούθησε βιομηχανική.
  • Αλλαγή αγγλικού τοπίου πόλεων (αιθαλομίχλη, άθλιες συνθήκες ζωής)
  • Τεχνολογική εξέλιξη= απόρροια οικονομικής (σταδιακή εφαρμογή). Οικονομικές στρατηγικές (περιορισμό κόστους): πλήρη ένταξη τεχνολογιών σε παραγωγική διαδικασία.
Εισαγωγή τεχνολογίας ως αποτέλεσμα:
α. πιέσεων αγοράς, β. καταναλωτικής ζήτησης, γ. τιμών κατασκευασμένων προϊόντων
Εισαγωγή ατμοκίνητων μηχανών σε μεταλλουργία: επέκταση κλάδου (όχι εξάρτηση από νερό ποταμών)
Επανάσταση βιομηχανίας βαμβακιού: όχι στήριξη σε τεχνολογική καινοτομία, αλλά σε πληθώρα εργατικών χεριών (α΄φάση εκβιομηχάνισης). Ανταγωνισμός με μαζική ινδική παραγωγή. Στόχος: ίδια ποιότητα, μικρότερο κόστος
  • Εκμηχάνιση παραγωγής= αύξηση βρετανικών εξαγωγών (διεθνείς αγορές)
  • Επανεπένδυση συσσωρευμένου κεφαλαίου σε βιομηχανικούς κλάδους= επέκταση εκμηχάνισης, επανάσταση βιομηχανίας σιδήρου κ μεταφορών
  • Εξόρυξη άνθρακα Αγγλίας= κινητήρια δύναμη επανάστασης σε χώρο μεταφορών και συγκοινωνιών (σιδηρόδρομος)
  • Hobsbawm: σιδηρόδρομος= παιδί του ορυχείου
  • Επένδυση σε ανάπτυξη σιδηροδρόμου (τρέλα των σιδηροδρόμων) + αγγλικό διεθνές εμπόριο (στρατιωτική υπεροχή Αγγλίας)= εδραίωση βιομηχανικής οικονομίας 19ου και παγκόσμιας εμπορικής αυτοκρατορίας (εξάρτηση αποικιών Αμερικής)
  • Βρετανικός εμπορικός στόλος + πολεμικός στόλος + δίκτυο πληροφόρησης κ ασφάλισης δρομολογίων= βρετανική οικονομία + παγκόσμια αγορά (κλειστή στους ανταγωνιστές). Τεράστια αύξηση εξαγωγών: 83% (αρχές 19ου)
  • Ρίζες βιομηχανικής επανάστασης: κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις 16ου
  • Δυνάμεις και προϋποθέσεις: εγγενείς στην αγγλική οικονομική/κοινωνική οργάνωση (βρετανικό φαινόμενο με παγκόσμιο αντίκτυπο)
  • «επανάσταση»= ριζικός μετασχηματισμός αγγλικής οικονομίας/κοινωνίας
  • Αποτέλεσμα: νέος καταμερισμός εργασίας (=συρρίκνωση αγροτικού, αύξηση αστικού πληθυσμού)
  • Προϋπόθεση: ριζικός μετασχηματισμός αγγλικής γεωργίας (εξαφάνιση κοινοτικής καλλιέργειας κ κοινών βοσκότοπων, μικροκαλλιεργητών + στράτευση αγροτικής παραγωγής προς καπιταλιστική αγορά)
  • Αντίθεση παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας: προβολή προστατευτικού νομοθετικού πλαισίου (σύστημα Speenhamland, Νόμοι Περί Σιτηρών)
Νέος Νόμος Περί Πτωχών + κατάργηση Νόμου Περί Σιτηρών= ήττα
  • Άντληση εργατικής δύναμης από αγροτικούς πληθυσμούς (πριν: οικοτεχνία)
  • Αλλαγή εργασιακής εμπειρίας, μαζική εσωτερική μετανάστευση προς νέες εργατουπόλεις.
- νέα συνεχή ωράρια εργασίας
- νέα συστήματα μισθών (σύνδεση με εργατική παραγωγικότητα)
- νέα συστήματα ποινών και προστίμων
- νέα εργατικά χέρια (γυναίκες, παιδιά)
  • Στράτευση κόσμου κεφαλαίου: καιροσκόποι (απροθυμία επένδυσης σημαντικών κεφαλαιούχων σε αμφισβητούμενης αποδοτικότητας κλάδους)
  • Στήριξη αγγλικής βιομηχανίας από χρηματοπιστωτικό σύστημα (πρόθυμη εμπλοκή τραπεζών) + στήριξη κυβερνητικής πολιτικής
  • Έναν αιώνα μετά τη βιομηχανική επανάσταση: Βρετανία=εργαστήρι κόσμου

10.3 ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΦΑΣΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΥ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ 1790-1800
  • Αντίκτυπο εδραίωσης καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σε κόσμο γεωργίας (πλειοψηφία κοινωνιών)
  • Θεμελιώδη προϋπόθεση καπιταλισμού: επανάσταση σε καθεστώς έγγειας ιδιοκτησίας:
- εμπορευματοποίηση της γης
- υπαγωγή γης στην ιδιωτική πρωτοβουλία με προσανατολισμό προς καπιταλιστική αγορά
- απώλεια μικρής ιδιοκτησίας
- σταδιακή αποξένωση αγροτών από γη και μετατροπή τους σε ελεύθερα κινούμενο εργατικό δυναμικό για μη αγροτικό τομέα οικονομίας
  • Πρωσία: κτηματική αριστοκρατία (junkers) αντικατέστησε δουλοπάροικους με καλλιεργητές (Hobsbawm: αποξενωμένους από τη γη)
  • Νομοθετική επανάσταση (επιθετικότητα αστικών δυνάμεων + πολιτικές ανακατατάξεις)= προώθηση μετασχηματισμού παλαιάς αγροτικής κοινωνίας
  • Γαλλική Επανάσταση 1789: γκρέμισε παλαιό φεουδαλικό καθεστώς
  • 1789-1848: κατάργηση φεουδαλισμού σε βόρεια και δυτική Ευρώπη
  • Βρετανία: νομική μεταρρύθμιση προς κόσμο αγροτών= ιδιωτικοποίηση και περίφραση κοινών γαιών. Νόμος Περί Περιφράξεων + Νόμος Περί Φτωχών= ξεριζωμός από αγροτική ύπαιθρο, ένταξη σε εργατουπόλεις
  • Γαλλία: αγροτικές μεταρρυθμίσεις Ιακωβίνων υπό πίεση αγροτών= κατακερματισμός έγγειας ιδιοκτησίας (διατήρηση μη προσανατολισμένης στην εμπορευματική παραγωγή μικρής ιδιοκτησίας= καθυστέρηση γαλλικής βιομηχανικής ανάπτυξης)
  • Υπόλοιπη Ευρώπη: Νομική Επανάσταση= συνδυασμένο αποτέλεσμα δράσης γαλλικών επαναστατικών/ναπολεόντειων στρατιών + μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες δεσποτειών Διαφωτισμού
  • Καθυστέρηση μεταρρυθμιστικής πολιτικής από ανάκαμψη παλαιών καθεστώτων κ αντίδραση σε επαναστατική γαλλική κληρονομιά
  • Χαμένος σε πάλη απολυταρχισμού-φιλελευθερισμού: Εκκλησία (κατάσχεση)
  • Ανακατανομή γης ηπειρωτικής Ευρώπης= όχι εδραίωση φιλελεύθερης, καπιταλιστικής αντίληψης. Ανθεκτικότητα προεπαναστατικών κοινωνικών δομών (Ιταλία, Ισπανία)= ανάσχεση εμπορευματοποίησης γης/στροφής αγροτικών στρωμάτων προς βιομηχανική παραγωγή πόλεων. Επανεδραίωση σκληρών ημι-φεουδαλικών σχέσεων ιδιοκτησίας-παραγωγής.
  • Συσπείρωση ευρωπαϊκού αγροτικού κόσμου στα παραδοσιακά κοινοτιστικά ιδεώδη. Εκκλησία + μοναρχία= στυλοβάτες παλιάς αγροτικής κοινωνίας (ενάντια σε ριζοσπαστισμό αστών)
  • Απροθυμία συστράτευσης αγροτικού κόσμου με αμιγώς αστικά στοιχεία (κινήματα Ιακωβίνων και φιλελεύθερων)= αποτυχία ευρωπαϊκών επαναστατικών κινημάτων 1848
  • Ανακατατάξεις έγγειας ιδιοκτησίας 1790-1850: υπέρ μεγάλων κτηματίων και αστών + καθίζηση βιοτικού επιπέδου ακτημόνων/μικροκαλλιεργητών (μάζες)
  • Χαμηλοί βαθμοί εκβιομηχάνισης + νέα εντατική γεωργία= πλεονάζον εργατικό δυναμικό στην ύπαιθρο (εξαίρεση η Αγγλία)
  • Σταδιακή χειραφέτηση χωρικών από φεουδαλικά δεσμά= όχι θετικές επιπτώσεις στη ζωή τους (μετατροπή σε αγροτοεργάτες, χωρίς δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας) – Πρωσία, Σουηδία
- Κατάργηση φεουδαλικών δεσμών σε Σερβία, Ελλάδα. Επανεγκατάσταση φεουδαλικών υποχρεώσεων σε σλάβικες περιοχές. Αγροτικά κινήματα: υπέρ κατάργησης δουλοπαροικίας και αναδιανομής γης.
- Γερμανία: εξαγορά χειραφέτησης από χωρικούς (αποζημιώσεις)
- Εξαθλίωση ασθενέστερων αγροτικών στρωμάτων Ευρώπης + σιτοδεία, λιμοί= μετανάστευση αγροτών προς Νέο Κόσμο (πχ Ιρλανδία)
  • Βιομηχανική εργασία: σταδιακή εμφάνιση ογκώδους προλεταριάτου
  • Κατάλυση συντεχνιακού συστήματος παραγωγής από Γαλλική Επανάσταση (είχε προηγηθεί στην Αγγλία). Ανάκτηση ελέγχου συντεχνιών μετά την πτώση Ναπολέοντα, αλλά είχαν μετεξελιχθεί σε εργοδοτικές οργανώσεις (βάση= εργασία ημερομίσθιων εργατών)
  • Βάση ευρωπαϊκής βιομηχανίας 19ου: μέγιστη κινητοποίηση εργατικής δύναμης (όχι βάση η επένδυση κεφαλαίου)
  • Καθορισμός ύψους παραγωγής και αριθμού απασχολούμενων από αγορά.
  • Εκμηχάνιση παραγωγής: μετατόπιση βάρους από τεχνίτες σε ανειδίκευτο εργάτη-χειριστή μηχανής.
- 1η δεκαετία 19ου: κίνημα καταστροφής μηχανών. (Ερμηνεία παρωχημένης ιστορικής θεώρησης: εξέφραζε απόγνωση κόσμου εργασίας απέναντι σε επέλαση μηχανής). Αγγλία: ταύτιση με κίνημα Λουδδιτών. (Θεώρηση Hobsbawm: η ταύτιση αυτή συσκοτίζει πολυμορφία και στρατηγικές πίσω από «κίνημα κατά των μηχανών»).
- Καταστροφή μηχανών (αντίσταση στην εκμηχάνιση)= παραδοσιακή λογική εξαναγκασμού εργοδοτών σε παραχωρήσεις. (όχι εχθρότητα για μηχανές, αλλά μέσο πίεσης + ανάσχεσης απεργοσπαστών)
Στόχοι:
α. αρνητικές αλλαγές συνθηκών εργασίας,
β. αντικατάσταση εργατικών χεριών από μηχανές,
γ. συμπίεση ημερομισθίων,
δ. υποβάθμιση εργασίας τεχνιτών
ε. διεκδίκηση ελέγχου αγοράς εργασίας απέναντι σε αυθαιρεσία εργοδοσίας
- Υιοθέτηση εκμηχάνισης= αμυντικό μέσο σε πίεση ανταγωνισμού
- Επιβολή εκμηχάνισης από νέες οικονομικές συνθήκες + ευμένεια κράτους.
- Δημιουργία πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού (τεχνίτες): απορρόφηση από εργοστάσια
  • Αποτίμηση επιπτώσεων βιομηχανικής επανάστασης στο βιοτικό επίπεδο Άγγλων εργατών= συγκρότηση δύο ερμηνευτικών τάσεων:
α. πεσιμιστικής, β. οπτιμιστικής
Hobsbawm: προσπάθεια χαρτογράφησης βιοτικού επιπέδου:
Άνοδος δείκτη θνησιμότητας: λόγω θνησιμότητας εργαζομένων ανδρών= δυσμενείς συνθήκες εποχής + πτώση εισοδήματος + κακή τροφή
Δομική ανεργία (τεχνίτες, εποχιακούς), φτώχεια, προσφυγή σε δανεισμό, εσωτερική μετανάστευση πληθυσμών.
Δείκτες κατανάλωσης τροφίμων: απόδειξη διακύμανσης βιοτικού επιπέδου
Πτώση δεικτών κατανάλωσης, άνοδος νόθευσης βασικών τροφίμων
[Ριζοσπαστικά κινήματα Χαρτιστών 1830= δεινή οικονομική/κοινωνική πραγματικότητα Άγγλων εργαζομένων]
  • Κόσμος επιχειρήσεων (αρχές 19ου): αδυναμία σύνδεσης βιομηχανίας με αγορά κεφαλαίου= επικεφαλής νέων επιχειρήσεων:
α. αυτοδημιούργητοι (βάση: προσωπικός/οικογενειακός πλούτος, αναζήτηση «καλού γάμου»= ενίσχυση επένδυσης κεφαλαίου)
β. μετανάστες (Φλαμανδοί επιχειρηματίες στη Γαλλία)
γ. από αντικομφορμιστικές θρησκευτικές ομάδες με ισχυρή εσωτερική συσπείρωση (προτεσταντικές σέκτες, Ρώσοι παλαιοημερολογίτες)
- Αυτοχρηματοδότηση= ένταση πιέσεων σε εργατικό δυναμικό + προώθηση εκμηχάνιση παραγωγής
- Λίγες επενδύσεις σε βιομηχανία (+ παροχή σε υπερκατανάλωση)
- Πόλοι έλξης επενδυτικού κεφαλαίου: α. γη, β. κυβερνητικές ομολογίες
  • Ναπολεόντειοι πόλεμοι: αύξηση αξίας γης (ναυτικός αποκλεισμός, απώλεια αποικιών, μαζική πώληση κρατικών/εκκλησιαστικών γαιών για πολεμικές δαπάνες) + δανεισμός κυβερνήσεων (αύξηση δημόσιου χρέους)
  • Κρατικός δανεισμός: εξέθρεψε αναδυόμενο κόσμο «υψηλής πίστης» (τράπεζες: δανειστές, χρηματοδότες κρατικών μηχανισμών)
  • Έκρηξη «εποχής σιδηροδρόμων»= εισροή επενδυτικού κεφαλαίου σε ευρωπαϊκή βιομηχανία (1840). Επενδυτική μανία= στράτευση μεγάλων και μικρομεσαίων επενδυτών. Αναζωογόνηση βιομηχανίας σιδήρου, άνθρακα.

10.4 ΝΕΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 1850-1914
  • 1850-1880: γενικευμένη ανάπτυξη (επιβεβαίωση κυριαρχίας βορειοδυτικής Ευρώπης σε νότια και ανατολική)
- πληθυσμιακή αύξηση (πτώση παιδικής θνησιμότητας, αντιπαραγωγικά τα πολλά παιδιά: νέα καταναλωτικά πρότυπα ζωής, ευελιξία εργασίας)
- επεκταση διεθνών και εθνικών αγορών
- ραγδαία ανάπτυξη μεταφορών, επικοινωνιών
- ραγδαία ανάπτυξη αστικού χώρου
- μεγιστοποίηση κέρδους στο χώρο της βιομηχανίας (εκμηχάνιση, μεταφορές)
  • Δημογραφική άνοδος: τέλη 19ου
- άνοδος δείκτη γεννήσεων στις πόλεις (εκβιομηχάνιση)
- βελτιώσεις ιατρικής, προληπτική παρέμβαση κυβερνήσεων για φυματίωση
- αύξηση δείκτη γεννήσεων σε μεσογειακή, νοτιο-ανατολική Ευρώπη (ένδειξη υστέρησης)
  • 2ο μισό 19ου: εποχή κεφαλαίου
Αυτονόμηση βιομηχανικού τομέα από αγροτικό καθορισμό 
Επενδύσεις σε κεφαλαιουχικά αγαθά (άνθρακας, σίδηρος) > κατασκευής καταναλωτικών αγαθών= αύξηση βιομηχανικής παραγωγής
Καθορισμός διακυμάνσεων ευρωπαϊκών αγορών από άνοδο/συρρίκνωση επιχειρήσεων (όχι από κατάσταση γεωργίας)
  • Έντονη κερδοσκοπική δραστηριότητα (επενδύσεις σε νέους τομείς με χαμηλό κόστος εργασίας, πρώτων υλών)= υπερσυσσώρευση κερδοσκοπικών κεφαλαίων= επενδυτικός κορεσμός (μείωση κέρδους, αύξηση κόστους)= κλίμα πανικού στις αγορές (μαζική πτώση μετοχών)= μαζική χρεοκοπία επιχειρήσεων και τραπεζών. Νέα ανάπτυξη. Νέα καθίζηση.
  • Νέο-εκβιομηχανισμένες χώρες= αύξηση βιομηχανικού εργατικού δυναμικού.
  • Ώριμες εκβιομηχανισμένες χώρες= στασιμότητα, μείωση (αντικατάσταση από μηχανές, μείωση παραγωγικού κόστους, πλεόνασμα εργατικού δυναμικού)
Ανάπτυξη τριτογενούς τομέα, λιανεμπορίου, υπηρεσιών, εκπαίδευσης, διοίκησης (Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία)
  • Νέο αστικό τοπίο: σχεδιασμός από ανάπτυξη σιδηροδρομικών γραμμών (πόλεις εκ του μηδενός, μεταβολή κωμοπόλεων/προαστίων σε βιομηχανικά κέντρα/πόλεις, λιμάνια)
- αναζωπύρωση οικοδομικής δραστηριότητας, εξωραϊσμός αστικών μεγάρων, βελτίωση συνθηκών υγιεινής, λειτουργικότητα επικοινωνιών, πάταξη εγκληματικότητας, περιορισμός αθλιότητας σε προλεταριακές συνοικίες
- αστικοποίηση= άνισο φαινόμενο (αγροτικοί πληθυσμοί: Γαλλία, Βουλγαρία)
  • Όχι δυνατότητα συντήρησης αυξανόμενου ευρωπαϊκού πληθυσμού από ανάπτυξη βιομηχανίας, γεωργίας πχ Σουηδία, Νορβηγία
  • Ανάπτυξη διεθνών αγορών= φτηνό αμερικανικό/ρώσικο σιτάρι= συμπίεση αγροτών (μεταστροφή αγροτικών συμφερόντων που είχαν ως τότε τεθεί υπέρ της απελευθέρωσης του παγκόσμιου εμπορίου). Νέο κύμα εξόδου φτωχών προς ΗΠΑ, + μετανάστευση προς Βορρά.

  • 1850-1880: εδραίωση παγκόσμιας αγοράς
- τεχνολογική πρόοδος σε συγκοινωνίες, μεταφορές (μείωση κόστους, ένταση διεθνή ανταγωνισμού: επιχείρημα φιλελευθερισμού)
-χαλάρωση προστατευτικών μέτρων (δασμών), εδραίωση ζωνών ελεύθερου εμπορίου (πχ αγγλο-γαλλική)
- ενθάρρυση από αγροτικά συμφέροντα
- εισαγωγή σε εποχή παγκόσμιου ελεύθερου εμπορίου (φιλελευθερισμός)
- αντίθετοι με εδραίωση ελεύθερου εμπορίου: φόβος επικράτησης αγγλικής βιομηχανίας
- σύνδεση πολιτικής Πρωσίας με νέες φιλελεύθερες κατευθύνσεις
- Αυστρία: συντηρητικές, προστατευτικές αντιλήψεις (ήττα 1866)
  • Διεκδίκηση παγκόσμιας πρωτοκαθεδρίας από χώρες που εξήγαγαν κεφαλαιουχικά αγαθά (άνθρακα, σίδηρο, χάλυβα): Αγγλία, Γερμανία (χαμένη Ισπανία: εξάρτηση από φθηνές αγγλικές εισαγωγές, ημι-αποικιακό καθεστώς)
  • Πολιτική ήττα δυνάμεων φιλελευθερισμού σε Γερμανία, Αυστρία (επιστροφή προστατευτισμού στην οικονομία)

  • 1850-1870: 2η βιομηχανική επανάσταση: ριζική κινητοποίηση καπιταλιστικής οικονομίας (σιδηρόδρομοι, ορυχεία, μεταλλουργία, ζήτηση επενδυτικών κεφαλαίων για μακροπρόθεσμες μεγάλης κλίμακας βιομηχανικές επενδύσεις)
  • Υιοθέτηση διεθνούς χρυσού κανόνα, συγκρότηση νομισματικών ενώσεων που προσδιόριζαν συναλλαγματική ισοτιμία νομισμάτων (διευκόλυνση διεθνών συναλλαγών)= Οικονομική Επανάσταση (τραπεζικός κόσμος)
  • Εδραίωση πιστωτικών ιδρυμάτων (αντί για παλιές εμπορικές τράπεζες): άντληση κεφαλαίων από μεσο-αστούς επενδυτές
  • Ασφαλή πιστωτική σχέση τραπεζών: ευρωπαϊκές κυβερνήσεις
  • Νομοθετικές ρυθμίσεις (θέσπιση αρχής «περιορισμένης ευθύνης» για μετοχικές εταιρείες): απελευθέρωση επενδυτικής επίθεσης τραπεζών σε ανάπτυξη σιδηροδρόμων, δημοσίων έργων, βιομηχανιών, διεθνούς εμπορίου.
[έξοδος από τρέλα σιδηροδρόμων= ζημιά στις τράπεζες]
1870: σύνδεση τραπεζικού επενδυτικού κεφαλαίου με βιομηχανία (κίνδυνοι)
  • Ισπανία, Ρωσία: βάση βιομηχανικής ανάπτυξης το ξένο επενδυτικό κεφάλαιο. Προοπτική συρρίκνωσης κέρδους= μαζική αποχώρηση= παρακμή (αν δεν ακολουθούσε κρατική παρέμβαση)
  • 1880: επαναπροσδιορισμός βιομηχανιών στη μαζική παραγωγή χάλυβα, χημικών, μηχανικής (αυτοκίνητα, φορητά όπλα, ραπτομηχανές, γραφομηχανές, δίκυκλα). Τομέας ενέργειας: μαζική στροφή προς νέες μορφές ενέργειας πετρελαίου και ηλεκτρικού ρεύματος (βιομηχανίες ναυπηγικής, στρατιωτικών εξοπλισμών, κατασκευής μηχανολογικού εξοπλισμού= κορύφωση ζήτησης χάλυβα).
  • Επανάσταση μηχανικής= μετατόπιση παραγωγικού βάρους από Αγγλία σε ΗΠΑ και ηπειρωτικές χώρες (Γερμανία: χημικές βαφές, φιλμ)
  • Εποχή πετρελαίου= εποχή αυτοκινήτου
  • Επανάσταση γραμμής παραγωγής Ford: παραγωγή αυτοκινήτων σε προσιτές τιμές για εισόδημα αστικών στρωμάτων
  • Αεροπλάνο Wright, αερόπλοιο Zeppelin (φάση παραγωγής: Α΄Παγκόσμιος)
  • Χρήση ηλεκτρικής ενέργειας: επιπτώσεις σε παγκόσμια βιομηχανία, μεταφορές, επικοινωνίες, τηλέφωνο, τηλέγραφο, ασύρματη ραδιο-επικοινωνία
  • Κόσμος επιχειρήσεων: εντεινόμενη παρέμβαση μετόχων-επενδυτών σε διαχείριση περιουσίας κ χάραξη πολιτικής επιχειρήσεων (μείωση ανεξαρτησίας βιομηχάνων: αντιδράσεις)
  • Εμφάνιση ιδιωτικής, ατομικής εταιρείας (δυνατότητα άντλησης εξωτερικού επενδυτικού κεφαλαίου με διατήρηση αποκλειστική ευθύνη για χρέη κ πλήρη διεύθυνση)
  • Διαχωρισμός ιδιοκτησίας από διαχείριση (ειδικευμένα στελέχη)
  • Διαφύλαξη επενδύσεων τραπεζών σε βιομηχανία: ανάπτυξη στρατηγικής συγκρότησης «βιομηχανικών συνασπισμών» μονοπωλιακού ελέγχου παραγωγικού τομέα με μορφή καρτέλ (συμφωνίες εταιρειών ενός κλάδου για διακύμανση τιμών ή προσδιορισμό παραγωγής) ή τραστ (ενώσεις, συγχωνεύσεις εταιρειών για δημιουργία μονοπωλιακών κολοσσών και εξουδετέρωση ασθενέστερου ανταγωνισμού)
  • Αγγλία: όχι δέσμευση σε μακροπρόθεσμες επενδύσεις όχι μονοπώλια, ναι σε κρατικές ομολογίες
  • Γερμανία: πρακτική καρτελοποίησης
  • Ανατολική Ευρώπη: ατελής ανάπτυξη ιδιωτικών επιχειρήσεων + έλλειψη εθνικών επενδυτικών κεφαλαίων= εντεινόμενη κρατική παρέμβαση (ρεύμα κρατικοποιήσεων, ιδιαίτερα σε σιδηροδρόμους)
  • Ρωσία: κατασκευή υπερσιβηρικού με σύστημα βαριάς φορολόγησης, καταναγκαστικής εργασίας, έμμεσων φόρων (λιμός 1891)
  • Μεσογειακός Νότος, Βαλκάνια: εξάρτηση από διεθνές επενδυτικό κεφάλαιο= επιβολή «χρηματοδοτικού ιμπεριαλισμού» μεγάλων δυνάμεων. Αδυναμία αποπληρωμής τόκων= διεθνή παρέμβαση, δέσμευση εθνικών πόρων υπέρ ξένων επενδυτών (οικονομική ομηρία)

  • Νέο κοινωνικό μόρφωμα: εδραίωση κυριαρχίας βιομηχανικής αστικής τάξης (ατομικός πλούτος+ οικογενειακά, πελατειακά δίκτυα) Επικεφαλής: βιομηχανικές δυναστείες
  • Πολιτικοί της φορείς: φιλελεύθερα κόμματα (ισχυροποίηση τάξης ως πολιτική δύναμη, τοπική αυτοδιοίκηση υπό πλήρη έλεγχό της)
  • Σαφή εσωτερική διαστρωμάτωση: μεγαλοαστοί, μεσοαστοί, μικροαστοί
  • Συλλογικό πιστεύω: καπιταλισμός, ελεύθερη ανάπτυξη ιδιωτικής επιχείρησης στα πλαίσια ευνομούμενης κοινωνίας με αντιπροσωπευτική κυβέρνηση. Διαφύλαξη «έννομης τάξης πραγμάτων».
  • Αστική κουλτούρα: εργασιακό ήθος + καταναλωτική συμπεριφορά
  • Ανωτερότητα αστών βιολογικά θεμελιωμένη (κοινωνικός δαρβινισμός: νομιμοποίηση σχέσεων εξουσίας αστών-εργατών)
  • Επικεφαλής αστών: νέα αριστοκρατία πλούτου (παραγκωνισμός παραδοσιακής αριστοκρατίας), συναναστροφή με μονάρχες αρχών 20ου
  • Επιβίωση παραδοσιακής κτηματικής αριστοκρατίας: εμπλοκή με κόσμο βιομηχανίας + στρατηγικοί γάμοι με κόσμο αστών (συγχρωτισμός παλαιών-νέων αριστοκρατών στους θώκους κυβερνητικής εξουσίας + αλλαγές στις μοναρχικές πολιτικές απόδοσης τίτλων ευγενείας)

  • Κόσμος εργαζομένων: απροστάτευτος σε πρωτοβουλίες εργοδοσίας
  • Προσπάθειες παλινόρθωσης παλαιού συστήματος συντεχνιών σκόνταψαν σε: α. αντίδραση εργοδοτών (επιστράτευση πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού) β. αρνητική στάση κυβερνήσεων (προώθηση φιλελεύθερου laissez-faire)
  • Εχθρός ειδικευμένου τεχνίτη= εκμηχάνιση παραγωγής (υποκατάσταση με ανειδίκευτους εργάτες, χειριστές μηχανών)
  • Αναποτελεσματικές απόπειρες εργαζομένων: έλλειψη οργάνωσης
  • «Κομπανίες», «φιλικές εταιρείες»: ως μηχανισμοί πρόνοιας, όχι βούληση για αυτό-οργάνωση κόσμου εργασίας, υπό έλεγχο/πνευματική κηδεμονία αστών
  • 1860: απομάκρυνση οργανώσεων εργαζομένων από πατρωνία αστικής τάξης: έκφραση αμιγώς ταξικών διεκδικήσεων: κοινή συνείδηση (κοινωνική πόλωση αστικής κοινωνίας + κοινά προβλήματα/ανάγκες)= αίσθηση συνανήκειν
  • Πέρασμα από παραδοσιακό αντικληρικαλισμό προβιομηχανικής περιόδου σε υιοθέτηση ριζοσπαστικών αντιλήψεων= υποστηρικτές Σοσιαλιστικής Διεθνούς (αυτό-οργάνωση εργατικής τάξης)
  • Φιλελεύθεροι: ποινικοποίηση αναδυόμενου συνδικαλιστικού κινήματος (απαγόρευση δικαιώματος απεργίας και πικετοφορίας)
  • Συντηρητικές/αυταρχικές κυβερνήσεις: επιδίωξη απομόνωσης ριζοσπαστικών, σοσιαλιστικών φωνών εργατών με αναγνώριση δικαιώματος συνδικαλισμού

  • Ευρύτερος αντίκτυπος εκμηχάνισης: μαζικοποίηση παραγωγής (αλυσίδες πολυκαταστημάτων)= εξοβελισμός μικρών καταστηματαρχών, περιθωριοποίηση παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων ή ένταξη σε κόσμο ημερομίσθιων εργατών
  • Ανάπτυξη τριτογενούς τομέα (υπηρεσίες): επίδοξοι μικροαστοί (εργατική αριστοκρατία ή ένταξη σε κόσμο ειδικευμένων εργατών)
  • Αυτό-οργάνωση ευρωπαϊκής εργατικής τάξης προς υπέρβαση κλειστών τοπικών συντεχνιακών οργανώσεων, οργάνωση σε ενιαία εθνική/ταξική κλίμακα (μαζικοποίηση αυτο-οργάνωσης)
  • Τοπικά «επιμελητήρια εργασίας»: συνένωση εργατών διαφορετικών κλάδων ίδιας περιοχής (υποκατάσταση εθνικών εργατικών ενώσεων)

10.5 ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ. ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ (τέλη 19ου)
  • Κοινωνικο-οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές κ πολιτισμικές ανακατατάξεις (β΄μισό 19ου): μαζικοποίηση πολιτικής ευρωπαϊκών κυβερνήσεων=ενίσχυση εθνικής συνοχής σε διασπάσεις και εθνικούς ανταγωνισμούς, προσπάθεια ικανοποίησης χρόνιων μαζικών αιτημάτων κ αποτροπής πολιτικών εκτροπών)
  • Αποστασιοποίηση κυβερνήσεων από ολιγαρχική πολιτική αντίληψη εξουσίας: προσήλωση στην ανάγκη διατήρησης «έννομης τάξης»: κοινωνική μεταρρύθμιση + αυταρχική καταστολή
  • 1880-1914: θέσπιση υποχρεωτικής κ δωρεάν πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (εθνικοί πόροι= υπεροχή βιομηχανικών δυνάμεων απέναντι σε Νότο κ ανατολική Ευρώπη)
  • Αποστολή πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης: ισχυροποίηση εθνικής συνοχής
  • Επιβολή μιας «εθνικής γλώσσας»= αντίσταση υποτελών εθνικοτήτων
  • Παρέμβαση κυβερνήσεων σε παιδεία (παραδοσιακός χώρος Εκκλησίας)= τριγμούς κοσμικής-εκκλησιαστικής εξουσίας. Εκκοσμίκευση εκπαίδευσης.
  • Μερική εκκοσμίκευση κρατικής εκπαίδευσης: νέες αστικές ηθικές αξίες (εργατικότητα, προσήλωση σε οικογένεια). Προσπάθεια αντιμετώπισης κοινωνικής αποδιάρθρωσης κ ηθικής/πολιτισμικής έκπτωσης εκβιομηχάνισης.
  • Εκπαίδευση γυναικών: οικοκυρική (διατήρηση παραδοσιακών προτεραιοτήτων ανδρικής εκπαίδευσης)
  • Ανάπτυξη τριτογενούς τομέα σε βορειοδυτική Ευρώπη: θέσεις εργασίας που επέτρεπαν κοινωνική αναβάθμιση μικροαστικής κ εργατικής τάξης= κίνητρο μαζικοποίησης εκπαίδευσης, υποχώρησης αναλφαβητισμού
  • Πιέσεις πλατιών κοινωνικών στρωμάτων για είσοδο σε τριτοβάθμια εκπαίδευση (προπύργιο αστικής τάξης): αναβάθμιση δευτεροβάθμιας (εκπαιδευτικά προγράμματα ειδίκευσης για εργατική τάξη)
  • «σύγχρονα» σχολεία= φυτώρια μικροαστικής τάξης
  • Υπέρβαση ταξικών φραγμών σε τριτοβάθμια εκπαίδευση: αρχές 20ου (εισαγωγή σε γαλλικά κ γερμανικά πανεπιστήμια φοιτητών από «κλασικά» σχολεία αστών και «πρακτικά» εργατών)
  • Ανακατατάξεις βιομηχανικού καπιταλισμού= κινήματα προστατευτισμού κοινωνιών: ανάπτυξη συστημάτων πρόνοιας για βελτίωση βιοτικού επιπέδου εργατικής τάξης= αντίδοτο σε ριζική αλλαγή εργατικών συνειδήσεων κ εξάπλωση σοσιαλιστικού κινήματος
  • Βιομηχανικός καπιταλισμός: α. αποδιάρθρωση κοινωνικού ιστού, β. ηθική απόγνωση, γ. κατάρρευση παραδοσιακών αξιών (πχ αξιοπρέπεια ανθρώπινης εργασίας)
  • Φιλελεύθεροι: σπασμωδικές αντιδράσεις= εγκλωβισμένοι ανάμεσα σε ιδεώδες laissez-faire κ ανάγκη λήψης κοινωνικών μέτρων που θα τροφοδοτούσαν αντι-φιλελεύθερους (κολεκτιβισμό)
  • Bismarck Γερμανία: φόβος εξάπλωσης σοσιαλισμού= εισαγωγή συστήματος κοινωνικής πρόνοιας σε τρεις άξονες:
Α. ευθύνη εργοδοσίας για εργατικά ατυχήματα
Β. θέσπιση αναρρωτικού επιδόματος (κάλυψη: 1/3 εργοδότη, 2/3 εργατών)
Γ. θέσπιση συντάξεων γήρατος, αναπηρίας (εισφορές εργαζομένων, εργοδοτών, κρατικός προϋπολογισμός)
[Αφαίμαξη εργατών, απέκλειε εργαζόμενους εκτός βιομηχανίας]
Θέσπιση νόμου προστασίας εργασίας γυναικών, ανηλίκων
  • Αυστρία: προοπτική εδραίωσης κοσμικών εργατικών ενώσεων= παλινόρθωση προβιομηχανικού συντεχνιακού συστήματος και παλιάς κορπορατικής ιδεολογίας απέναντι σε καπιταλισμό φιλελεύθερων
- υποχρεωτική ένταξη εργατών σε τοπικές συντεχνίες
- γερμανική λύση ζητήματος ασφαλιστικής κάλυψης υγείας
  • Βρετανία: αδιαφορία φιλελεύθερων (όχι κρατικός παρεμβατισμός), άνοδος συντηρητικού κόμματος (μεταστροφή πολιτικής ως αντίδοτο σε σοσιαλισμό)
  • Κινήματα προστατευτισμού κοινωνιών:
Α. έκφραση κινητοποίησης εργατικής τάξης
Β. έκφραση ευαισθησίας διανοουμένων σε εκρίζωση παλιάς κοινωνίας
Γ. έκφραση αντιδραστικών πολιτικών δυνάμεων παλιάς αριστοκρατίας κ εκκλησίας (όχι σε εκκοσμίκευση ζωής κ αστική φιλελευθεροποίηση εξουσίας)
  • Αναζωπύρωση ευρωπαϊκού αντισημιτισμού: επιτήδεια ταύτιση ιουδαϊσμού με νεωτερικότητα καπιταλισμού κ φιλελεύθερης δημοκρατίας (υπόθεση Dreyfus)
- στρατιώτες αντισημιτικής εκστρατείας= αγροτικοί πληθυσμοί
- δυσαρέσκεια εργατικής τάξης= καταγγελία Εβραίων καπιταλιστών (αριστερός αντισημιτισμός εργατικών σωματείων)
- Εκκλησία: ευκαιρία υπέρβασης παραδοσιακού αντικληρικαλισμού μαζών (κοινός, προαιώνιος εχθρός= Εβραίοι)
- ταύτιση Εβραϊσμού, καπιταλισμού, φιλελευθερισμού, προτεσταντισμού και ελευθεροτεκτονισμού ως υπονομευτές ευρωπαϊκών κοινωνιών
- παλινόρθωση συντηρητισμού κεντρικής Ευρώπης= επιδείνωση Εβραίων
- αντισημιτισμός= καπιταλιστικό τέχνασμα (διαφύλαξη ακεραιότητας τραπεζικής, βιομηχανικής κ κτηματικής τάξης)


ΚΕΦ. 11 ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 1914-1945

11.1 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
  • Ρώσος οικονομολόγος Kondradiev= θεωρία για περιοδικότητα φάσεων ανάπτυξης- ύφεσης (κύκλοι, μακρά κύματα): απόπειρα διάγνωσης πορείας εξέλιξης παγκόσμιου οικονομικού συστήματος (ερμηνείες: α. φυσικότητα συστήματος, β. αντιφάσεις καπιταλισμού)
  • Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος: συντριβή θεμελίων οικονομικής σταθερότητας:
- διακοπή μετατρεψιμότητας νομίσματος, απομάκρυνση από ελεύθερο εμπόριο κ διεθνή χρυσό κανόνα
- ενίσχυση συνδικαλισμένης εργασίας (εμπόδιο πολιτικής μείωσης μισθών)
- Οκτωβριανή Επανάσταση, εμφάνιση ΕΣΣΔ ως εναλλακτική πρόταση στον καπιταλισμό
  • Βρετανία: προσπάθεια για δημιουργία διεθνούς επενδυτικού ομίλου (με τραπεζικό κεφάλαιο) για ανοικοδόμηση κεντρικής κ ανατολικής Ευρώπης (απομάκρυνση λόγω περιορισμένου επενδυτικού ενδιαφέροντος κ προσήλωσής της σε αρχές φιλελευθερισμού: κατά κρατικού παρεμβατισμού)
Κοινωνία των Εθνών: ρόλο διαμεσολαβητή επενδυτικών συμφερόντων και πτωχευμένων χωρών
  • Πρόσκαιρη ανάκαμψη: 1924-1929. Στροφή χωρών: προστασία εθνικών οικονομιών.
  • Κατάρρευση νομισματικού συστήματος (υψηλός πληθωρισμός). Υψηλή ανεργία. Υπερδανεισμός. Απόλυτη εξαθλίωση χωρών= πρόσφορο έδαφος φασισμού.
  • Κραχ χρηματιστηρίου Νέας Υόρκης: 29 Οκτωβρίου 1929
  • Συρρίκνωση βιομηχανικής παραγωγής: εκτόξευση ανεργίας
  • Έλλειψη ή ισχνή λειτουργία μηχανισμών κοινωνικής ασφάλισης (εξαίρεση η Βρετανία). Συσσίτια ανέργων, πορείες πεινασμένων.
  • Μαζική εξαθλίωση εργατικής τάξης= ραγδαία αριστερή ριζοσπαστικοποίησή της: παραμονή ανόδου Χίτλερ (εργατική ενίσχυση αντεπανάστασης, ριζοσπαστική άκρα δεξιά)
  • Δίλημμα οικονομικών επιτελείων κυβερνήσεων:
α. βραχυπρόθεσμα μέτρα= αποδιάρθρωση παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς
β. παθητική στάση= γενικευμένη κοινωνική εκτροπή
  • Πρόβλημα: ακαταλληλότητα κυρίαρχων οικονομικών αντιλήψεων για πρόβλημα ανεργίας κ αναζωογόνησης παραγωγής
  • Επαναφορά σε δημοσιονομική αυστηρότητα διεθνούς χρυσού κανόνα= αντιπληθωριστικές πολιτικές συμπίεσης τιμών/μισθών= Γενική Απεργία, συρρίκνωση παγκόσμιου εμπορίου= εγκατάλειψη φιλελευθερισμού και ελεύθερου εμπορίου
  • Μαζική απεργία= μείζων κίνδυνος απέναντι σε οικονομίες
  • «Κράτος πρόνοιας»= διαστάσεις στρατηγικής αναγκαιότητας για εύρυθμη λειτουργία ευρωπαϊκών κοινωνιών
  • Σοβιετική Ένωση: αλώβητη από συντριβή 1929 (σοβιετικά πενταετή «πλάνα»= μήτρα για ανάλογους κεντρικούς σχεδιασμούς Δύσης)
Αίτια κρίσης:
  • Ύφεση βορειοαμερικανικής οικονομίας= παγκόσμια οικονομική κρίση 1929 (Αμερική: απορροφούσε 40% εισαγωγών: μείωση κατά 70% εισαγωγών)
  • Καταστροφικό σύστημα «επανορθώσεων» ηττημένης Γερμανίας (Συνθήκη Βερσαλλιών, επιθετική πολιτική Γαλλίας): επαχθείς οικονομικοί όροι= τροφή ανερχόμενου φασισμού.
- Keynes: προϋπόθεση σταθερότητας/ανάπτυξης ευρωπαϊκής οικονομίας= αποκατάσταση γερμανικής οικονομίας.
- Αγγλο-αμερικανικές πιέσεις= υποχώρηση γαλλικών στρατευμάτων από κατάληψη βιομηχανικής περιοχής Ρουρ (τέλος γαλλικής ηγεμονίας): Καπιταλιστική ανοικοδόμηση Ευρώπης= όχι εσωτερική/ευρωπαϊκή υπόθεση (+μεγάλες οφειλές σε ΗΠΑ: εμφάνιση διεθνών χρηματοπιστωτικών θεσμών)
  • Εξάρτηση ευρωπαϊκών οικονομιών από ασταθή ροή επενδυτικών κεφαλαίων (χιλιάδες Αμερικανοί μικροεπενδυτές λόγω μη παρεμβατικής πολιτικής)= αιφνίδιες μαζικές αποχωρήσεις αμερικανικών επενδυτικών κεφαλαίων

Αποτέλεσμα: μαζική αποδιάρθρωση παγκόσμιας οικονομίας
  • Χρεοκοπίες τραπεζών και επιχειρήσεων
  • Νομισματικό χάος
  • Κατάρρευση διεθνούς εμπορίου κ τιμών αγροτικών προϊόντων
  • Εκτίναξη ανεργίας
  • Συρρίκνωση ζήτησης για κατασκευασμένα αγαθά
  • Αναζωπύρωση κλίματος οικονομικού εθνικισμού
  • Κατάρρευση διεθνούς αγοράς (ορόσημο: εγκατάλειψη διεθνούς χρυσού κανόνα κ παύση διεθνούς δανεισμού)
  • Παραπαίον καπιταλισμός ελεύθερης αγοράς κ laissez-faire + φάσμα σοβιετικού κομμουνισμού= εμφάνιση «εθνικιστικού καπιταλισμού» φασισμού

11.2 ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, 1917-1939
  • Μετουσίωση κοινωνικο-οικονομικών διασπάσεων ευρωπαϊκών κοινωνιών σε πολιτική αμφισβήτηση φιλελευθερισμού κ κατεστημένων πολιτικών συστημάτων.
  • Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: όξυνση φιλειρηνικών και σοσιαλιστικών αιτημάτων μαζών.
  • Οκτωβριανή Επανάσταση= εναλλακτική πολιτικο-κοιννωική κ οικονομική συγκρότηση απέναντι σε καπιταλισμό (ξεπέρασε σε εμβέλεια τη Γαλλική):
το πιο οργανωμένο επαναστατικό κίνημα στη σύγχρονη ιστορία + οικουμενικότητα= ριζικός ανασχεδιασμός παγκόσμιου πολιτικού και οικονομικού χάρτη, παγκοσμιοποίηση κομμουνιστικής επανάστασης
- συνδυασμός αιτήματος ειρήνη και κοινωνικής επανάστασης (σοσιαλισμός)
- Hobsbawm: επανάσταση= εξέγερση κατά του πολέμου
  • Κεντρική Ευρώπη 1918: κύμα πολιτικών απεργιών και αντιπολεμικών διαδηλώσεων= συντριβή μοναρχικών καθεστώτων, ανακήρυξη αβασίλευτων πολιτευμάτων (Αυστροουγγαρία, Γερμανία).
  • Κεντρική, ανατολική Ευρώπη: εξεγερμένοι αγρότες= όχι ενίσχυση μπολσεβίκικου κινήματος (ενδιαφέρον για εναντίωση σε κόσμο αστών και για ισχυροποίηση σχέσης τους με γη)
  • 1919: ωχρές οι προοπτικές εξάπλωσης μπολσεβίκικου κινήματος στη Δύση. Διάσπαση διεθνούς εργατικού κινήματος, απομάκρυνση από Τρίτη Διεθνή σοσιαλιστικών/εργατικών κομμάτων Ευρώπης ως ρεφορμιστικών= επιστροφή πλειοψηφίας αριστερών σοσιαλιστών σε σοσιαλδημοκρατικά κόμματα μετριοπαθών (1920: αντικομμουνιστικές ηγεσίες)
  • Αντεπανάσταση (νοσταλγοί παλιάς Ευρώπης, εθνικιστές, σφοδροί αντικομμουνιστές):
- επίθεση σε φιλελεύθερους θεσμούς, προώθηση αυταρχισμού
- οικονομικός εθνικισμός (κατά «ιμπεριαλισμού διεθνούς κεφαλαίου»)
- απέχθεια για Γαλλική Επανάσταση
- απέχθεια για πολιτικο-διανοητική κληρονομιά Διαφωτισμού
- επιστροφή σε κορπορατιστική Ευρώπη τάξης, οικογένειας, θρησκείας
- συμμετοχή Καθολικής Εκκλησίας σε αγώνα για πτώση φιλελεύθερης, αστικής δημοκρατίας (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία)
- ριζοσπαστικά φασιστικά κινήματα μαζών, χωρίς πολιτική καθοδήγηση
  • Έδαφος φασισμού: μικρομεσαία ευρωπαϊκά στρώματα (ανάμεσα σε κεφάλαιο κ εργατική τάξη): ξενοφοβία, φόβος κοινωνικής/οικονομικής υποβάθμισης= «αντισημιτισμός της βάσης» (μικρομεσαίων+αγροτών)
- Επισφαλή λειτουργία αστικών δημοκρατικών θεσμών + πολιτικο-κοινωνικές δυνάμεις εχθρικές για φιλελευθερισμό= στροφή μικρομεσαίων σε άκρα δεξιά
  • Στρατολόγηση εργατικών στρωμάτων κ αγροτών σε εθνοσοσιαλιστικά και φασιστικά κόμματα. (Νομιμοποίηση κομμάτων: +τέως σοσιαλιστές και κομμουνιστές. Συμμετοχή μεσαίων στρωμάτων/φοιτητών.)
  • Συνεργασία πολιτικής αριστοκρατίας προπολεμικών καθεστώτων με φασισμό= χρήση «συνταγματικής οδού» από φασιστικές δυνάμεις + στοιχεία από αστική (μεγαλοαστική) τάξη.
  • Άνοδος συνδικαλισμένης εργατικής τάξης= θεώρηση από συντηρητικούς ως δύναμη κοινωνικής ανατροπής (όχι διάκριση μετριοπαθών-κομμουνιστών, νομιμοποίηση λογικών βίαιης καταστολής)
  • «Εθνικιστικός καπιταλισμός» ναζιστικής Γερμανίας: υπέρ μεγάλου κεφαλαίου
- καταστροφή εργατικών συνδικάτων
- ενίσχυση βιομηχανικής παραγωγής
- επιφανειακός φιλεργατισμός (δημιουργία θέσεων εργασίας σε πολεμική βιομηχανία κ δημόσια έργα + παροχές: στοιχειώδης περίθαλψη, διακοπές εργατών, φθηνό λαϊκό αυτοκίνητο)
- προσφορά στράτευσης εργατικού δυναμικού σε βιομηχανικές μονάδες και σε στρατόπεδα συγκέντρωσης
- μαζική στράτευση βιομηχανικού κεφαλαίου στο Ναζιστικό Κόμμα
- βιομηχανική οικονομία Τρίτου Ράιχ: προβλήματα συντονισμού, γραφειοκρατίας, συντονιστικής ανεπάρκειας


11.3 ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΣΤΟ ΣΤΟΧΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΝΑΖΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, 1938-1945
  • Παραμονές Β΄ Πολέμου: αποστασιοποίηση ευρωπαϊκών κοινωνιών από αρχές οικονομικού φιλελευθερισμού και αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας
  • Κράχ 1929: εξαθλιωμένες μάζες εναντίον πλουτοκρατίας laissez-faire
  • Ανάκαμψη χιτλερικής Γερμανίας: προώθηση πλήρους υποταγής ευρωπαϊκών οικονομιών/κοινωνιών υπό κεντρικό γερμανικό έλεγχο ως λύση πανευρωπαϊκής ανοικοδόμησης
  • Ιδέα Ευρώπης ως αυτόνομης και ενιαίας οικονομικής οντότητας, μιας κοινής αγοράς (με αποκλεισμένη τη Βρετανία)= έννοια περιφερειακής οικονομίας με επίκεντρο τη Γερμανία. Νέα ευρωπαϊκή τάξη= γερμανική τάξη
- Ενιαία οικονομία, απαλλαγμένη από δόγμα laissez-faire κ διεθνούς χρυσού κανόνα + κεντρικός σχεδιασμός παραγωγής
  • Προσήλωση Χίτλερ σε ανάγκη διατήρησης μέσου γερμανικού βιοτικού επιπέδου σε βάρος κατεχόμενων λαών= νέα «φεουδαρχοποίηση» Ευρώπης
- ενσωμάτωση βαριάς κεντροευρωπαϊκής βιομηχανίας σε γερμανική «εθνική» βιομηχανία
- πολιτική λεηλασίας φυσικών πόρων ανατολικής Ευρώπης, Βαλκανίων (καταδίκη πληθυσμών σε λιμοκτονία και καταναγκαστική εργασία)
- 1942: «ολοκληρωτικός πόλεμος» Γερμανίας εναντίον συμμάχων: πλήρη εγκατάλειψη σχεδίων για συγκρότηση ενοποιημένης ευρωπαϊκής οικονομίας, καταλήστευση παραγωγικών πόρων υποτελών χωρών= διόγκωση αντίστασης κατεχόμενων κοινωνιών
  • Γερμανική πολιτική διαχείρισης ευρωπαϊκών οικονομιών/κοινωνιών: ναζιστικός ρατσισμός (μόνη «οργανώτρια αρχή» για μέλλον Ευρώπης)= πολιτική μαζικής γενοκτονίας και πολιτισμικής εξόντωσης
Ευρώπη= «ζωτικός χώρος» για «ελεύθερη κ ένδοξη ανάπτυξη» Γερμανίας
Μετεξέλιξη πολέμου σε ρατσιστική εκκαθάριση.
- ενίσχυση γερμανικών πληθυσμών εκτός Γερμανίας (μεθόριο Ράιχ): αναγκαστική μετακίνηση γερμανικών εθνοτικών μειονοτήτων («άποικοι» ανατολικής Ευρώπης)
- αποστολή γερμανικών διοικήσεων: απάλειψη υπανθρώπων (Εβραίων, τσιγγάνων, Πολωνών, Ουκρανών κ.α.)
- εκτελεστική δύναμη μηχανής θανάτου: σώμα των Ες Ες
- χώροι «επιστημονικής» εξαφάνισης «ανεπιθύμητων φυλών»: στρατόπεδα συγκέντρωσης
- λύσεις: α. οριστική εξόντωση, β. προσωρινή διατήρησής τους ως δεξαμενές καταναγκαστικής εργασίας
- επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» (εισβολή σε ΕΣΣΔ): άνοιξε δρόμο για πόλεμο ολοκληρωτικού αφανισμού εναντίον «ιουδαιο-μπολσεβικισμού»
- επιβολή Τελικής Λύσης (1941): θάλαμοι αερίων
  • Βία, ρατσισμός χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Κλίμακα, συστηματοποίηση, αγριότητα, πολυτυπία μεθόδων ναζιστικής πολιτικής γενοκτονίας= παγκόσμια, διαχρονική πρωτοτυπία

11.4 Η ΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΟΣ. ΤΑ ΑΜΕΣΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ
1945-1950
  • Αποδιάρθρωση ευρωπαϊκών κοινωνιών
  • Έντονοι διχασμοί, εθνοτικές αντιπαλότητες, καταστροφή υποδομής, ερήμωση πόλεων, υπαίθρου, εκατομμύρια πρόσφυγες, τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών (επαναπατρισμός, αποφυγή κομμουνιστικών ζωνών διοίκησης)
  • Δημιουργία κράτους Ισραήλ (έξοδο εβραϊκών πληθυσμών από Ευρώπη)
  • Μεγάλος αριθμός συνεργατών κατακτητή: πρόκληση κοινού αισθήματος
  • Απονομή δικαιοσύνης: έκφραση διαφορετικών αντιλήψεων περί δικαίου, διαφορετικές πολιτικο-κοινωνικές/οικονομικές στρατηγικές
- δίωξη, εξόντωση δοσίλογων (λιντσάρισμα, διαπόμπευση Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία)
- απόπειρες χαλιναγώγησης τιμωρητικής μανίας πλήθους: οργανωμένη αντίσταση Γαλλίας, Ιταλίας, Ελλάδας (συγκρότηση στρατοδικείων, φυλακών)
- κυβερνήσεις συνασπισμού χωρών εκτός σοβιετικής ζώνης ελέγχου (Συμφωνία Γιάλτας): φόβος γενικευμένης εκτροπής= πολιτική μετριοπαθούς τιμωρίας, άμβλυνσης αντιπαραθέσεων (λογική συγχώρεσης/αμνηστίας: μέρος της κρατικής διοίκησης αλώβητο από πολιτική κάθαρσης)
- ανατολικοευρωπαϊκές χώρες: εκτεταμένες μαζικές διώξεις, κομμουνιστική κατεύθυνση αναδόμησης κοινωνίας (πρότυπο ΕΣΣΔ). Αντιφασιστικές εκστρατείες με στόχο συνεργάτες Γερμανών, τοπικούς φασίστες και παλιά φεουδαλική δομή. Τιμωρητική πολιτική + εθνική εκκαθάριση.
  • Δεινή οικονομική πραγματικότητα: απώλειες παραγωγικών πόρων+ μείωση εργατικού δυναμικού
  • Ωφέλεια αμερικανικής οικονομίας (ΗΠΑ: παγκόσμια πρωτοκαθεδρία)
  • Σχίσμα Δυτικής-Ανατολικής Ευρώπης: εδραίωση εποχής Ψυχρού Πολέμου. Σύνδεση αναδιοργάνωσης ευρωπαϊκών οικονομιών με πολιτικές υπερδυνάμεων.
  • Αναδυόμενος διπολισμός= μαζική αμερικανική παρέμβαση σε ανοικοδόμηση «ελεύθερου κόσμου» + αποτροπή εκδικητικών οικονομικών λογικών (αποφυγή καταστροφικής εμπειρίας γερμανικών επανορθώσεων 1919): ελαστική βάση πολεμικών αποζημιώσεων που επιβλήθηκαν σε Γερμανία
  • Κατά τη διάρκεια του πολέμου: ενίσχυση συμμάχων από ΗΠΑ (χορηγήσεις)
  • Άμεσα μεταπολεμικά χρόνια: πολιτική δανειοδότησης Ευρώπης
  • Σοβιετικός κίνδυνος: πολιτική γενναίων παροχών ευρωπαϊκής ανοικοδόμησης

ΚΕΦ. 12ο ΟΙ ΔΥΟ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1950-1980

12.1 ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΣΤΟΝ «ΥΠΑΡΚΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ»
  • Σοβιετική Ένωση: βαριά τραυματισμένη από τον πόλεμο
- καταστροφές σε παραγωγική υποδομή
- αλλαγές σοβιετικής οικονομικής οργάνωσης
- μετακίνηση βιομηχανίας στα ανατολικά της χώρας
- σκληρές συνθήκες εργασίας εργατών (απαγόρευση μετακίνησης)
- δυσχερής παροχή τροφίμων (ξηρασίες)
- καταστροφική κολεκτιβοποίηση γεωργίας 1930
  • Προσπάθεια ανοικοδόμησης οικονομίας με έμφαση στη βαριά βιομηχανία
  • Προβλήματα σχεδιασμού σοβιετικής μεταπολεμικής ανάκαμψης
  • Χαμηλό βιοτικό επίπεδο Ρώσων αγροτών: μετανάστευση σε αστικά κέντρα
  • Σκλήρυνση σταλινικού καθεστώτος: αντιφάσεις σοβιετικής κοινωνίας και οικονομίας
  • Κατά τη διάρκεια του πολέμου: αύξηση μελών Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος: προσδοκία για καλύτερες μέρες για χώρα/λαό= αντίσταση
  • Μεταπολεμική αύξηση εθνικού πλούτου= όχι βελτίωση βιοτικού επιπέδου (απογοήτευση)
  • Μαζικοποίηση ανώτατης εκπαίδευσης= μόρφωση (νέα κουλτούρα, νέες ηθικές και διανοητικές αναζητήσεις) VS ιδεολογική αποστέωση σταλινισμού
  • Τέλος πολέμου: ανατολική Ευρώπη + μέρος Βαλκανίων υπο σοβιετικό έλεγχο
- Κοινωνίες κατά βάση αγροτικές (εξαίρεση: Τσεχοσλοβακία) με κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα: φεουδαλικά στοιχεία + εθνοτικές μειονότητες + αυταρχικά καθεστώτα
- επιτάχυνση, θεσμοποίηση κοινωνικής επανάστασης
- σοβιετική πολιτική θεώρηση: «προγεφύρωμα» σε καπιταλιστική Δύση
  • Βρετανός ιστορικός Mazower: διαφοροποίηση σοβιετικής πολιτικής επικυριαρχίας από ναζιστική= όχι ρατσιστικός εθνικισμός, αλλά φιλοσοφία κοινωνικού μετασχηματισμού προς κομμουνιστική κατεύθυνση (όχι αρχές αποκλεισμού)
  • Βάση σοβιετικής ισχύος: φιλικά προσκείμενων πολιτικών εξουσιών (όχι φεουδαλικού τύπου οργάνωση ναζιστικής ηγεμονίας)
  • Προώθηση ραγδαίας εκβιομηχάνισης: μετατροπή αγροτικού τοπίου σε εκβιομηχανισμένη και αστική κοινωνία
  • Στόχοι: α. οριστική κατάργηση φεουδαλισμού, β. ολοκλήρωση ατελούς αστικής επανάστασης
  • Προώθηση παλιάς λογικής «λαϊκών μετώπων», αντίδραση σε αυτενέργεια τοπικών κομμουνιστών
  • Αλματώδης ανάπτυξη ΕΣΣΔ= εγγύηση επιτυχίας σοσιαλιστικής ανοικοδόμησης
  • Ίδρυση Comnform 1947: μεταβολή σοβιετικής στάσης από πολιτική προώθησης εθνικών συμμαχιών σε καταναγκαστική ομοιομορφία μιας νέας, επιθετικής στάσεις απέναντι σε αστικές δυνάμεις. Διώξεις «απείθαρχων» κομμουνιστών: εποχή σταλινισμού
  • Προώθηση βιομηχανικής επανάστασης= συμπίεση αγροτικού τομέα + συρρίκνωση κατανάλωσης
  • Ανεπαρκής εκβιομηχάνιση υπανάπτυκτης ανατολικής Ευρώπης= καθολική εδραίωση αντίληψης εκβιομηχάνισης υπό κρατικό έλεγχο
  • Ευρώπη σε φάση «κεντρικού σχεδιασμού»: υπαγωγή βαριάς βιομηχανίας κ τραπεζιτικού φορέα υπό άμεσο κρατικό έλεγχο + κράτος πρόνοιας κλπ. Ζήτημα (κατά Mazower): εκδοχής (σοσιαλδημοκρατικής ή κομμουνιστικής)
  • Βάση «ηρωικής αναπτυξιακής φάσης»: συμπίεση εισοδημάτων εργατικής τάξης (επανεπένδυση πλεονασμάτων σε βιομηχανική ανάπτυξη)
  • Αποτέλεσμα (απουσία σχεδίου Μάρσαλ για ανατολικές χώρες): ανάπτυξη!
  • Σοβιετικού τύπου βιομηχανική οργάνωση= βιομηχανίες εντάσεως εργασίας
- όχι ανάπτυξη υψηλής τεχνολογίας,
- υπερτροφία παραδοσιακών και ξεπερασμένων βιομηχανικών κλάδων πχ ορυχεία)
- υπονόμευση μέλλοντος + δυσαρέσκεια ανατολικοευρωπαίων εργατών (με αντιρωσικό χαρακτήρα)
  • Αγροτική ύπαιθρος: εξάρτημα/τροφοδότης βιομηχανικού αστικού τομέα: μαζική κολεκτιβοποίηση γης + επιβολή φόρων + κατάργηση πιστωτικών προνομίων αγροτών= εξεγέρσεις αγροτικών κοινοτήτων (παραδοσιακή επιφύλαξη σε κομμουνισμό)= μαζική καταστολή από εξουσία
- σαμποτάρισμα παραγωγής + αγροτικές εξεγέρσεις=έλλειψη τροφίμων: χαλάρωση μέτρων κολεκτιβοποίησης= αποσταλινοποίηση σοσιαλιστικών κοινωνιών ανατολικής Ευρώπης
  • Λατρεία παραγωγικότητας εις βάρος ποιότητας προϊόντων κ κοινωνικών αναγκών
  • Διώξεις Στάλιν με στόχο υψηλόβαθμα στελέχη Κόμματος + αντισημιτισμός
  • 1953: θάνατος Στάλιν (άμεσος τερματισμός διώξεων, αποσταλινοποίηση)
  • Εποχή ρευστότητας, παλινδρομήσεις, αντιφάσεις νέας σοβιετικής ηγεσίας.
  • Πρόοδοι σοσιαλιστικών κοινωνιών:
- καθιέρωση εθνικών συστημάτων υγείας
- μείωση παιδικής θνησιμότητας
- αύξηση μέσου όρου ζωής Ευρωπαίων
- οικογενειακές παροχές, νέα δικαιώματα: απελευθέρωση γυναικών από σπίτι (εργατικά χέρια στην υπηρεσία της σοσιαλιστικής ανάπτυξης)
- εκδημοκρατισμός παιδείας, μαζική είσοδο πλατιών κοινωνικών στρωμάτων
- αν και συγκρότηση κομματικής αριστοκρατίας (νομενκλατούρας): όχι ελίτ
- μείωση ψαλίδας απολαβών χειρωνακτικών και μη επαγγελμάτων (ενθάρρυνση κοινωνικής κινητικότητας από εργατική τάξη σε μεσαία): πολιτική, κοινωνική, οικονομική εξίσωση
- ισότιμη κατανομή εθνικού εισοδήματος: όχι επαιτεία
  • Κοινωνικό και πολιτικό κόστος βιομηχανικής ανάπτυξης ΕΣΣΔ:
- ελλείψεις σε πολλούς τομείς εθνικών οικονομιών: υπονόμευση αγοραστικής δύναμης καταναλωτών, κίνδυνοι για οικονομική ανάπτυξη
- βελτίωση στοιχειωδών συνθηκών ζωής, αλλά ενίσχυση λαϊκής δυσαρέσκειας (σπανιότητα/έλλειψη βασικών καταναλωτικών αγαθών: ανεπάρκειες αγοράς)
- οικονομική αποστράγγιση ανατολικοευρωπαϊκών χωρών από ΕΣΣΔ
  • 1960: καπιταλιστικές κοινωνίας είχαν κερδίσει «μάχη κατανάλωσης»
  • Συγκεντρωτισμός Στάλιν: πολιτική, οικονομική, στρατιωτική ομογενοποίηση ανατολικών ευρωπαϊκών χωρών (COMECON, Σύμφωνο Βαρσοβίας)
  • Αποσταλινοποίηση ΕΣΣΔ: υιοθέτηση νέας πορείας από λαϊκές δημοκρατίες
- απόπειρες εθνικοποίησης πορείας προς σοσιαλισμό, βούληση για αυτοδύναμη ανάπτυξη: άδοξος τερματισμός με καταστολή Άνοιξης της Πράγας από δυνάμεις Συμφώνου Βαρσοβίας


12.2 ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΔΥΣΗ
·         Οικονομική αβεβαιότητα (κίνδυνος ύφεσης προπολεμικών χρόνων): τροφοδότηση από ψυχροπολεμική υστερία
·         Θεμελιώδη προϋπόθεση νέας σχεδιασμένης καπιταλιστικής οικονομίας Keynes: πλήρη απασχόληση
·         Στήριγμα ανάπτυξης δυτικοευρωπαϊκών οικονομιών: διαθεσιμότητα μεγάλου εργατικού δυναμικού
·         Ενίσχυση ανάπτυξης από:
Α. μεταναστευτικά ρεύματα
Β. επαρκή κεφαλαιακά αποθέματα
Γ. κυβερνητική παρεμβατική πολιτική (έλεγχος τραπεζών κ επενδύσεων)
Δ. επιβολή εξοικονόμησης πόρων
Ε. συμπίεση κατανάλωσης προς όφελος οικονομικής ανάπτυξης
  • Βασική ενίσχυση: σχέδιο Μάρσαλ
  • Αμερικανική επιρροή σε βιομηχανική οργάνωση και διοίκηση επιχειρήσεων:
Προπαγάνδα υψηλής παραγωγικότητας ως μόνη λύση (προγράμματα ανταλλαγών, ενημερωτικά σεμινάρια, εκθέσεις, εκδόσεις κλπ) και ενίσχυσης μαζικής κατανάλωσης= αναζωογόνηση εμπορικών συναλλαγών
  • 1 Ιανουρίου 1959: Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (εμπορική επανάσταση 2ης μεταπολεμικής δεκαετίας) + ΕΟΚ = απαρχή οικονομικής κ πολιτικής ομογενοποίησης καπιταλιστικής Ευρώπης
  • Δυτικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις: αποστασιοποίηση από οικονομικό δόγμα Μεσοπολέμου, υπέρ κρατισμού: (εξαίρεση: Ιταλία, Γερμανία)
- έμφαση σε πλήρη απασχόληση και σε ανάπτυξη
- μετατόπιση βάρους από δείκτες οικονομίας σε κοινωνία
  • Παράλληλη ανάπτυξη ιδιωτικού τομέα + συμβίωση με δημόσιο: όραμα ανάπτυξης
  • Σταδιακή απομάκρυνση κυβερνήσεων από απόλυτο κρατισμό: μεικτή οικονομία. Ανάπτυξη ιδιωτικού τομέα= οικονομική έκρηξη 1950
  • Παράγοντας επιτάχυνσης ανάπτυξης= τεχνολογική επανάσταση
- πόλεμος (καταναγκαστική επένδυση κεφαλαίων)= μαζικοποίηση τεχνολογικών καινοτομιών, πολ/σμός τεχνικών ειδικοτήτων, προώθηση έρευνας
- νέες τεχνολογίες: εντάσεως κεφαλαίου (απαίτηση διαρκών επενδύσεων, δημιουργία τεράστιου καταναλωτικού κοινού, νέα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας κ μαζικής κατανάλωσης)
- μαζικοποίηση τεχνολογίας και νέων μεθόδων παραγωγής (φορντισμός)
- εκρηκτικός πολλαπλασιασμός αυτοκινήτων= κατανάλωση τεραστίων ποσοτήτων ενέργειας (μαζική παραγωγή φθηνού πετρελαίου) + αιθαλομίχλη
  • Δημιουργία οικονομία μαζικής κατανάλωσης, πλήρους απασχόλησης, σταθερής αύξησης εισοδήματος εργαζομένων + νέα μαζικά συστήματα κοινωνικής ασφάλισης: κοινωνική πρόνοια
  • 1970: εξέλιξη προηγμένων καπιταλιστικών κρατών σε κράτη πρόνοιας
  • Τέλη ’60: πρώτες ενδείξεις ανισορροπίας στη διεθνή οικονομία= λήξη εποχής μεγάλης ανόδου (κρίση)
- κάμψη παραγωγικότητας
- πίεση από αυξήσεις μισθών κ τιμές προϊόντων
- κατάρρευση διεθνούς νομισματικού συστήματος Bretton Woods (1971)
- πετρελαϊκή κρίση (αύξηση τιμής από καρτέλ του ΟΠΕΚ)
- ραγδαία αύξηση πληθωρισμού
- τεράστια δημοσιονομικά ελλείμματα ΗΠΑ
  • Αποτελέσματα κρίσης:
- ανεργία
- επιστροφή οικονομικού φιλελευθερισμού


12.3 Ο ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ
1945-1980
  • Συρρίκνωση αγροτικών πληθυσμών+ κορύφωση αγροτικής παραγωγής: τεχνολογική επανάσταση στη γεωργία (μαζική εισαγωγή μεγάλων μηχανημάτων, πρόοδος γεωργικής χημείας, μεθόδων αναπαραγωγής κτηνοτροφίας, βιοτεχνολογία)
  • Έξοδος αγροτικών πληθυσμών= εξαστισμός κοινωνιών
  • Μαζικοποίηση δευτεροβάθμιας κ τριτοβάθμιας εκπαίδευσης: άνοδος επαγγελμάτων πανεπιστημιακού επιπέδου (καταπολέμηση αναλφαβητισμού)
  • Μαζικοποίηση εκπαίδευσης= εκδημοκρατισμός ανώτατης παιδείας (αύξηση φοιτητικού πληθυσμού: αύξηση θέσεων εργασίας στην τριτοβάθμια)
  • Εδραίωση κράτους πρόνοιας= ενίσχυση φοιτητικού σώματος (επιδοτήσεις, δωρεάν παιδεία), συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα η ελεύθερη πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση
  • Φοιτητικός ριζοσπαστισμός τελών ’60 (Μάης ’68: φιλειρηνικό, αντιιμπεριαλιστικό φοιτητικό κίνημα, αντίθεση σε εξουσία νέας γενιάς, εναντίωση σε κουλτούρα αστικής τάξης (όχι πολιτικο-κοινωνική επανάσταση, ναι κινήματα κοινωνικής κριτικής= νέες αντιλήψεις για κοινωνική οργάνωση, θέση δύο φύλων, πολιτισμό κλπ)
  • Διάχυση αιτημάτων φοιτητικών στις εργατικές μάζες (απεργίες, διεκδίκηση υψηλότερων μισθών, βελτίωση βιοτικού επιπέδου)
  • Ανάπτυξη φεμινιστικού κινήματος σε ΗΠΑ κ Ευρώπη. Αύξηση μεταπολεμικής γυναικείας εργασίας κ μαζική είσοδος γυναικών σε ανώτατη εκπαίδευση= χειραφέτηση
  • 1980: συρρίκνωση εργατικής τάξης (μεταβιομηχανική εποχή)
  • Αιτίες «εξαφάνισης» εργατικής τάξης:
- παρακμή παλιών βιομηχανιών σε ώριμες καπιταλιστικές χώρες ή μεταφορά τους σε «νέες βιομηχανικές χώρες» εκτός Ευρώπης (αποβιομηχάνιση)
- αντικατάσταση παλιών μεγάλων βιομηχανικών μονάδων (κ εργατουπόλεων) από βιομηχανικές μονάδες μετρίου μεγέθους κ υψηλής τεχνολογίας (εξάπλωση τεχνολογίας έπληξε εργατική τάξη)
- οικονομικές κρίσεις 1970-1980: μαζική ανεργία στη βιομηχανική εργατική τάξη
- εσωτερικός κατακερματισμός εργατικής τάξης κ άμβλυνση ενιαίας ταξικής συνείδησης είχαν προηγηθεί: 1950-1970 ανύψωση μέσου βιοτικού επιπέδου εργατών. Διαχωρισμός εργατών σε ανώτερο (ειδικευμένοι, εποπτικό προσωπικό) και κατώτερο (χειρώνακτες)
- μαζική μετανάστευση ξένων= εθνοτική κ φυλετική διαφοροποίηση εργατικής τάξης, όξυνση εσωτερικών της συγκρούσεων



  

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου