ΕΠΟ 30 - ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΕΠΟ 30 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ.Α.Β. 2015

Περιεχόμενα:
Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, Τόμος Α΄
Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, Αναγέννηση και Ουμανισμός, Τόμος Β΄
Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση, Τόμος Γ΄
Γρήγορη επισκόπηση

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΤΟΜΟΣ Α΄: ΣΥΓΚΛΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ
(ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ., ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ 2001)

Κεφ. 1^ο ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ 330-1453

1.2. Το ιστορικό, πολιτικό και στρατιωτικό πλαίσιου του Βυζαντινού πολιτισμού

Κύριος πρωτεργάτης διαμόρφωσης αρχικών προϋποθέσεων για εμφάνιση νέου πολιτισμού= Κωνσταντίνος (Μέγας ή Ισαπόστολος).

Τρία γεγονότα σφράγισαν εμφάνιση νέου θεοκεντρικού κράτους:

Α. διάταγμα Μεδολιάνου 313= αναγνώριση νομιμότητας χριστιανισμού

Β. Α΄ οικουμενική Σύνοδος Νίκαιας 325 = περιορισμός αίρεσης αρειανισμού

Γ. βάφτιση Κωνσταντίνου 337 (στην επιθανάτια κλίνη του)

Για πρώτη φορά κράτος που προστατεύει/στηρίζει χριστιανική θρησκεία= διαμόρφωση θεοκεντρικού χαρακτήρα Βυζαντινής αυτοκρατορίας (κεφαλή= χριστιανός αυτοκράτορας)

361 θάνατος Κωνστάντιου= στο θρόνο ο Ιουλιανός Παραβάτης (προσπάθεια υποστήριξης πολυθεΐας)

Ιοβιανός (διάδοχος Ιουλιανού)= συνθήκη ειρήνης με Πέρσες 363

Βαλεντιανός (διάδοχος Ιοβιανού)= κυβερνήτης Δύσης, δίνει Ανατολή στον αδελφό του Ουάλλη (πίστευε σε αίρεση αρειανισμού, επέτρεψε σε Βησιγότθους να βρουν καταφύγιο στην αυτοκρατορία= σκοτώθηκε από τους ίδιους)

Θεοδόσιος Α΄ Μέγας (διάδοχος Ουάλλη, επιλογή του Γρατιανού, διαδόχου Βαλεντιανού)= Β΄ Οικουμενική Σύνοδος (για ένωση χριστιανισμού) + ειρήνη με Περσία 387

Θάνατος Γρατιανού (393)= Θεοδόσιος διοικεί Ανατολή κ Δύση

Θάνατος Θεοδόσιου (395)= διάδοχοι γιοι: Αρκάδιος (Ανατολή) κ Ονώριος (Δύση)

Κατάρρευση Δύσης λόγω επιθέσεων των γερμανικών φύλων

Μαρκιανός (διάδοχος Θεοδόσιου)= Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος Χαλκηδόνας 451 [χριστολογικό πρόβλημα: φύσεις Χριστού (αν είναι και Θεός και άνθρωπος), μονοφυσίτες υποστηρίζουν μία και μοναδική φύση Χριστού (ευκαιρία για πατριαρχείο Αλεξάνδρειας να αντιδράσει σε αυξανόμενη επιρροή Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως που είχε κ συμφωνία πάπα)]. Αποτέλεσμα= απόσχιση χριστιανικού κόσμου (Αρμενία, Συρία, Β. Αφρική)= ευκολότερη κατάκτηση από Άραβες

6^ος αι. Ιουστινιανός (527-567)= ανάκτηση Β. Αφρικής από Βανδάλους, Ιταλίας από Οστρογότθους κ Ισπανία από Βησιγότθους: Μεσόγειος= θάλασσα αυτοκρατορίας

Διοίκηση πιο συγκεντρωτική + αναθεώρηση κωδίκων ρωμαϊκών νόμων (+Νεαρές: νέοι νόμοι) + κατασκευή ναού Αγ. Σοφιάς + εμπλοκή σε θεολογικές διαμάχες (Ε΄ Οικουμενική Σύνοδος 537= καταδίκη αίρεσης «Τριών Κεφαλαίων»/μονοφυσιτικής εμπνεύσεως= ρήξη με πάπα Ρώμης= πνεύμα καισαροπαπισμού (κατάργηση θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας), + εξουθενωτικοί, για την οικονομία, πόλεμοι (εμφάνιση έντονης αντιπολίτευσης= 532 Στάση του Νίκα + δυσαρέσκεια πάπα)

Θάνατος Ιουστινιανού: νέα διάσπαση αυτοκρατορίας

7^ος αι. εισβολές Περσών= εξάντληση αυτοκρατορίας, αδύναμη απέναντι σε Άραβες με φανατικό θρησκευτικό ζήλο (διάδοση Κορανίου)= χάνει Συρία, Β. Αφρική (αποξενωμένες από αυτοκρατορία εξαιτίας μονοφυσιτισμού), οι Άραβες προελαύνουν κ κατακτούν Μικρά Ασία, φτάνουν μέχρι τείχη Κωνσταντινούπολης.

8^ος αι. στρατηγός Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος αυτοκράτορας (717-740) + γιος του Κωνσταντίνος Ε΄= αμυντικά σχέδια: ευημερία αυτοκρατορίας. Πρόβλημα= έκδοση διατάγματος 726 (απαγόρευση λατρείας εικόνων: ένδειξη δυσαρέσκειας αυτοκράτορα απέναντι σε αύξηση επιρροής μοναστηριών)= Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος 787 (συμφιλίωση Ρώμης-Κωνσταντινούπολης κ αναστήλωση εικόνων). Πάπας= αποκομμένος από Κωνσταντινούπολη (κατάληψη από Λομβαρδούς 750): στέφει Κάρολο Μέγα «αυτοκράτορα των Ρωμαίων» 800, προτρέπει χρονικογράφους να αναφέρονται στο βυζαντινό αυτοκράτορα ως αυτοκράτορα των Ελλήνων (όχι των Ρωμαίων) κ Ανατολική αυτοκρατορία ως Αυτοκρατορία Ελλήνων ή Βυζαντίου.

9^ος αι. εσωτερική κ εξωτερική ανασφάλεια αυτοκρατορίας= δυσπιστία στρατού/λαού για ικανότητες αυτοκρατόρων: στάσεις, κινήματα στρατού με στόχο επιβολή αυτοκρατόρων αρεσκείας τους. Αλλά: αναζωπύρωση Εικονομαχίας, διαμάχες με εκκλησία προς επίτευξη προσωπικών στόχων αυτοκρατόρων. 843= αναστήλωση εικόνων κ θέσπισης εορτασμού Κυριακής Ορθοδοξίας.

847 αναλαμβάνει ο Βασίλειος Α΄= ανάκαμψη αυτοκρατορίας (στρατηγικές ικανότητες= συγκράτηση Αράβων σε Νότο, Δύση κ Ανατολή κ Βουλγάρων σε Βορρά). Μαζί με γιο του Λέοντα ΣΤ΄ Σοφό= εσωτερική ειρήνη (νέες κωδικοποιήσεις νόμων, Βασιλικά + καθιέρωση ελληνικής ως επίσημης γλώσσας, ελληνικός χαρακτήρας διοίκησης). 901: λεηλασία Θεσσαλονίκης από Άραβες πειρατές.

10^ος αι. Επόμενος αυτοκράτορας: ναύαρχος Ρωμανός Α΄= ειρήνη με Βουλγάρους, πόλεμοι στην Ανατολή για ανάκτηση χαμένων εδαφών + επιγαμία (πάντρεψε κόρη του με Βλαδίμηρο Κιέβου: συμφωνία ειρήνης/συνεργασίας με εκχριστιανισμένη Ρωσία). Διάδοση ορθοδοξίας σε Ρώσους και Σέρβους (Μεθόδιος/Κύριλλος: σύνταξη κυριλλικού αλφάβητου, διάδοση ορθοδοξίας σε λαούς Ανατολικής Ευρώπης)

Διάδοχοι Ρωμανού Α΄: Νικηφόρος Φωκάς (Νικηφόρος Β΄, 963-969) κ Ιωάννης Τσιμισκής (Ιωάννης Α΄, 969-979)= ανάκτηση Κιλικίας, Κύπρου, Αντιόχειας, απώθηση Βουλγάρων κ Ρώσων, φτάνει μέχρι περίχωρα Βαγδάτης, Ιεροσολύμων.

200 χρόνια διαδόχων Βασιλείου: εσωτερική κ εξωτερική ασφάλεια= αύξηση πολιτικής επιρροής κ οικονομικής δύναμης μεγάλων γαιοκτημόνων (προσπάθεια αντιμετώπισης ανταγωνιστικής δύναμης γαιοκτημόνων με νέους νόμους περιορισμού ιδιοκτησιών, αλλά  χωρίς αποτέλεσμα)= απειλούν αυτοκράτορα (στάσεις)

Βασίλειος Β΄ (976-1025)= κατέπνιξε την στάση εναντίον του, δραστικά μέτρα κατά μεγάλων γαιοκτημόνων= εσωτερική ειρήνη + επιτυχής πόλεμος κατά Βουλγάρων (Βουλγαροκτόνος). Μετά Βασίλειο Β΄ αρχίζει παρακμή ως τελική κατάρρευση 1453.

Αρχή πτώσης Βυζαντίου: 1071 = ολοκλήρωση κατάκτησης Ιταλίας από Νορμανδούς + ανάπτυξη εμπορίου ιταλικών δημοκρατικών παραθαλάσσιων πόλεων (κυρίαρχη θέση στη Μεσόγειο) + ήττα αυτοκρατορικού στρατού από Σελτζούκους Τούρκους στο Μαντζικέρτ (αιχμαλωσία αυτοκράτορα Ρωμανού Δ΄ κ καταστροφή στρατού του)= κατάληψη Μικράς Ασίας από Τούρκους, ερήμωση κ χρήση της ως ορμητήριο για ληστρικές επιδρομές σε Αιγαίο + καταστροφή χερσαίων κ υδάτινων οδών (όχι επικοινωνία αυτοκρατορίας με αποκομμένη επικράτεια, όχι πια πηγές εσόδων, στρατολόγησης κ τροφίμων)= βάση πια οι μισθοφόροι (πολιτικές/οικονομικές κ διπλωματικές συνέπειες)

Αλέξιος Κομνηνός (1081-1118): συγκρατεί Σελτζούκους Τούρκους κ Νορμανδούς, στρέφει Σταυροφόρους κατά Τούρκων κ Αράβων.

Διάδοχοι Αλέξιου: δεν κατάφεραν να διώξουν Τούρκους από Μικρά Ασία, ναι σε βοήθεια ιταλικών δημοκρατικών (στόλων) με ανταλλάγματα κ παροχή προνομίων.

Αντίδραση σε φιλοδυτική στάση αυτοκρατόρων από κλήρο, στρατό, αριστοκρατία (εναλλαγή φιλοδυτικών αυτοκρατόρων πχ Μανουήλ Α΄κ εχθρών Δύσης πχ Ανδρόνικος Κομνηνός)

1204: κατάληψη Κωνσταντινούπολης από Σταυροφόρους, απληστία Βενετών και άλλων λαών Δύσης= λεηλασία (αμύθητοι θησαυροί, χειρόγραφα, θρησκευτικά κειμήλια, έργα τέχνης)= καταστροφή συγκεντρωτικής δομής διοίκησης αυτοκρατορίας, παράδοση πολλών επαρχιών (Λατίνοι ηγεμόνες)

Συνείδηση υπόδουλων πολιτών Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως Έλληνες (διαφορά από Δύση, αντιδυτικό μένος)

Θεοδόσιος Λάσκαρις (Νίκαια)= νέα αυτοκρατορική αυλή

Αλέξιος Κομνηνός = ανεξαρτησία Τραπεζούντας

Μιχαήλ Α΄ Άγγελος= ανεξαρτησία Ηπείρου, Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα

Δυτικοί ηγεμόνες χάνουν έλεγχο περιοχών τους, παραδίδουν ερείπια Κωνσταντινούπολης στον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο (1261) με οικονομικά ανταλλάγματα δυσβάσταχτα για φτωχή αυτοκρατορία (σε δεινή στρατιωτική κ οικονομική κατάσταση)

13^ος αι. εισβολή Μογγόλων στην Ευρώπη, διάσπαση σελτζουκικών εμιράτων, εμφάνιση άλλων τουρκικών φυλών (Οθωμανοί). Εκμετάλλευση εμφύλιων διαμαχών διαδόχων θρόνου από Οθωμανούς.= φτάνουν στην Καλλίπολη Θράκης (1346)= πρόσβαση στα ευρωπαϊκά εδάφη. Βυζαντινή αυτοκρατορία= συρρικνωμένη κ κουρασμένη από εμφύλιες διαμάχες.

Μέχρι 1413: εξαιτίας Μογγόλων οι Τούρκοι δεν πλησιάζουν Κωνσταντινούπολη. Απειλή ολοκληρωτικής υποδούλωσης αυτοκρατορίας από Τούρκους= περιοδεία ηγεμόνων σε Δύση για βοήθεια (ως Λονδίνο κ Παρίσι) χωρίς επιτυχία. Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας για ένωση (υποδούλωση) ορθοδοξίας με ρωμαιοκαθολική εκκλησία.

Άλωση Κωνσταντινούπολης επί Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγο 1453 από Μωάμεθ Β΄. Λεηλασία, καταστροφή μνημείων. Μετατροπή ναών σε τζαμιά. Ισταμπούλ= κέντρο μωαμεθανικής αυτοκρατορίας. Υποδούλωση και υπόλοιπων ελεύθερων περιοχών σε Οθωμανούς (Πελοπόννησος 1460, Τραπεζούντα 1461). Εξασφάλιση μακροβιότητας οθωμανικής αυτοκρατορίας= προνόμια σε χριστιανούς κ Εβραίους, ανάκτηση μερικής αίγλης Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Διατήρηση ζωντανής μνήμης περασμένου μεγαλείου Βυζαντίου από εκκλησία (κληρικούς, μοναστήρια), λόγιους και ανώνυμους τραγουδοποιούς (δημοτικά τραγούδια για τελευταίους ακρίτες κ Άλωση Πόλης). Από το 1400 λόγιοι μεταναστεύουν στην Ιταλία (προστατευόμενοι ηγεμόνων κ πλούσιων εμπόρων).

Κεφ. 2^ο ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

2.1. Η Ρωμαϊκή Συνείδηση των Βυζαντινών

Βασικό ρόλο σε διαμόρφωση πολιτικής/κοινωνικής ζωής Βυζαντίου= αναφορά στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (όχι αυτεπίγνωση ως νέος λαός, αλλά ως Ρωμαίους συνεχιστές ρωμαϊκής πολιτικής παράδοσης κ πολιτισμού).

Βυζαντινός ηγεμόνας= Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων

Πατρίδα= Ρωμανία (Βυζαντινοί ονομάζονταν οι κάτοικοι του αρχαίου Βυζαντίου)

Επίσημη γλώσσα= λατινική (μέχρι 6^ο αι.)

Νόμοι, πολιτικοί κ στρατιωτικοί θεσμοί= αρχαίας Ρώμης (ως 7^ο αι.)

Κύριο χαρακτηριστικό αυτοκρατορίας ως εποχή Μεγάλου Κωνσταντίνου= αυξανόμενη τάση συγκέντρωσης πολιτικής κ στρατιωτικής εξουσίας σε αυτοκράτορα

Έννοια πολίτη= (σημαντική σε πρώτα χρόνια ρωμαϊκών κατακτήσεων) αντικατάσταση σε χρόνια Καίσαρα κ Αντωνίου από έννοια υπηκόου.

Αυτοκράτορας= επίγεια παρουσία Θεού (από εκεί αντλεί εξουσία, αντιπροσωπεύοντάς τον). Επίγειο βασίλειο= εικόνα επουράνιου βασιλείου (αυστηρά δομημένο κ ιεραρχημένο τελετουργικό, τίτλοι, χλιδή, μεγαλοπρέπεια αυλής= απόσταση αυτοκράτορα από υπηκόους). Εκκλησία κ αυτοκρατορία αλληλοδανείζονται στοιχεία σε θέματα εθιμοτυπίας κ τελετουργίας.

2.2. Σχέση Εκκλησίας και Αυτοκράτορα

Χριστιανική εκκλησία κ εκκλησιαστική ζωή= σημαντικό ρόλο σε πολιτικό, θεοκεντρικό χαρακτήρα Ανατολικής Αυτοκρατορίας. Συμμαχία αυτοκράτορα κ εκκλησίας (μωαμεθανοί ονομάτιζαν Rumi όλους τους χριστιανούς).

Τάσεις ανεξαρτησίας εκκλησίας από μοναστηριακό κ μοναστικό χώρο.

Μοναχοί (λαϊκής καταγωγής): πολιτική δύναμη, επιρροή στη λαϊκή βούληση (επιφύλαξη απέναντί τους αυτοκρατόρων, πατριαρχών κ ανώτερου κλήρου). Συγκρούσεις μοναχών (κ λαού) με αυτοκράτορα, φεουδαλική αριστοκρατία κ ανώτερο κλήρο/πατριάρχη. Αποκορύφωμα= ησυχαστική έριδα (εξισορρόπησε αντίπαλες δυνάμεις αυτοκρατορικής οικογένειας κ ευγενών που επεδίωκαν προνόμια κ έλεγχο αυτοκρατορικής εξουσίας)

Βυζαντινή κοινωνία= ενιαία κ ομογενής σε πτυχές πολιτισμού: ζητήματα θεολογικά/φιλοσοφικά εκφράζουν κοινωνικές, πολιτικές κ οικονομικές αντιπαραθέσεις.

Ησυχαστική έριδα:

Παλαμικοί – Αντιπαλαμικοί

Καντακουζηνοί κ οπαδοί τους – Παλαιολόγοι κ οπαδοί τους

Λόγιοι αντίθετοι με ανθρωπισμό – Ανθρωπιστές

Συντηρητικοί – Κοινωνικοί μεταρρυθμιστές

Αντιλατίνοι – Λατινόφρονες

2.3. Σχέση Αυτοκράτορα με Τοπάρχες κ μεγάλες Οικογένειες

Απόδοση τίτλων κ προνομίων από αυτοκράτορες= προϋποθέσεις διαμόρφωσης μόνιμης αντιπολίτευσης σε διοίκηση. Εποχή διαδόχων Ηρακλείου: παίρνει μορφή η αντιπολίτευση: Αντιμετώπιση εχθρών= δημιουργία θεσμού θεμάτων: στρατιωτικές περιοχές όπου διοικητική κ στρατιωτική οργάνωση αναλαμβάνουν στρατηγοί, που υπάγονται απευθείας στον αυτοκράτορα. Σιγά-σιγά αποκτούν ανεξαρτησία από κεντρική διοίκηση + κληρονομική μεταβίβαση εξουσίας= μόνιμη αντιπολίτευση

Παράλληλα εμφανίζεται φαινόμενο επαγγελματιών-στρατιωτών σε σύνορα (ακρίτες)

Στρατιώτες κ ηγέτες τους αποκτούν φυσική μονιμότητα κ διαδοχή + τάση συγκέντρωσης εξουσιών (επέμβαση σε διοίκηση αυτοκρατορίας), επιβολή αυτοκρατόρων με βία.

Βυζαντινή κοινωνία= κινητικότητα/δυναμική (περισσότερη από μεσαιωνική φεουδαρχία Ευρώπης). Λαός με αίσθημα πολιτικής ευθύνης, εξεγέρσεις («κόμματα ιπποδρόμου», Ζηλωτές»). Διατήρηση συναισθήματος Ρωμαίου πολίτη.

Κεφ. 4^ο Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

4.1. Το αγαθό της Μόρφωσης και η οργάνωση της Εκκλησίας

Καλή μόρφωση= ιδανικό κάθε Βυζαντινού (γελοιοποίηση αυτοκρατόρων για ελλιπή γνώση ελληνικής κ αστόχαστα λόγια). Συμμετοχή όλων σε πολιτισμό εποχής ως κομμάτι του εαυτού (διαφορά με δυτικό μεσαίωνα).

Ρόλο σε αίσθηση ανωτερότητας παιδείας= οργάνωση κ υποστήριξη παιδείας από αυτοκράτορα κ εκκλησία σε όλες τις βαθμίδες, ιδίως πανεπιστημίου.

Σχολεία πρωτοβάθμιας κ δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης= ιδιωτική ή τοπική εκκλησιαστική πρωτοβουλία.

6-7 ετών: Σχολή γραμματιστού (χαμαιδιδασκαλείον= κάθονταν χάμω ή κατώτερη βαθμίδα) δωμάτια σε τοπικές εκκλησίες ή κελιά σε μοναστήρια περιοχής. Πολύ πρωινές ώρες έως αργά το απόγευμα.

Δάσκαλοι= κληρικοί, μορφωμένοι μοναχοί.

Μαθήματα= γραφή και ανάγνωση από θρησκευτικά βιβλία (Αγία Γραφή) + βασικές αριθμητικές πράξεις (σύμβολα ελληνικής αλφαβήτου)+γνώσεις γραμματικής/ορθογραφίας, βυζαντινής μουσικής (ψαλμοί) + βίοι αγίων+χριστιανικό δόγμα

10-12 ετών: Σχολή γραμματικού (μόνο σε πόλεις)

Δάσκαλοι= εξαιρετικά μορφωμένοι λαϊκοί, σεβασμός από κράτος κ εκκλησία, προνόμια

Κείμενα αρχαίας ρητορικής και φιλοσοφίας (όχι θρησκευτικός χαρακτήρας)= «έξωθεν παίδευσιν» ή «παρ΄ Έλλησιν παιδεία», έπη Ομήρου, ποιήματα Ησίοδου, Πινδάρου, Ξενοφώντα, Ηροδότου, Θουκυδίδη, Πλουτάρχου + Διονυσίου Θρακός, κανόνες Θεοδοσίου, Ηρωδιανός, Χοιροβοσκός, γραμματική Γλυκέως κ Πλανούδη, Μοσχόπουλου, Θωμά Μάγιστρου.

Μαθήματα (γενική εποπτική μορφή εκπαίδευσης σε βασικούς τομείς επιστητού): γραμματική, ορθογραφία, ετυμολογία, σύνταξη, ρητορική (τέχνη, καλλιέργεια σαφήνειας, λεπτότητας, δεινότητας προφορικού κ γραπτού λόγου: δημόσια αξιώματα, κληρικοί), φιλοσοφία (επιστήμη), αρχαία μυθολογία, πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία, στενογραφία (οξυγραφία ή σημειογραφία χρήσιμη για υπηρεσία ως νοτάριοι ή γραμματείς).

Κλάδοι φιλοσοφίας: λογική, ηθική, δογματική, μεταφυσική, έργα Πλάτωνα κ Αριστοτέλη, σχόλια Πρόκου, Ιάμβλιχου, Αλέξανδρου Αφροδισέως, Αμμωνίου, Πορφυρίου, μαθηματική τετρακτύς [αριθμητική (πραγματείες Αρχαίων, αραβικά μαθηματικά), μουσική (αρμονική – Πτολεμαίος, Μανουήλ Βρυέννιος), γεωμετρία (Ευκλείδης), αστρονομία (Πτολεμαίος/τετράβιβλος – ουράνιες σφαίρες], φυσική (Αριστοτέλης κ.α μηχανική, δυναμική κίνησης, μετερωρολογικά κ αστρονομικά φαινόμενα, οπτική ήρωνα κ Αρχιμήδη), γεωγραφία (Πτολεμαίος), βιολογία, επιστημονικά μαθηματικά (απαγόρευση απόκρυφων, δηλαδή, αστρολογίας κ αριθμομαντείας= ορθολογική ανάπτυξη μαθητή), βοτανική, ζωολογία, ιατρική (Αριστοτέλης, Θεόφραστος, Αιλιανός, Διοσκουρίδης, Ιπποκράτης). Εποχή Παλαιολόγων: σχολαστική φιλοσοφία Δύσης

15 ετών: μαθητεία σε εξειδικευμένους, εξαιρετικά μορφωμένους δασκάλους, σε ιδιωτικές σχολές σε μεγάλες πόλεις αυτοκρατορίας. Σε βάθος μελέτη αντικειμένων προηγούμενης βαθμίδας. Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης. 5-6 σχολές σε όλη την αυτοκρατορία.

4.2. Το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης

Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης ως κρατική σχολή ανωτάτου επιπέδου (διδάσκονται φιλοσοφία, επιστήμες, νομική κα) με φοιτητές υποψήφιους δημόσιους λειτουργούς: λειτούργησε από 425 (επί Θεοδοσίου Β’) μέχρι 1025 κ από 1045-1453

(Διακοπή 1025-1045: λειτουργία μόνο ιδιωτικών σχολών χωρίς κρατική-αυτοκρατορική προστασία κ χορηγία)

Αιτία ίδρυσης: ανάγκη κεντρικής διοίκησης για ικανούς δημόσιους υπαλλήλους (διεκπεραίωση κρατικών υποθέσεων πχ αποστολές σε ξένους λαούς, ζητήματα δημοσιονομίας κ κρατικής διοίκησης)

Βασικό χαρακτηριστικό: μη διδασκαλία θεολογίας (αντίθεση με Δύση, ιδιαίτερη αντίληψη θεολογίας ως αποτέλεσμα θεοπτίας, άμεσης γνώσης/εμπειρίας Θεού αγίων= όχι αντικείμενο λογικής κ επιστημονικής προσέγγισης)

Ίδρυση Πανεπιστημίου από Θεοδόσιο Β΄: διόρισε 31 καθηγητές Έλληνες κ Λατίνους

120000 τόμοι (476: τα περισσότερα καταστράφηκαν από πυρκαγιά)

Επί Ιουστινιανού: απαγόρευση διδασκαλίας από μη χριστιανούς καθηγητές + αύξηση κύρους με δήμευση περιουσιών άλλων μεγάλων σχολών (Σχολής Αθηνών-φιλοσοφία, Σχολής Γάζας-ρητορική) + απαγόρευση διδασκαλίας νομικής εκτός Κωνσταντινούπολης, Βηρυτού κ Αλεξάνδρειας

Τέλη 7^ου έως 10^ο αιώνα: εμπόδια από εκκλησία κ αριστοκράτες= κλείσιμο 1025 με απόφαση Κωνσταντίνου Η΄ (ή του Φωκά).

1045: πρωτοβουλία Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (αποκαρδιωτική κατάσταση σε νομική)= ανασύσταση Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης κ οργάνωση σε αυστηρή δομή: δύο σχολές: α. νομικής (μοναστήρι Αγ. Γεωργίου Μαγγανά), β. φιλοσοφίας (μοναστική κοινότητα Αγ. Πέτρου ή στο Τετραδήσιο-κέντρο πόλης). Θέσπιση άσκησης νομικής μόνο από απόφοιτους Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης

Νομική Σχολή (διδασκαλείον νόμων): διευθυντής (νομοφύλαξ, πρώτος ήταν ο Ιωάννης Ξιφιλίνος) + καθηγητές

Μαθήματα: ιστορία νομικής επιστήμης + κώδικες ισχύοντων νόμων, ελληνική κ λατινική γλώσσα (γραμματική, συντακτικό, στόχος=σωστή ανάγνωση/ερμηνεία και δημιουργία νόμων).

Σχολή Φιλοσοφίας: διευθυντής (ύπατος των φιλοσόφων) + 3 καθηγητές

Μαθήματα: trivium δυτικών πανεπιστημίων (γραμματική, ρητορική, διαλεκτική)

Ψελλός= ύπατος των φιλοσόφων κ καθηγητής διαλεκτικής

Νικήτας από Βυζάντιο= καθηγητής γραμματικής

Ιωάννης Μαυρόπους= καθηγητής ρητορικής (καθηγητής Ψελλού, Ξιφιλίνου)

Διάβασμα, ερμηνεία, συζήτηση για έργα μεγάλων Ελλήνων ποιητών κ φιλοσόφων  κλασικής κ ελληνιστικής εποχής (Όμηρος, Ησίοδος, Αριστοτέλης, Πλάτωνας, Ρωμαίοι Στωικοί)

Καθηγητής ρητορικής: καθήκον εκφώνησης δύο δημόσιων λόγων (αρχή έτους= εξύμνηση αυτοκράτορα, Πάσχα= εξύμνηση πατριάρχη)

Ανώτατο όργανο διοίκηση πανεπιστημίου (υλικοτεχνική υποδομή κ θέματα προσωπικού κ φοιτητών)= αυτοκράτορας (άμεσος έλεγχος λειτουργιών)

Επισφαλής η εργασία των καθηγητών κ η προσωπική τους ασφάλεια.

Αίτια ελέγχου ακαδημαϊκής ελευθερίας:

α. επιθυμία αυτοκράτορα ελέγχου συμπεριφοράς καθηγητών κ περιεχόμενο διδασκαλίας τους,

β. δημοκρατικότητα σε δομή κ πνεύμα λειτουργίας [φοιτητές από όλα τα κοινωνικά στρώματα (διαφορά από Δύση) εκλέγουν καθηγητές σε έδρες.]

γ. απόφοιτοι αναλαμβάνουν οικονομικό έλεγχο περιουσίας αριστοκρατών (κατάληψη ανώτερων θέσεων σε δημόσιες υπηρεσίες). Επομένως: απομάκρυνση καθηγητών μη αρεστών σε αυτοκράτορα κ φοιτητές,

δ. σχέσεις καθηγητών με αυλή

ε. πανίσχυρες αριστοκρατικές οικογένειες ύστερου Βυζαντίου (εποφθαλμιούσαν δομές και οργανώσεις κεντρικής διοίκησης που δεν υποστήριζαν κληρονομικά δικαιώματά τους κ πολιτική τους επιρροή). Μέσα δυσφήμησης κ παραπλάνησης εκκλησιαστικής ιεραρχίας κ αυτοκράτορα

Ψελλός= κλείστηκε σε μοναστήρι στον Όλυμπο

Μαυρόπους, Νικήτας= έγιναν μοναχοί

Ξιφιλίνος= έγινε μοναχός κ πατριάρχης (1064)

Ιωάννης Ιταλός= διώχθηκε ως αιρετικός

Λεηλασία από Σταυροφόρους κ λατινική κατοχή Κωνσταντινούπολης= δυσκολίες σε λειτουργία πανεπιστημίου. Διατήρηση καλού επιπέδου παιδείας σε ανατολικό τμήμα αυτοκρατορίας από διοίκηση Νίκαιας [δίδαξαν λόγιοι όπως ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (σώζει χειρόγραφα), ο Γεώργιος Παχυμέρης κ ο Γεώργιος Ακροπολίτης)

Επανάκτηση Κωνσταντινούπολης (εποχή Παλαιλόγων 14^ος-15^ος αι.): περισπούδαστοι λόγιοι (Θεόδωρος Μετοχίτης, Νικηφόρος Γρηγοράς, Γεννάδιος, Βησσαρίων, Γεμιστός Πλήθων, Πλανούδης, Μοσχόπουλος, Τρικλίνιος, Χρυσολωράς). Στις μελέτες τους συμπεριλαμβάνεται η δυτική φιλοσοφία (μετάφραση από λατινική γλώσσα σε ελληνική βιβλίων Δυτικών φιλοσόφων πχ Θωμά Ακινάτη, Ιερού Αυγουστίνου σε μτφρ Κυδώνη)

Άλλα σημαντικά κέντρα πνευματική άνθησης: Θεσσαλονίκη (λογοτεχνικοί κύκλοι), Τραπεζούντα (αστρονομικά ιδρύματα). Συχνά ταξίδια μορφωμένων Βυζαντινών (πχ γιατροί Χωνιάδης κ Χρυσοκόκκης) κ μεταφορά γνώσεων από Ανατολή (πχ μαθηματικά Αράβων)

4.3. Η μόρφωση των γυναικών στο Βυζάντιο

Μόρφωση= σημαντικό πολιτιστικό αγαθό για Βυζαντινούς (ανδρών/γυναικών)

Πριγκίπισσες οίκου Κομνηνών= μορφωμένες

Προώθηση αποκατάστασης εικόνων από γυναίκες (Ειρήνη κ Θεοδώρα)

Λόγιες Βυζαντινές γυναίκες= Αλεξανδρινή φιλόσοφος Υπατία, ποιήτρια Κασσιανή, ιστορικός Άννα Κομνηνή

Γυναίκες γιατροί (αντίθεση με ανδροκεντρική εκπαιδευτική πολιτική Δύσης)

Σημασία γενικής κ εξειδικευμένης εκπαίδευσης= κοινό κτήμα τα πολιτιστικά αγαθά, υπήκοοι με ανώτερο επίπεδο μόρφωσης (αντίθεση με μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη: παιδεία ως προνόμιο αριστοκρατών, φεουδαρχών, πλουσίων)

Διάκριση Βυζαντινών= αυξημένο αίσθημα πνευματικής ελευθερίας (έντονες κ συχνές πολιτιστικές, φιλοσοφικές, θεολογικές διαμάχες)

Κεφ. 5 Η Βυζαντινή Φιλοσοφία

5.4.2. Ο Φώτιος: ο εγκυκλοπαιδιστής και κατεξοχήν αριστοτελιστής φιλόσοφος του ύστερου Βυζαντίου

Φιλόσοφος κ θεολόγος (820-891)

Έργα: (απόδειξη υψηλού μορφωτικού κ πολιτιστικού επιπέδου εποχής, τέτοιοι λόγιοι θεωρούν υποχρέωσή τους να τίθενται σε υπηρεσία φιλοσοφικών σχολών, χρήση επιχειρημάτων Φώτιου από αριστοτελιστές 9^ου κ 10^ου αι. εναντίον πλατωνιστή Μιχαήλ Ψελλού)

• Μυριόβιβλος ή Βιβλιοθήκη (δεκάδες τόμοι, περιλήψεις έργων που διάβασε) --- πολλά διασωζόμενα αρχαία έργα φιλοσόφων, αρχαίων συγγραφέων/επιστημόνων (πολυμάθεια)

- αναλύσεις/συγκρίσεις με πνευματική ζωή αιώνα του

- σύνδεση αρχαίου με βυζαντινό πολιτισμό

• Αμφιλόχια

- αναλύει θέματα ερμηνευτικά κ δογματικά ιερών κειμένων

- θέματα φιλοσοφικά, φυσικά, ιατρικά κ ιστορικά

- προτίμηση σε φιλοσοφικά ζητήματα μεταφυσικής κ οντολογίας σχετικά με γένος, είδος, κατηγορίες όντων

- προτίμηση σε αριστοτελική θεωρία, δίνει ώθηση στον αριστοτελισμό

- αντικρούει θεωρίες Πλάτωνα, όπως θεωρία ιδεών ως αντίθετη με δημιουργικότητα κ ελευθερία θεού

- στο μεταφυσικό πρόβλημα επιλογής μεταξύ πραγματοκρατίας (=πραγματική ύπαρξη σε κατηγορίες όντων, όπως άνθρωπο, ζώο κλπ) κ ονοματοκρατίας (νομιναλισμός= όχι ύπαρξη «ονομάτων» ξέχωρα από συγκεκριμένη ύπαρξη) ακολουθεί συμβιβαστική τακτική:

Α. ναι σε ιδιαίτερη μορφή ύπαρξης γενών και ειδών όντων (αποφεύγει ονοματοκρατία)

Β. όχι ίδιας μορφής ύπαρξη γενών κ ειδών όντων με όντα που περιγράφουν (πραγματοκράτες) πχ άνθρωπος ως συγκεκριμένος (πχ Πέτρος), αλλά και ως γενικότητα (πχ Έλληνας). Άρα γένος, είδος αποκτούν ύπαρξη όχι μόνο κατ΄όνομα, που αναφέρεται σε ομάδες όντων (πχ Έλληνες)

Γ. πιστοποιεί ότι συγκεκριμένα όντα υπάρχουν, αλλά και ως γένη, είδη (μέλη ομάδας ή είδους, οντολογική κατηγοριοποίηση). Παράλληλα, γένη, είδη διαφέρουν απ΄ αυτό που περιγράφουν (όχι ύλη, όχι χωροχρονικές διαστάσεις υλικών πραγμάτων)

5.4.3. Μιχαήλ Ψελλός: η κορύφωση του πλατωνισμού στον 11^ο αιώνα

Ο πιο πολυμαθής κ σημαντικός φιλόσοφος 11^ου αι., μαθητής Ιωάννου Μαυρόποδος (βυζαντινός πλατωνιστής). Επιδόσεις σε φιλοσοφία, θεολογία, ρητορική (σπούδασε όλες τις επιστήμες). Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης (πρόγραμμα μαθημάτων εμπνευσμένο από Πολιτεία Πλάτωνα, ρητορική, γραμματική, αριθμητική, μουσική, γεωμετρία, αστρονομία, φιλοσοφία)

Φιλοσοφία: άρχιζε με αριστοτελική λογική κ φυσική. Στη μεταφυσική προτιμούσε έργα Πλάτωνα, Πλωτίνου κ Πρόκλου. Ναι σε επιστήμονες/φιλόσοφους άλλων λαών (Χαλδαίων, Αιγυπτίων).

Έργα: πλήθος θεολογικών, φιλοσοφικών, επιστημονικών πραγματειών (θέματα= θεωρία ιδεών Πλάτωνα, ψυχολογία/μαθηματικά Πλάτωνα, κίνηση πλανητών, λογική μέθοδος Αριστοτέλη). Ναι σε πλατωνικό μυστικισμό (κατάσταση έλλαμψης/φωτισμού νου όπου ο άνθρωπος δεν νοεί πια, αλλά βλέπει). Επιδράσεις από Στωικούς (παντοδυναμία Λόγου κ λογικής).

• Περί ενεργείας δαιμόνων (θεολογική πραγματεία): εναντίον αίρεσης «ευχιτών» (αποκρυφιστές Γνωστικοί)

Ακολουθεί Πλάτωνα, αλλά αποφεύγει νεοπλατωνικές δοξασίες για το πώς ο άνθρωπος ενώνεται με θείο κ έκσταση (Πλωτίνος: στην πορεία από τα νοητά στα πνευματικά φτάνει στο Ένα, εκστατική ένωση έξω από οντολογική κατάσταση κ προσωπική χωροχρονική ύπαρξη)

Σύγκρουση με εκκλησιαστικές αρχές κ με Ξιφιλίνο λόγω του πλατωνισμού του. (Ξιφιλίνος= νομοφύλαξ με πρόταση Ψελλού κ αργότερα πατριάρχης) Κατηγορείται ότι εισάγει στο χριστιανισμό δοξασίες Πλάτωνα κ ορθολογιστή Στωικού Χρυσίππου.

Απάντηση Ψελλού: θεμιτή η χρήση συλλογιστικής μεθόδου κ στοιχείων θεωρίας Πλάτωνα που δεν αντίκειται στο χριστιανισμό. Θεωρεί Πλάτωνα σημαντικότερο του Αριστοτέλη, γιατί δεν μεταβάλλει τις απόψεις του. Δέχεται χριστιανικό δόγμα (φωτισμός νου επέρχεται με μετριασμό παθών ψυχής, κάθαρση ψυχής κ προσευχή), αλλά πιστεύει ότι και με τη φώτιση ο άνθρωπος έχει επαφή με κόσμο κ φύση που τον κάνει να παρατηρεί κ να διατυπώνει θεωρίες για λειτουργία ψυχής κ νου με βάση λογικούς συλλογισμούς. Γνώση λειτουργίας φύσης βοηθά κάθαρση νου από πάθη.

Καταδίκασε ολόκληρη την αποκρυφιστική παράδοση (αστρολογία, πρακτική μαγεία) μετά από λεπτομερή μελέτη κ ανάλυση όλων των τότε μορφών αποκρυφισμού= βοήθησε φιλοσοφική κ επιστημονική πρόοδο ύστερου Βυζαντίου.

Ως ύπατος των φιλοσόφων επηρέασε μαθητευόμενους κ βοήθησε τη σύνδεση φιλοσοφίας κ θεολογίας.

5.6. Ο ύστερος βυζαντινός Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση

5.6.1. Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων: στήριξη του ελληνοκεντρισμού στο Βυζάντιο

Εκπρόσωπος ύστερου βυζαντινού Ανθρωπισμού κ Αναγέννησης (1355-1452)

Βούληση να αναγεννήσει ελληνικό έθνος με παιδεία κ επιστήμη. Με υπομνήματα προέτρεπε αυτοκράτορες να βοηθήσουν με μεταρρυθμίσεις. Έζησε σε Μυστρά (κοιτίδα ελληνισμού). Αποστράφηκε χριστιανισμό ως εμπορευματοποιημένο κ άρα αδύναμο να φέρει ένωση με βάση την αλήθεια για Θεό.

Παρουσία σε Συνόδους Φερράρας-Φλωρεντίας για ένωση εκκλησιών= καταλυτική επίδραση σε ιταλική Αναγέννηση. Το ίδιο κ Μανουήλ Χρυσολωράς (καθηγητής ελληνικών στη Φλωρεντία, πλατωνιστής, μαθητής Πλήθωνα). Πλήθων= πρόσθετη ώθηση σε γράμματα κ τέχνες. 1438= συνάντηση με Κοσμά Μέδικο= ίδρυση Ακαδημίας Φλωρεντίας (ίδρυμα προστασίας γραμμάτων κ τεχνών).

Ενέπνευσε ζήλο σε Ιταλούς λόγιους, φιλοσόφους κ επιστήμονες για:

- νεοπλατωνισμό

- συμβολικό μυστικισμό αριθμών

- ποσοτικοποίηση φυσικών ερευνών

- αυστηρά επιστημονικές μετρήσεις μεγεθών

Πολιτική θεωρία του ενέπνευσε αναγεννησιακούς πολιτικούς στοχαστές, πχ Θωμάς Μώρος, Καμπανέλα κ.α.

Έργα:

• Πλήθωνος νόμων συγγραφή: θεολογία Πλάτωνα κ Ζωροάστρη, ηθική Στωικών, πολιτειακή οργάνωση Σπαρτιατών, φιλοσοφική διαπαιδαγώγηση αρχόντων, φυσικές επιστήμες Αριστοτέλη, αρχαία λογική, αρχαία ιατρική (αναλύει κ βελτιώνει τις θεωρίες με προσθήκες κ μετατροπές)

Εμμονή σε ειδωλολατρική θρησκεία= κάψιμο αντίτυπων βιβλίου του από πατριάρχη Γεννάδιο 1462

Χαρακτηριστικό έργου του: αντίθεση με αριστοτελικό σχολαστικισμό

- ως εσφαλμένη ερμηνεία Αριστοτέλη από επίδραση Αβερρόη [Πλάτων= ξεκινά από οντολογία, θεωρεί ανώτερο το καθολικό από το ειδικό (ύπαρξη). Αριστοτέλης= αναλύει λογικά το γενικό, ώστε ύπαρξη καθολικού κ ειδικού με διφορούμενες έννοιες]

- Αριστοτέλης αναγνωρίζει τύχη ως αιτία κοσμικών αλλαγών. Ο Πλήθων δεχόταν αιτιοκρατία (συμβάδιζε με οντολογία ανωτερότητας καθολικού επί του ειδικού)

- συνδέει θεολογία με φυσική: ο Θεός κινεί ανώτερο μέρος ψυχής κι αυτό το κατώτερο μέρος της μέχρι κινήσεως σώματος (εμμονή σε πλατωνισμό, γνώση/χρήση αριστοτελικής μεταφυσικής)

Βησσαρίων (1403-1472)= μαθητής Πλήθωνα Γεμιστού

Επηρέασε εξέλιξη ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στράφηκε στον καθολικισμό (καρδινάλιος). Προώθησε φιλοσοφία κ επιστήμες (μετάφραση Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη στη λατινική). Έργο εναντίον πλατωνικής φιλοσοφίας με παραπομπές σε Αβερρόη, Αβικένα, Αυγουστίνο, Θωμά Ακινάτη κ.α.

5.6.2. Γεώργιος Σχολάριος Γεννάδιος: αναβίωση του βυζαντινού αριστοτελισμού

Σύγχρονος του Βησσαρίωνα. Έγινε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Γνώση λατινικής, μελέτη φιλοσοφίας Λατίνων (μετάφραση De ente et essential Θωμά Ακινάτη στην ελληνική). Υπομνήματα κ σχόλια σε έργα Αριστοτέλη. Επιθυμούσε ένωση εκκλησιών, μετά μεταστράφηκε σε πολέμιο. Συνέγραψε φιλοσοφικά κ θεολογικά βιβλία ενάντια σε θεολογία παπισμού.

Φιλοσοφία: Βυζαντινός αριστοτελισμός (εναντίον Γεμιστού)

Μετά την άλωση της Πόλης: συγγραφή θεολογικών κ φιλοσοφικών πραγματειών εναντίον ισλαμισμού.

Πραγματεύεται ησυχαστική έριδα (μέση άποψη: δύο όψεις θεϊκής ενέργειας= όχι άπειρη ως ενέργεια, ναι άπειρη αν συνδεθεί με θεϊκή ουσία)

Βυζαντινός Ανθρωπισμός/Αναγέννηση= ιδεολογικά’φιλοσοφικά πρότυπα:

- έμφαση σε δύναμη ανθρώπου

- επιστροφή σε αρχαία αποδαιμονοποίηση κόσμου (κόσμος=όχι κακός)

- χρήση νεοπλατωνικών ιδεών για σχέση ανθρώπου με κόσμο, Θεό κ συνανθρώπους του.

Κεφ. 7^ο Θρησκεια και εκκλησία στην αυτοκρατορία. Σχίσμα και επιπτώσεις του στην εξέλιξη δύο πολιτισμών.

7.1 Το σχίσμα και οι συνέπειές του στη διαμόρφωση δύο πολιτισμών

Σχίσμα ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας κ ορθόδοξης ανατολικής με α΄ επίσκοπο μεταξύ ίσων τον πατριάρχη Κων/πόλεως (αντίθετα από πάπα: ποτέ ηγετικός ρόλος σε οικουμενικό πατριάρχη)

Κύρια χαρακτηριστικά βυζαντινού πολιτισμού= σχέση εκκλησίας-αυτοκρατορίας (μετά από ίδρυση Κων/πολης, μεταφορά διοικητικού κέντρου από Ρώμη σε Νέα Ρώμη κ αναγνώριση χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας κράτους)

Αυτοκράτορες ως μονάρχες με θεϊκή υποστήριξη/προστασία VS πατριάρχες Κων/πολης με επιθυμία για πολιτική δύναμη= γενικά αρμονική σχέση (αλληλοϋποστήριξη)

Μεταφορά διοικητικού/οικονομικού κέντρου= πικρία για Ρωμαίους πολίτες (πολιτική ένταση= πλήρης εκκλησιαστική αντιπαράθεση Ρώμης κ νέου Πατριαρχείου)

Ανάγκη αυτοκράτορα να ελέγχει θρησκευτική ζωή υπηκόων του.

7.2. Αλλαγές στα εκκλησιαστικά κ στην ιεράρχηση των Πατριαρχείων. Συνέπειες

Μετατροπή επισκοπής Μητροπόλεως Ηρακλείας σε πατριαρχείο (όπως μετατροπή επισκοπής Βυζαντίου σε Πατριαρχείο Κων/πόλεως)= έριδες με παλιά πατριαρχεία (Ιεροσολύμων, Αντιόχειας, Ρώμης, Αλεξάνδρειας) για αρμοδιότητες κ όρια.

Διευθέτηση σε Β΄ Οικουμενική Σύνοδο= δεύτερο το Πατριαρχείο Κων/πολης, μετά το Πατριαρχείο Ρώμης κ υποβιβασμός άλλων παλαιότερων πατριαρχείων

Πατριαρχείο Ρώμης: μη παραδοχή ιεράρχησης (φόβος επιρροής Πόλης σε δόγμα)

Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας: ανεξαρτητοποιήθηκε (πιο αυστηρή ορθοδοξία)

7^ος αι. κατάκτηση Αλεξάνδρειας, Ιεροσολύμων, Αντιόχειας από Άραβες + απομάκρυνση Ρώμης από εξουσία Κων/πολης= περιορισμός Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σε όρια δικαιοδοσίας Πατριαρχείου της= συνέπειες στη σχέση Κωνσταντινούπολης-Ρώμης (δύο πόλοι εκκλησιαστικής εξουσίας)

10^ος αι. ανάκτηση Αντιόχειας, εκκλησιαστική αυτονομία σε Κύπρο= όχι αλλαγή κατάστασης (υποβιβασμός Πατριαρχείου Αντιόχειας σε αρχιεπισκοπή, Κύπρος ανήκει σε Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης)

Μετά 681 (εν Τρούλω Σύνοδος): οριστικοποίηση μορφής Πατριαρχείου Κων/πολης ως αυτοκρατορική διοίκηση:

• πατριάρχης ανώτερος από αρχιεπισκόπους κ μητροπολίτες
• μητροπολίτες ανώτεροι από επισκόπους
• επίσκοποι ανώτεροι των ιερέων

Διοικητική διαφοροποίηση μοναστηριών: υπαγωγή σε επισκόπους, αρχιεπισκόπους ή αυτοκράτορα (πχ Άγιον Όρος)= ασκητική κ εργασιακή διαφοροποίηση (ησυχαστές/ασκητές ή κανόνας Μεγάλου Βασιλείου για εργασία/μελέτη)

Μεγαλύτερη αφοσίωση λαού σε ασκητές/ησυχαστές από επισκόπους, μητροπολίτες, πατριάρχες.

Αυτοκράτορες: επιθυμία να ελέγξουν δύναμη εκκλησίας σε τοπικό επίπεδο

Πατριάρχης ασκεί έλεγχο σε όρια πατριαρχείου, προσοχή σχέσης με αυτοκράτορα.

Επίσημη πολιτική ιδεολογία: διορισμός αυτοκράτορα από Θεό, διοίκηση πατριάρχη με θέλημα Θεού

Επέμβαση αυτοκράτορα σε εκκλησιαστικά ζητήματα

• εξορίες πατριαρχών με δική τους εκκλησιαστική πολιτική ή ασκούσαν κριτική σε αυλή.
• Αντιμετώπιση αιρέσεων ή δογματικά θέματα (πχ ζήτημα μονοθελητισμού= ως συμβιβασμός αυτοκρατόρων δυναστείας Ηρακλείου για αντιμετώπιση μονοφυσιτισμού)

Δωροδόκηση ανώτερων κληρικών ή κρατικών υπαλλήλων ή αυτοκράτορα για προώθηση σε ανώτερες εκκλησιαστικές θέσεις ανθρώπων χωρίς προσόντα (δεν ίσχυε για θέση πατριάρχη, απαραίτητες οι αναγνωρισμένες ικανότητες)

Αιρέσεις= κοινό έδαφος συμφωνίας Ρώμης – Κωνσταντινούπολης

Αρχή διαφωνίας κ σχίσματος ενιαίας εκκλησίας= Εικονομαχία

7.3 Το ιστορικό του Σχίσματος

Αντιμετώπιση αιρέσεων 5^ου κ 6^ου αι.= ζημιά σε ενότητα εκκλησίας σε νοτιοανατολικά αυτοκρατορίας + προβλήματα στη σχέση πάπα κ πατριάρχη

Σύγκρουση πατριαρχών Αλεξάνδρειας κ Κων/πολης κ βοήθεια από πάπα

Πάπας: επιβολή δικών του δογματικών θέσεων

Συμβιβασμός πατριαρχών Κων/πολης κ Αλεξάνδρειας προς χάριν ενότητας αυτοκρατορίας (αίτημα αυτοκράτορα)

Αντίδραση Πάπα Ονώριου Α΄= κήρυξε μονοθελητισμό

Θέση Πάπα Ρώμης Λέοντα Α΄= αποδεκτή μετά από οικουμενική σύνοδο

Αντίδραση πατριαρχών Κων/πολης σε αδιαλλαξία πάπα: 595 Ιωάννης Νηστευτής αυτοανακηρύχθηκε οικουμενικός πατριάρχης (αντίδραση πάπα Γρηγόριου Μέγα= όχι δεκτοί αρχηγοί εκκλησιών που δεν ιδρύθηκαν από αποστόλους)

8^ος πάπας αρνείται έγκριση εκλογής αυτοκράτορα (κατηγορεί αυτοκράτορα κ πατριάρχη ως αιρετικούς)

Τελειωτικά χτυπήματα=

• στέψη Καρλομάγνου από πάπα Λέων Γ΄ (πολιτική επιβίωση πάπα) πολιτική κ στρατιωτική προστασία από Φράγκο= αλλοίωση θεολογικής κ δογματικής ακεραιότητας ρωμαϊκής εκκλησίας (τέλος προσπαθειών σύσφιξης σχέσεων)
• πάπας Νικόλαος αρνείται να υπογράψει δήλωση πίστεως εκλογής πατριάρχη Φωτίου (ως παράνομη ενθρόνιση)= αλληλοαφορισμός

Δήλωση πίστεως (κατά την εκλογή πατριάρχη)= επιστολή δήλωσης πίστεως σε αποστολικούς κανόνες κ οικουμενικές συνόδους προς πατριάρχες.

• ανακάλυψη Φώτιου ότι πάπας αλλοίωνε δόγμα οικουμενικών συνόδων Filioque  (κατά πάπα): εκπόρευση Αγίου Πνεύματος από Πατέρα+Υιό και θέση Αγίας Τριάδας= κύρια θεολογική κ δογματική διαφορά πάπα-πατριαρχών Ανατολής

Τελική πράξη σχίσματος:

1054 αλληλοαφορισμός πάπα Λέωντα Θ΄κ πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (όπως πάπας Νικόλαος κ πατριάρχης Φώτιος)= απομόνωση πάπα (εκκλησίες Ανατολής ακολούθησαν πατριάρχη)

Νέα ελπίδα ένωσης: Σταυροφορίες (φρούδα: διωγμός ορθόδοξων σε λατινικές κτήσεις, σφαγή Ιταλών σε Κων/πολη 1183)

Πλήρης διακοπή σχέσεων κ μίσος Βυζαντινών εναντίων Λατίνων= Δ΄ Σταυροφορία κ κατάληψη Κων/πολης 1204 (σφαγές, λεηλασίες, διωγμοί ορθόδοξων)

Προσπάθειες αυτοκρατόρων για προσέγγιση πάπα κ πατριάρχη (χωρίς όφελος)

Σύνοδοι για ένωση εκκλησιών (με αποτέλεσμα μόνο προσωρινές υποσχέσεις):

• 1274 Λυόν
• 1438-1440 Φερράρα-Φλωρεντία

Σχίσμα πάπα-πατριάρχη:

α. πλήγμα σε ενότητα κάποτε ενιαίας χριστιανικής εκκλησίας

β. έναυσμα πολιτισμικής κ πολιτικής ανανέωσης Δύσης

Δύση: ιδιαίτερη θεολογική προσέγγιση σχέσης κράτους-εκκλησίας, Θεού-ανθρώπων με βάση φιλοσοφική/θεολογική επίδοση σχολαστικών (αντίδραση προτεσταντών σε ένωση πολιτικής-εκκλησιαστικής εξουσίας στο πρόσωπο του πάπα= ρόλο σε πολιτική κ οικονομική ανάπτυξη Ευρώπης)

Ανατολή: ωρίμανση Οικουμενικού Πατριαρχείου κάτω από υποδούλωση γένους

• όχι βλέψεις ένωσης πολιτικής-εκκλησιαστικής εξουσίας (διείσδυση σε εδάφη που είχαν καταλάβει οι Οθωμανοί κ χώρες όπως Ρωσία)
• οργάνωση παιδείας κ εκκλησιαστικών πραγμάτων= ηγετικός ρόλος, εκπροσώπηση ορθοδόξων Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κ ενδυνάμωση κοινωνικών/εκπαιδευτικών θεσμών για επιβίωσή του

----------

ΤΟΜΟΣ Β΄: ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ
(ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ Π., ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ 2001)

Κεφ. 1ο Αναγέννηση και Αναγεννήσεις: Νομιμότητα έννοιας

- Αναγέννηση

- Καρολίγγεια Αναγέννηση

- Γαλλική Αναγέννηση 12^ου αι.

- Παλαιολόγεια Αναγέννηση

1.1  Έννοια και χρονολογική οριοθέτηση

Αναγέννηση= πολιτιστικό κίνημα που εγκαινιάζει νεώτερη εποχή (1350-1550)

Κέντρα:

• 15ος αι. Φλωρεντία - Μέδικοι, Κοσμάς (πατέρας πατρίδας) κ Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής
• Βενετία
• 16ος αι. Ρώμη – επιστέγασμα πολιτικής παπών (χορηγοί καλλιτεχνών): ουμανιστής πάπας Νικόλαος Ε΄, φιλέλληνας Πίος Β΄, πολεμιστής Ιούλιος Β΄ (Καπέλλα Σιξτίνα Μιχαήλ Άγγελου), Λέοντας Ι΄

Διάδοση Αναγέννησης από Ιταλία σε ευρωπαϊκό Βορρά (+δική τους πρωτότυπη συμβολή: Ντύρερ, Χόλμπαϊν, Έρασμος). Αγγλία: Θωμάς Μώρος, Σαίξπηρ

1.2. Η Αναγέννηση ως θεωρητική κατηγορία

Όρος rinascita: 16^ος αι.

Βασάρι= βιογράφος ζωγράφων περιόδου (τέρμα σε γοτθική χοντροκοπιά κ παρηκμασμένη βυζαντινή τεχνοτροπία, ναι σε κλασική Αρχαιότητα)

Πετράρχης= 14^ος (αναφορά σε «σκοτάδια» Μεσαίωνα)

Ως όρος ιστοριογραφίας= καθιέρωση 19^ο αι. από ιστορικούς Μισελέ κ Μπούρκχαρντ στο πλαίσιο ιδεολογικού αγώνα εναντίον αντιδραστικού ρομαντισμού (πόθος για επιστροφή σε αξίες φεουδαρχικής εποχής)

Αναγέννηση= τομή ευρωπαϊκού πολιτισμού, αυτονομία κ δημιουργικότητα ατόμου

• συνταίριασμα ορθού Λόγου κ τέχνης (Μισελέ) 
• εκ νέου ανακάλυψη ανθρώπινης προσωπικότητας κ φυσικού κόσμου (Μπούρκχαρντ)

1.3. Η προβληματική γύρω από τη σχέση της Αναγέννησης με τον μεσαιωνικό πολιτισμό. Πρώιμα αναγεννησιακά επεισόδια.

Μεθοδολογική αξία περιοδοποιήσεων= αντικείμενο επιστημονικού προβληματισμού

Κρίστελερ: Αναγέννηση= τελευταίο επεισόδιο ενιαίας ρητορικής παράδοσης Δύσης (αρχή με σοφιστές)

Αναγέννηση= μετάβαση, μεταίχμιο δύο ιστορικών εποχών (παρωχημένες νοοτροπίες + σπέρματα ριζοτόμων νεωτερικών αντιλήψεων).

20^ος αι. τονισμός συνεχειών με μεσαιωνική πνευματική εμπειρία (πχ αρχαία φιλοσοφία σε μεσαιωνική παιδεία ή χριστιανικός χαρακτήρας Αναγέννησης)

Χάουζερ: κατάταξη Πετράρχη, Αλμπέρτι, Μακιαβέλλι σε δύοντα Μεσαίωνα

Χουίζινγκ: λυκόφως Μεσαίωνα= αποκρυστάλλωση αισθητικού φορμαλισμού (ιπποτική αριστοκρατία) κ πηγαίου/ασεβή αισθησιασμού (λαϊκά στρώματα)= αφορμή νέας κατανόησης κόσμου (Αναγέννηση)

Γκίλσον: καλλιέργεια προσωπικής φωνής κ έκφραση αυτοσυνείδησης ατομικότητας κατά το Μεσαίωνα (όχι εφεύρεση Αναγέννησης)

Γκαρίν: Αναγέννηση ως επεισόδιο κατεξοχήν σφαίρας πολιτισμού (άγγιξε μόνο ελίτ)

Μπερκ: Αναγέννηση ως μύθος στοχαστών όπως ο Μπούρκχαρντ

Χέγκελ: μετάβαση σε νεωτερικότητα= εποχή Διαφωτισμού (Αναγέννηση=προεόρτια)

Αναγεννησιακά επεισόδια πριν 14^ο κ 15^ο αι.(ως παρέκκλιση από Μεσαίωνα)

Εποχή Καρλομάγνου (9^ος)= αναβίωση γραμμάτων 

Γαλλία 12^ου αι.= κίνημα αναβαπτισμού στη λατινική γραμματεία

Ανατολική Αυτοκρατορία (επί Παλαιολόγων)

• νέος δυναμισμός βυζαντινού ύφους (φυσικότητα μορφών)
• πλατωνισμός Πλήθωνος-Γεμιστού (κορύφωση φιλοσοφικού στοχασμού από εποχή Ψελλού)= ένωση με ιταλική Αναγέννηση
• Καταστροφική συνέπεια οθωμανικής κατάκτησης= αποκοπή μεσαιωνικού ελληνισμού από πολιτιστικό βρασμό Δύσης

Μεσαίωνας= κυρίαρχο πνεύμα θεοκρατικού μυστικισμού. Παραπομπές σε Αρχαιότητα με στόχο ρητορικό (όχι νέα εκφραστικότητα κ αντίληψη ζωής)

Ιταλική Αναγέννηση= άνοιγμα νέου κεφαλαίου (ανατροπή μεσαιωνικών παραδοχών + καινοφανή αντίληψη αυτοδυναμίας ανθρώπου)= νεωτερικότητα

Ιταλός 15^ου αι.= πρώτος σύγχρονος Ευρωπαίος (Μπουρκχαρντ)

Κεφ. 2^ο Το μεσαιωνικό κοσμοείδωλο κ κοινωνικοπολιτικά αίτια για υπέρβασή του. Σύλληψη ανθρώπου κατά την Αναγέννηση

- Πύργος (Manor)

- Οργανωμένα κοινωνικά στρώματα (corpora)

- «Κοιλάδα των δακρύων»

- Ουσία πέραν του φυσικού κόσμου (Universalia ante rem)

- Credo quia absurdum est (πιστεύει επειδή η πίστη είναι παραλογισμός)

- Ενθύμιο θανάτου (Memento mori)

- Μεσαιωνικός αντισημιτισμός

- «Δημοκρατικά πολιτεύματα» (respublicae)

- Ανεξάρτητος πολέμαρχος (Condottiere)

- Μοναδικός άνθρωπος (uomo singolare)

- Καθολικός άνθρωπος (uomo universale)

- Ingenium (ανθρώπινη ιδιοφυΐα)

- Χριστιανική εκκλησία

2.1. Το μεσαιωνικό κοινωνικό σύστημα κ οι κοσμοθεωρητικές του εκφράσεις. Η απαξίωση της φυσικότητας και ο πόθος για τα υπερκόσμια

Μεσαιωνικός άνθρωπος= ενταγμένος σε αιώνιες κ σταθερές κανονικότητες φυσικού κύκλου, σχέση προσωπικής υποτέλειας με φεουδάρχη (κληρονομικώ δικαίω).

Ιεραρχημένο σχήμα κοινωνικής εξουσίας, σχέσεις καθαγιασμένες/αμετάκλητες ως απόρροια θείας βούλησης (αντανάκλαση τάξης σύμπαντος).

Κοινωνικό έδαφος= ύπαιθρος (φεουδαρχικές κτήσεις γύρω από πύργο τοπικού άρχοντα)= στατική οργανωτική μορφή, ιερότητα δεσμών προσωπικής υποταγής

(Μετά από κατάλυση Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας= μαρασμός πόλεων)

Εγγενής αξία κάθε αναβαθμού πυραμίδας (σύμβολα, εθιμοτυπία, άγιοι= άμεση καταγωγή από υπερέχουσα μεταφυσική τάξη)

Άτομο Μεσαίωνα= ενταγμένο σε ολότητες, οργανωμένα κοινωνικά στρώματα που το υπερβαίνουν οντολογικά, έξωθεν κ άνωθεν νόημα κ σκοπός ύπαρξης (αφορισμός= καταστροφή, εξάλειψη προσωπικότητας). πχ Καλλιτέχνες χωρίς όνομα.

Έκφραση υπερατομικού πεπρωμένου= χριστιανική εκκλησία, κοινό μεταφυσικό όραμα, καθαρά πνευματική κ αόρατη παγκοσμιότητα (αντίστιξη με πρόσδεση σε φυσικό περίγυρο). Προσδοκίες σε τόπο υπέργειο (Χριστός Πάσχων= σύμβολο λυτρωτικής ελπίδας) Φυσική ζωή= παροδικό επεισόδιο (κοιλάδα δακρύων) άσκηση καρτερίας, περιφρόνηση εγκόσμιων.

Μεσαιωνική φιλοσοφία (έκφραση κοινής συνείδησης)= όλες οι «καθολικές» έννοιες είναι αυθυπόστατες, υπαρκτές οντότητες, υπέρτερη εμπειρικών πραγμάτων, γενικές ιδέες= αληθινή ουσία πέραν φυσικού κόσμου. Σύνολο εννοιών=νους Θεού

(13^ος αι. νομιναλισμός= αμφισβητεί παραπάνω θέσεις, αρχή τέλους Μεσαίωνα)

Πίστη σε αόρατα όντα κ δυνάμεις, δεισιδαιμονίες=κατάλυση κανονικότητας φυσικής τάξης, υπέρ λόγον ουσία είναι η καρδιά των φαινομένων (εκκλησιαστική ζωγραφική= απαξία φυσικών φαινομένων). Η λογική ως μέσο τακτοποίησης υπέρλογης πίστης. Δεν πιστεύει επειδή σκέφτεται, σκέφτεται επειδή πιστεύει.

Υπέροχο πνευματικό σημάδι= ό,τι προσβάλλει τη σωματικότητα, την εμπειρία (κατάλυση διαβρωμένης από αμαρτία υλικής πραγματικότητας)

Βιαιότητα/απανθρωπιά μεσαιωνικής ζωής= ματαιότητα ανθρώπινου βίου, θανατοφιλία. Memento mori (ενθύμιο θανάτου), προσήλωση στο τελετουργικό του θανάτου (υλιστικό συμπλήρωμα μεσαιωνικής μεταφυσικής)

Συνέπεια δαιμονοπληξίας= αντισημιτισμός (απόκλιση από κυρίαρχη πίστη/πρακτική)

Διαποτίζει λαϊκή συνείδηση, υμνογραφία, έθιμα (καύση Ιούδα). Εξόντωση Εβραίων= χαρακτήρα θρησκευτικού καθήκοντος + εκστρατείες προσηλυτισμού

Παράδοξο προτεσταντικής Μεταρρύθμισης= ενίσχυση αντισημιτικών τάσεων (αντιεβραϊκό μένος Λούθηρου)

Κίνημα ιταλικού Ουμανισμού= άμβλυνση τέτοιων παραδοσιακών στάσεων (μελέτη εβραϊκής γλώσσας κ Παλαιάς Διαθήκης ως θεολογικές προϋποθέσεις χριστιανισμού)

Γενικό κλίμα θρησκευτικής μισαλλοδοξίας Αναγέννησης. Κορυφαία εκδήλωση= εκδίωξη Ισραηλιτών από Ισπανία 1492 (Σεφαραδίτες).

2.2 Η αναζωπύρωση του αστικού βίου κ πολιτισμού κατά τη δύση του Μεσαίωνα. Οι νεοπαγείς «δημοκρατίες»

2.2.1 Η αναβίωση των πόλεων

Μετατόπιση κέντρου κοινωνικού βίου από ύπαιθρο σε πόλεις (αστικός ο αναγεννησιακός πολιτισμός) Αναβίωση πόλεων= αναγκαία κοινωνική συνθήκη πολιτιστικής ανάτασης 14^ου-16^ου  αι.

Εμπόριο νέου τύπου: διακίνηση προϊόντων εγχώριας βιοτεχνίας κι όχι από Ανατολή (μεσαιωνικό). Νέα αστικά κέντρα= χανσεατικές πόλεις

Βόρεια Ιταλία: ριζικός πολιτικοκοινωνικός μετασχηματισμός ως 15^ο αι.= ολοκληρωτική εξάλειψη φεουδαρχικών δομών υπαίθρου, συγκρότηση ελευθέρων πόλεων-κρατών (αποδυνάμωση υπαίθρου= επιδημία πανώλης 1347-48)

Πρώιμη κατάλυση φεουδαρχικών σχέσεων= πολιτιστική/οικονομική ακμή ιταλικού Βορρά + άνοδος νέων στρωμάτων, στίβος για ανθρώπινες δεξιότητες

Ηθικό κ πολιτικό κενό= θεσμοί, κοσμοθεωρήσεις νέας εποχής

Ιταλικός Νότος: κυριαρχία Ισπανών Βουρβόνων (φεουδαρχικό σύστημα)= όχι συμμετοχή σε Αναγέννηση

2.2. Οι νεοπαγείς «δημοκρατίες»

Ελεύθερες πόλεις Βορρά με «δημοκρατικά» πολιτεύματα. Νέα εξουσία= ενεργό κ προνομιούχο τμήμα πληθυσμού (εμπορική/τραπεζική μεσαία τάξη)= ολιγαρχική διακυβέρνηση (αλλά αναβίωση πολιτικής ελευθερίας κλασικής Αρχαιότητας)

Παράγοντες που υπονόμευσαν την πολιτική αυτοδιοίκησης:

• Πολεμική τέχνη ως ανεξάρτητος πόλος επηρεασμού πολιτικών συσχετισμών. Ανεξάρτητος, περιφερόμενος πολέμαρχος, επί μισθώ στη διάθεση ισχυρών, αυτόνομη ισχύ.
• Πολιτική κ κοινωνική διαπάλη στο εσωτερικό των πόλεων. Ταξική διαστρωμάτωση. Ξεχωρίζει μία προσωπικότητα (πολιτική επιδεξιότητα, οικονομική ισχύς) που επιβάλλει απόλυτη κ κληρονομική κυριαρχία= δεσποτισμός (εξαίρεση η Βενετία: ολιγαρχική, δόγης ως πρώτος σε συμβούλιο δυνατών κοινωνικά πολιτών που είχαν νομοθετική/εκτελεστική εξουσία)
• Μιλάνο: Βισκόντι, Σφόρτζα – Μάντουα: Γκονσάγια – Φερράρα: Ντ΄ Έστε – Φλωρεντία: Μέδικοι = ηγεμόνες/σφετεριστές εξουσίας

2.3 Η πολιτιστική δράση των νέων ηγεμόνων

Ορθολογική οργάνωση διοικητικής μηχανής κ οικονομικής διαδικασίας πόλεων πχ διπλή λογιστική εγγραφή (καινοτομία Μεδίκων). Νέες δυνάμεις από αποσύνθεση φεουδαλισμού= ιδιοφυείς δυνάστες Αναγέννησης (ηγεμόνας Μακιαβέλλι)

α. απεριόριστη εξουσία, β. εκπρόσωποι αστικών στρωμάτων (λαού)

Καθεστώς Μεδίκων Φλωρεντίας= εστία πολιτισμού Αναγέννησης, κέντρο οικονομικής ζωής Ευρώπης (χρυσό φιορίνι= κοινά αποδεκτό νόμισμα)

Εξουσία δυναστών= έξω από κάθε τάξη νομιμότητας κ ηθικότητας Μεσαίωνα= πράξη προσωπικής επιβολής. Νομιμοποίηση μέσα από δικά τους εμβλήματα, τυπικό, συμβολική μεσαιωνικής θεοκρατίας= προσέλκυση καλλιτεχνών, σφετεριστική εξουσία επενδύθηκε με προπέτασμα καλλιτεχνικής δημιουργίας + οικονομικός δυναμισμός (τράπεζες, εγχώριο εμπόριο, βιομηχανία)= επιχείρημα ωφελιμότητας

Βενετία: παραδοσιακό εμπόριο Ανατολης= σχετική καθυστέρηση συμμετοχής στο πολιτιστικό κίνημα της Αναγέννησης

Εύποροι έμποροι= μίμηση λαμπρότητας ηγεμόνων= ζήτηση υπηρεσιών καλλιτεχνών (απελευθέρωση από μεσαιωνικές συντεχνίες= ανάπτυξη προσωπικής αισθαντικότητας καλλιτέχνη υπό προστασία πλούσιων Μαικήνων= όχι πια ανωνυμία)

2.4. Η νέα σύλληψη του ανθρώπου-δημιουργού. Ο άνθρωπος ως καθολικό ον και εστιακό σημείο στη φυσική τάξη

Άτομο= κυρίαρχο εαυτού του, αποτίναξη μεταφυσικών δεσμεύσεων θεοκρατικής ηθικής= ανάδυση ατομικότητας (διαμόρφωση φυσικού κόσμου)

Πεδίο πραγμάτωσης= φυσική κ κοινωνική/πολιτική πραγματικότητα 

Αναγεννησιακός άνθρωπος αυτοκατανοείται ως uomo singolare (αυτόνομη οντότητα με συνείδηση μοναδικότητας). Ανακάλυψη βουλητικής ενέργειας. Έκφραση μοναδικότητας= πολύτροπη κ διεισδυτική πρακτικότητα, πολυσχιδής ατομικότητα

Πίστη σε έμφυτες δεξιότητες= νέα αυτογνωσία

Uomo singolare= uomo universale (καθολικός άνθρωπος: ζητά να κατακτήσει ετερογενείς μορφές ανθρώπινης εμπειρίας)= ιδεώδες πολυδύναμης προσωπικότητας= συστηματική καλλιέργεια όλων των πτυχών της προσωπικότητας

Νέος άνθρωπος της πράξης, κυριαρχεί εκπληρώνοντας κάθε αισθησιακή κ καλαισθητική του κλίση. Άνθρωπος-δημιουργός (αντίθεση με Μεσαίωνα που αρνούνταν ανθρώπινη φύση κ δημιουργικότητα)

Αναγέννηση= θέωση ανθρώπου, θεός επί της γης (πληρότητα φυσικών κ διανοητικών του δυνάμεων, έμφυτη ιδιοφυΐα, εφευρετικότητα, ασκεί αρετές του χειριζόμενος υλική πραγματικότητα κ υποτάσσοντάς την στο προσωπικό του όραμα)

Αναγεννησιακή αρετή= διαμετρικά αντίθετη δόγματος χριστιανισμού (ενάρετος= παραίτηση από εγκόσμια). Ενάρετος= αυτάρκης, αυτοδύναμος άνθρωπος (έργα καλλιτεχνικής κ πολιτικής προσφοράς)= αρχαιοελληνική αντίληψη περί αρετής

Αναγέννηση= επιστροφή σε πνεύμα Αρχαιότητας (μακριά από σχολαστικισμό)

Αρχαία τέχνη κ ποιητική= οπλοστάσιο αναγεννησιακού κινήματος 15^ου αι.

Ανάσταση νεκρών= των μεγάλων ποιητών  κ φιλοσόφων Αρχαιότητας (κατανόηση ρυθμών φυσικού γίγνεσθαι, πίστη στον ανθρώπινο λόγο)

Ήθος Αναγέννησης= αριστοκρατικό (κυριολεκτικά). Ιδεώδες πρότυπο που συμπυκνώνει τέλειες/ευγενικές ροπές ανθρώπινης φύσης= ολιγαρχική δομή κοινωνίας

Άνθρωπος-δημιουργός πέρα από κληρονομημένους περιορισμούς= καταξίωση εργασίας ως κινητήρια δύναμη πολιτισμού= δυναμική αναδημιουργίας= προσπάθεια διεύρυνσης κοινωνικής βάσης υλικού/πνευματικού πολιτισμού. Αναβίωση ενοράσεων αρχαίου ελληνικού πνεύματος.

Κεφ. 3^ο Ο ουμανισμός και η επιστροφή στην Αρχαιότητα

- Σχολαστικισμός

- Φιλοσοφία θεραπαινίδα θεολογίας

- Ανθρωπιστική επιστήμη (studia humanitatis)

- Πολιτικός Ουμανισμός

- Δωρεά Κωνσταντίνου

- Ελληνικό στρατιωτικό σώμα (estradiotti)

3.1. Η νοσταλγία της Αρχαιότητας

Αναγέννηση= κίνημα ριζοσπαστικού νεωτερισμού (μορφές κ σύμβολα κλασικής Αρχαιότητας)= αναδιοργάνωση ευρωπαϊκής κοινωνίας  (αφετηρία: 14^ος αι. Ιταλία)

Ιταλία: πληθώρα καταλοίπων αρχαίου πολιτισμού (θέα ερειπίων= αίσθημα δέους για δύναμη ανθρώπινου πνεύματος + φλογερός πατριωτισμός= Πετράρχης), συναίσθηση ξεχωριστής ταυτότητας. Ποίηση Δάντη κ Πετράρχη σε καθομιλουμένη εποχής αντί λατινικής= πρώιμα στάδια εθνικής ανάνηψης. Λουθηρανική ανταρσία κατά παπισμού= απαρχές εθνικής συνείδησης Γερμανίας (μετάφραση Βίβλου σε καθημερινή γλώσσα)

3.2. Μεσαίωνας κ κλασική παιδεία: Σχολαστικισμός

Επαφή Μεσαίωνα με κλασική παιδεία. Trivium (εγκύκλιο πρόγραμμα)= γραμματική, ρητορική, λογική (ή διαλεκτική) πάνω σε πηγές πρωτοχριστιανικής περιόδου που αντλούσαν από Αρχαιότητα.Διαλεκτική: βάση ο Αριστοτέλης (γλώσσα, μεταφυσική). Λατινική κατάκτηση βυζαντινής Ελλάδας (1204): ανακάλυψη πρωτότυπων κειμένων

Μετάφραση χειρογράφων Φυσικά κ Μετά τα Φυσικά από Θωμά Ακινάτη. Θεολογική σύνθεση (αριστοτελική ερμηνεία φυσικού κόσμου κ Θεού)= οργανικό συστατικό επίσημης ρωμαιοκαθολικής θεολογίας

Μεσαιωνικός αριστοτελισμός= μεταλλαγή πρωταρχικών θεωρητικών συλλήψεων κ μεθοδολογικών παραδοχών Αριστοτέλη. Σχολαστικισμός: αποκάθαρση αρχαίας ελληνικής σκέψης από διάθεση εμπειρικής έρευνας (φυσιοκεντρισμός αρχαίων= ειδωλολατρική στάση ασύμβατη χριστιανισμού). Απομόνωση γεωκεντρικής κοσμολογίας κ τελολογικής αντίληψης φυσικού γίγνεσθαι ως απόλυτες αλήθειες. Μέθοδος συλλογισμού ως μέσο απόδειξης δεδομένων αληθειών χριστιανικής αποκάλυψης. Φιλοσοφία= θεραπαινίδα θεολογίας. Ανθρώπινος λόγος υπό κηδεμονία ιερατείου. (μακριά από πρωταρχικό μέλημα Αριστοτέλη περί άμεσης επαφής με φυσική διαδικασία). Καλλιέργεια κοινωνικής συνείδησης (άτομο=πολιτικό ον, ενταγμένο σε πεπρωμένο κοινότητας)

3.3. Ο Πετράρχης πρωτεργάτης του φιλολογικού ουμανισμού. Ο πολιτικός ουμανισμός των Φλωρεντινών.

Κίνημα Ουμανισμού 14^ου αι. πρωτεργάτης ο Πετράρχης= αντίδραση σε «διαλεκτική» σχολαστικισμού (όχι επαφή με ανθρώπινη εμπειρία, τυπολατρία, μηχανική αποστήθιση)= σώμα αρχαίας γραμματείας, ιδίως ποιητικής (μέριμνα αρχαίων για ανθρώπινο πάθος= ιδανική διέξοδος από μισάνθρωπη μεταφυσική Μεσαίωνα). Κείμενα Κικέρωνα, Ιλιάδας/Οδύσσειας Ομήρου (χειρόγραφα). Τριβή με αρχαίο λόγο= προσφορότερος δρόμος για νέα σύλληψη ζωής. Ανθρωπιστική επιστήμη ως αναβίωση «ελευθερίων τεχνών»= ανάκτηση πνευματικής ελευθερίας κ αυτενέργειας.

Χαρακτηριστικό κινήματος ανθρωπιστών= φιλολογική αναζήτηση, κατάδυση σε πηγές αρχαίου λόγου. Ρητορική Αρχαιότητας= εύρος θεμάτων κ διάθεση για κοινωνικοπολιτική συμμετοχή (υπόδειγμα)

Επανερμηνεία διαλεκτικής= άσκηση πειθούς (κι όχι μηχανική επανάληψη δογμάτων) με στόχο επίτευξη κοινωφελούς αποτελέσματος.

«Πολιτικός Ουμανισμός» (κατά Σαλουσάτι, Μπρούνι, Αλμπέρτι, Βάλλα 14^ος 15^ος αι.)= ρήτορας ως πολιτικά ενεργό άτομο, δύναμη λόγου προς όφελος κοινότητας. Πρότυπο για κοινωνική λειτουργία λόγου= Κικέρων (Κικερώνειοι ουμανιστές)

Αλμπέρτι: πολιτικός ουμανισμός= αίτημα για θεσμική οχύρωση προσωπικής σφαίρας. Πρότυπο ο Οικονομικός του Ξενοφώντος + κανόνες ορθολογικής οργάνωσης ιδιωτικών δραστηριοτήτων με στόχο απολαύσεις μετά λόγου ευδαιμονίας (ιδεώδες ολόπλευρης ανάπτυξης ατόμου μέσα σε πλαίσιο κοινότητας αυτοδύναμων προσωπικοτήτων) Υπαρξιακή ισορροπία= ιδεώδη πολιτική τάξη (ελευθερία + οικειοθελή υποταγή σε δημόσιο καθήκον). Τιθάσεψη αχαλίνωτου εγωισμού μέσα από καλλιέργεια κοινωνικής συνείδησης (άτομο=πολιτικό ον). Χαρακτηριστικό εποχής: δημόσιος χώρος (τελείωσης αυτοσυνείδητου ατόμου)= διαμορφώνεται από επιστήμη αρχιτεκτονικής (συμβολική κ χωροταξία αυτοκυβερνώμενης κοινότητας, συμμετρία, αρμονική διάταξη)= νεοανακαλυφθέντες μέσω Βιτρούβιου κλασικοί ρυθμοί για ανάγκες νέας αστικής πραγματικότητας.

3.4. Η συναγωγή των αρχαίων χειρογράφων κ ο κριτικός σχολιασμός τους. Ο ουμανισμός ως εκπαιδευτικό σύστημα

Προϋπόθεση αναβάπτισης σε αρχαία γραμματεία= χειρόγραφα (αυτούσια αρχαία κείμενα)

• προσπάθεια συλλογής από ουμανιστές (Νικόλι, Μπρατσιολίνι, Αουρίσπα)
• δημοσίευση κειμένων με κριτικό σχολιασμό (αποκατάσταση αρχικού κειμένου από λάθη/πλαστογραφήσεις αντιγραφέων Μεσαίωνα πχ αποκάλυψη από Βάλλα πλαστότητας «Δωρεάς του Κωνσταντίνου»: εκχώρηση εκκλησιαστικής/κοσμικής εξουσίας σε επίσκοπο Ρώμης: θεμέλιο ισχυρισμού περί «διπλής εξουσίας» πάπα) κριτική μέθοδος= αποτελεσματικό εργαλείο προσωπικής καλλιέργειας κ ανασυγκρότησης κοινωνίας.

Εφεύρεση τυπογραφίας από Ιωάννη Γουτεμβέργιο (1440)= μέσο πραγμάτωσης εκπαιδευτικού προγράμματος ουμανιστών. 16^ος τυπογραφείο Άλδου Μανούτιο (Βενετία)= κύρια εστία εκδοτικού κ ερμηνευτικού οργασμού (με καθοδήγηση Ελλήνων λογίων, όπως ο Μάρκος Μουσούρος)

Δραστηριότητα ουμανιστών εκτός πανεπιστημίων (προπύργια σχολαστικισμού)= ανάγκη χορηγών για νέους ανθρώπους γραμμάτων= ηγεμόνες πόλεων-κρατών (εξουσιαστικές σκοπιμότητες + δικό τους έργο) Εξάρτηση ουμανιστών από κατεστημένες εξουσίες= αρνητικές επιπτώσεις σε ηθικό ποιόν κινήματος (ήθος ματαιοδοξίας κ υποτέλειας, ηθικού μηδενισμού πχ Αρετίνο λιβελογράφος/κόλακας)

Ουμανισμός= ολοκληρωμένο παιδευτικό ιδεώδες (σπάει εθελοδουλία Μεσαίωνα)= ιδρύει σχολεία διάπλασης νέου ανθρώπινου τύπου. Ονομαστή σχολή της Μάντουας (διηύθυνε ο Βιτορίνο ντα Φέλτρε)= άσκηση σώματος + ανάπτυξη πολύπλευρων πνευματικών ενδιαφερόντων, δεκτές οι γυναίκες κ φτωχοί νέοι (καινοτομίες, απαρχή κινήματος χειραφέτησης γυναίκας)

3.5. Η πλατωνική στροφή. Η πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας.

Εξάπλωση Ουμανισμού= βαθιά μεταστροφή διανοητικού κλίματος εποχής, αντισχολαστικός προσανατολισμός ανθρωπιστικών σπουδών= εγκατάλειψη αριστοτελικής προοπτικής κ ανάδειξη Πλάτωνα. Καινούρια σύνθεση αρχαιοελληνικών αξιών κ ηθικής ουσίας χριστιανισμού= ανάδειξη ανθρώπινης προσωπικότητας ως σημείο συνάντησης θείας κ φυσικής τάξης.

• Επιτακτικό διότι αβερροϊστική ερμηνεία αριστοτελικής θεωρίας περί «ποιητικού νου» έτεινε στην άρνηση της προσωπικής αθανασίας, διάλυση υποκειμένου.)
• Ποιητική διείσδυση πλατωνικής σκέψης σε μυστική ουσία πραγμάτων, τέλειο κ αιώνιο σε καθαρά νοητική περιοχή= καταξίωση δημιουργικής δυναμικής ανθρώπινης νόησης, αναβάθμιση αισθαντικότητας έναντι σχηματικής λογικής

Ποιητική φαντασία= ενεργός δύναμη που ελέγχει/διαμορφώνει πραγματικότητα= θεωρητική θεμελίωση καλλιτεχνικής έκρηξης, αυτενέργειας ανθρώπινου νου. Ναι σε εσωτερική φωνή συνείδησης καλλιτέχνη/στοχαστή.

Αναγέννηση= ερμηνεία Αρχαιότητας σύμφωνα με πνευματικές/κοινωνικές ανάγκες παρόντος. Έννοια «μιμήσεως» όχι επιφάνειας πραγμάτων, αλλά ιδεώδους κατασκευής τους (ενόραση, αυτεπίγνωση μοναδικότητας, υπεροχής.) Εποχή ελληνολατρείας που κορυφώνεται τον 18^ο κ 19^ο αι.

Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός + λατινικά γράμματα (Κικέρων). Φόβος μήπως αφοσίωση σε Έλληνες μολύνει ουμανισμό με στείρο φιλολογισμό (βυζαντινής παρακμής)= όχι φραγμός σε ενθουσιασμό για ελληνικές σπουδές.

Κικέρων κ Αυγουστίνος= άνοιγμα ελληνικών οριζόντων (ιδέες κ παραθέματα από αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους + νεοπλατωνισμός Αυγουστίνου)

Προανακρούσματα πλατωνικής στροφής= ποιητική Δάντη, Θεία Κωμωδία + Πετράρχης (σωκρατική μέθοδος + πλατωνική θεωρία ψυχής, για άνθρωπο, ηθική πράξη κ κοινωνική συβίωση)= προετοιμάζει για αναζήτηση Θεού εντός ανθρώπου, γνήσια επικοινωνία με Θεό.

Θεσμοποίηση πλατωνικών ενδιαφερόντων Αναγέννησης= ίδρυση «Πλατωνικής Ακαδημίας» 1462 από Κοσμά Μεδίκων με σχολάρχη Μαρτσίλιο Φιτσίνο (συνειδητή προσπάθεια ανασύστασης Ακαδημίας Αθηνών που είχε κλείσει ο Ιουστινιανός 529). Ενεργοποίηση ολόκληρης της πλατωνικής παράδοσης πχ Πρόκλος, Πλωτίνος, Ιάμβλιχος, ψευδο-Διονύσιος Αρεοπαγίτης.

Πλατωνισμός Φιτσίνο: αισθητός κόσμος= πεδίο δημιουργικής δραστηριότητας υπέρτατου νου. Αποκρυφιστικές προεκτάσεις πλατωνικής φιλοσοφίας + διευκόλυνε κύριο εγχείρημα ουμανιστών: νέα σύντηξη αρχαιοελληνικού λόγου κ χριστιανικής σοφίας από σκοπιά ηθικής πράξης κ δημιουργικού προορισμού ανθρώπου

3.6. Η προσφορά των Βυζαντινών της διασποράς: Βησσαρίων

Καταλυτική η συμβολή Ελλήνων λογίων κ ιερωμένων σε αναζωπύρωση ελληνικών σπουδών Ιταλίας. Έντονος πολιτιστικός φιλελληνισμός λόγιας Γερμανίας 18^ου 19^ου αι. + ελαχιστοποίηση σημασίας προσφοράς τους από ιστορική σκέψη 20^ου αι. (αντιβυζαντινή προκατάληψη κατά το Διαφωτισμό)= ερμηνείες ακραίες/μονόπλευρες

Αναγέννηση= πολυδιάστατο πολιτιστικό φαινόμενο που αντανακλά περίπλοκες κοινωνικές κ πολιτικές μεταβολές ιταλικού Βορρά. Προσπάθεια απαλλαγής καλλιτέχνη από νεκρούς τύπους όψιμου βυζαντινισμού (σύνδεση βυζαντινών προτύπων με μεσαιωνικό κοσμοείδωλο). Επίτευγμα βυζαντινών δασκάλων στη Δύση (όχι επίσημες τάσεις βυζαντινής παιδείας)= κρίσιμα εργαλεία θεολογικής ανανέωσης (σύγκλιση με ενδιαφέροντα ουμανιστών) καταλύτες κι όχι αιτία Αναγέννησης= άνοιγμα προς πυρήνα αρχαίας γραμματείας. Ευκαιρία διάσωσης σταθερών ελληνικού πνεύματος (απειλή από οθωμανική επέλαση)

Καρδιά ελληνικής παρουσίας σε Ιταλία= παροικία Βενετίας (λόγιοι+πλήθος εργαζόμενου λαού) Ναυπηγοί, estradiotti (ελληνικό στρατιωτικό σώμα). Ευαισθητοποίηση δυτικής χριστιανοσύνης για μέγεθος καταστροφής (άλωση Πόλης)

Πτώση Βυζαντίου= κοινή συνείδηση δυτικής Ευρώπης ως μέγιστη απώλεια= υπόβαθρο ιδέας σταυροφορίας για απελευθέρωση ελληνικής Ανατολής (προώθηση από Έλληνες κληρικούς κ Βησσαρίωνα). Δεν ετελεσφόρησε.

Αρχή Ελλήνων δασκάλων Αναγέννησης: μετάκληση 1397 Μανουήλ Χρυσολωρά στη Φλωρεντία από Σαλουτάτι (γραμματέα επικρατείας Μεδίκων).

Ολοκλήρωση: 1516 με θάνατο Ιανού Λάσκαρη

Ιωάννης Αργυρόπουλος: δίδαξε ελληνική γλώσσα κ φιλοσοφία σε Φλωρεντία (δάσκαλος Λαυρέντιου Μεγαλοπρεπή)

Δημήτριος Χαλκοκονδύλης: δάσκαλος γιου Λαυρεντίου Ιωάννη Μεδίκων (πάπα Λέοντος Ι΄)

Υπό καθοδήγηση Βυζαντινών σοφών= πρόοδος ελληνομάθειας σε ουμανιστές κ διάδοση σε τευτονικό Βορρά (αρχαιογνωσία Ιωάννη Καπνίων, Νέτεσχαϊμ)

Πιο σημαντική ομάδα Ελλήνων λογίων μετέβησαν σε Ιταλία το 1438 (μέλη ορθόδοξης αντιπροσωπείας σε σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας για ένωση ελληνικής κ λατινικής εκκλησίας)

• Γεώργιος Πλήθων-Γεμιστός: πλατωνικός φιλόσοφος (ολοκληρωμένο πρόγραμμα πολιτικής ανακαίνισης κοινωνίας, ώθηση με κορύφωση ίδρυση Φλωρεντινής Ακαδημίας)
• Ιωάννης Βησσαρίων από Τραπεζούντα (αρχικά επίσκοπος Νίκαιας Μ. Ασίας). Καρδινάλιος με ψιλό τίτλο «Πατριάρχης Κων/πόλεως», στενός συνεργάτης επιφανέστερων ουμανιστών πχ Βάλλα. Υποψήφιος διάδοχος πάπα Πίου Β΄ (εμπόδιο η ελληνική του καταγωγή). Δράση σε πολιτικό κ φιλοσοφικό επίπεδο.

- Πρακτικός στόχος= αφύπνιση Δυτικών χριστιανών για απόκρουση οθωμανικού κινδύνου κ απελευθέρωση ελληνικών χωρών, φιλελληνικό πνεύμα, σταυροφορική διάθεση (άκαρπη).

- Συνδιαλλαγή αριστοτελισμού με πλατωνισμό (υπέρβαση αντιπαράθεσης σχολαστικισμού). Πλατωνικές ρίζες Αριστοτέλη (μεταφυσική κ λιγότερο λογική ανάγνωσή του).

- Θεωρητική σύνθεση αρχαίου πνεύματος με χριστιανική αλήθεια (σφράγισε εγχείρημα Ουμανισμού)

- Πρωτοστάτησε σε συλλογή χειρογράφων κ πρωτότυπων κειμένων αρχαίων συγγραφέων. Κληροδότησε βιβλιοθήκη σε δημοκρατία Βενετίας (ισχυροί δεσμοί με ελληνική Ανατολή) στη διάθεση Ελλήνων κ Λατίνων από κοινού= πυρήνας Μαρκιανής Βιβλιοθήκης (θεμέλιο οράματος για Αναγέννηση υποδουλωμένου γένους).

Κεφ. 4^ο Η Αναγέννηση στη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες: οι μεγάλες μορφές

- Λαϊκή διάλεκτος

- Ευρωπαϊκός ρεαλισμός

4.2. Το όραμα του Δάντη

Αρχή αναγεννησιακής αισθαντικότητας + κοσμοθεωρία/θρησκευτικές ενοράσεις (μεσαιωνικά πρότυπα)= προπομπός προβληματισμών αναγεννησιακής φιλοσοφίας

• Καθιέρωσε πρώτος λαϊκή διάλεκτο Τοσκάνης ως εκφραστικό μέσο πηγαίου ψυχισμού (εσωτερική εμπειρία).
• Αποτυπώνει ταραγμένη κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα πατρίδας του
• Θεία Κωμωδία= ανθρώπινη τραγωδία, ανάβαση ψυχής (αναβαθμοί ψυχολογικής κ κοινωνικής εμπειρίας).
• Vita nuova= χριστιανική επανερμηνεία πλατωνικής ιδέας επιστροφής ψυχής σε χώρα αγαθού (τόπο καταγωγής της) + συγκρότηση νέου τύπου ανθρώπου (ζει εκ των έσω)
• Ερωτικό βίωμα στο κέντρο της ποιητικής (Βεατρίκη), εξιδανίκευση

4.3. Η νεωτερική συνείδηση στην ποιητική του Πετράρχη

Αρχετυπικός διανοούμενος καινούριας εποχής. Συναίσθηση ότι ζει σε μεταίχμιο δύο κόσμων. Συνεισφορά σε διαμόρφωση αναγεννησιακού ήθους + ποιητική.

• Τελειοποίηση σονέτου (περικλείει εκρηκτική αντίφαση απ΄ όπου πήγασε επίτευγμα Αναγέννησης). Νοηματικό περιεχόμενο= φλογερός λυρισμός (συναισθηματική αυθορμησία κ γνήσια αισθήματα ψυχής)
• Πάθος για Λάουρα (ποθητή/ανέγγιχτη)= παραβολή αγωνιζόμενης ψυχής που ποθεί ιδεώδες (πέρα από εμπειρία)= πρότυπο αυτενεργού υποκειμένου
• Γλωσσική τάξη κ μουσική αρμονία γλώσσας= σονέτο
• Ισορροπία φλεγόμενου συναισθήματος + ιδανικής τάξης λόγου= επίτευγμα Πατριάρχη= κυρίαρχο πρότυπο ποιητικής στην Ευρώπη μέχρι ρομαντισμό
• Αντίφαση= συναισθηματική κ φιλοσοφική. Έρωτας= μεικτό συναίσθημα, γαιώδες κ ουράνιο (πλατωνική παράδοση, νεοπλατωνισμός Αυγουστίνου)

Εσωτερικός διχασμός= χαρακτηριστικά νεότερου αυτοσκοπικού κ αλλοτριωμένου ανθρώπου.

• Πόθος προσωπικής φήμης κ δημόσιας αναγνώρισης + γνήσια αίσθηση ματαιότητας εγκοσμίων
• Αυτονόμηση από παραδοσιακά κέντρα διανοητικής εξουσίας (μεσαιωνικά πανεπιστήμια) – πρώτος μαζί με Βοκκάκιο. Τα προς το ζην από πνευματική εργασία και μόνο= αποδοχή από μορφωμένο κοινό πόλεων κ χορηγίες πολιτικά κ κοινωνικά ισχυρών (εξάρτηση= πρακτικές κ ηθικές δεσμεύσεις). Μοναχικότητα κ αυτοδυναμία (ανάβαση σε κορυφή όρους Ventoux Αβινιόν). Μελαγχολική απέχθεια προς διαφθορά κ αχρειότητα δρόμων/αγορών πόλεων.

4.4. Η ανατομία της κοινωνικής και ψυχολογικής πραγματικότητας στις μυθιστορίες του Βοκκάκιου

• Δεκαήμερο (συλλογή σύντομων αφηγήσεων)= θεμελιώνει ευρωπαϊκό μυθιστόρημα. Θέμα έρωτα κ περίτεχνης δολοπλοκίας. Εποχή: επιδημία πανώλης 1348 (διάλυση ηθικών δεσμών/συναισθημάτων), απόδραση από πόλη Φλωρεντίας σε έπαυλη στην ύπαιθρο, ανάσταση αξιών/οραμάτων με δύναμη λόγου, επιστροφή στη ζωή. Θυελλώδης + εξευγενισμένος έρωτας= πρόπλασμα νέας κοινωνικότητας (ειλικρίνεια αισθημάτων, αποδοχή άλλου)
• Βοκκάκιος= γενάρχης ευρωπαϊκού πολιτισμού (αισθητικό όραμα + αιτήματα κοινωνικής ανάπλασης).
• Σφιχτή γλώσσα, εργαλείο ανασυγκρότησης κοινωνίας, γνώση ψυχολογίας κ κοινωνικού της περίγυρου.
• Πρόβλημα ερωτικής συμπεριφοράς όχι σε θεολογικό ορίζοντα (όπως Πετράρχης)
• Θρησκεία= σύστημα κοινωνικών θεσμών κ νοοτροπιών
• Δηκτική κ διδακτική μορφή ειρωνείας= τρόπος που χρησιμοποιούν προνόμια οι κληρικοί/μοναχοί για επίτευξη κοσμικών επιδιώξεων. Μεταφυσικές παραδοχές Μεσαίωνα= λειτουργική τυπικότητα. Αυτονομημένα άτομα σε παιχνίδι φυσικής επιβολής.
• Εσωτερίκευση έρωτα ως αγώνα αυτοσυνειδησίας κ λογικού ελέγχου πρωτογενούς ψυχισμού κ συνεπώς συγκρότησης κοινωνικού χώρου
• Μέλημα ηρώων Βοκκάκιου= επιβολή ηθικού τόνου. Στόχευση Βοκκάκιου= ψυχαγωγία
• Αγώνας δυνάμεων ζωής: τύχη VS πολυτροπία κ επινοητικότητα ατόμου= αρετή (virtu). Διαλεκτική= υπέρβαση προς ενσυνείδητη λεπτότητα σε λόγια κ πράξεις= καινούρια ποιότητα σε ανθρώπινες σχέσεις (αισθητική ερωτισμού κ φυσικότητας, ανύψωση σαρκικότητας)
• Θρησκευτικό συναίσθημα= μορφή ανθρώπινου αυτοκαθορισμού (όχι θεσμικός καταναγκασμός μεσαιωνικής εκδοχής του κ υποκρισία). Ευγένεια κ καλαισθησία, ιχνηλασία αρμόζοντος κ ανάρμοστου κοινωνικής συναναστροφής (δεοντολογικό υπόστρωμα ευρωπαϊκού πολιτισμού)

Κεφ. 6^ο Η πολιτική σκέψη κατά την Αναγέννηση

- Θεοκρατία

- Εκκοσμίκευση

- Μακιαβελλισμός

- Fortuna (τύχη)

- Virtu (αρετή)

- Ουτοπία

- Περιφράξεις

- Χριστιανικός Ουμανισμός

6.1. Φυσική βούληση και πολιτική κοινότητα στη σκέψη του Μακιαβέλλι

Προπαρασκευαστική η προσφορά της Αναγέννησης σε τομέα φιλοσοφίας. Θεμελιωτική σε τομέα πολιτικού στοχασμού (χαρακτηριστικά οικονομικής και κοινωνικής ζωής που σφράγισαν νεωτερικότητα: ταξική διαστρωμάτωση + ισχυροποίηση κρατικής εξουσίας)= ρήξη με θεοκρατικό παρελθόν (Μακιαβέλλι)

Σκέψη Μακιαβέλλι= κοινή συνείδηση νεωτερικότητας. Μακιαβελλισμός= αναγορεύει απόλυτη εξουσία σε ύψιστη αξία (υπολογιστικότητα πολιτικής ζωής), εκπαιδευτής τυράννων.

Δημόσιος βίος ελεύθερων πόλεων-Ιταλία= σύγκρουση φατριών κ επίδοξων δυναστών

Κοινωνικός βίος Μεσαίωνα= θηριωδία/ωμότητα (θρησκευτικότητα= ιδεατός φραγμός μεταφυσικών κυρώσεων, απειλή θεϊκής ανταπόδοσης: διάρρηξη με Αναγέννηση)

• Πολιτική κ ιστορική σκέψη ριζώνει σε κοινωνικοπολιτική εμπειρία κ ψυχολογία φυσικών υποκειμένων που διαπλάθουν κοινωνικό κόσμο. (Μεσαιωνική πολιτική θεωρία= φυσικός κ θείος νόμος, κατάταξη Ακινάτη.)
• Καθήκοντα κοινωνικού στοχασμού= γνώση κ μετασχηματισμός πραγματικότητας.
• Ανάγκη αναγνώρισης κινήτρων κ σκοπών πολιτικών πράξης μέσα σε πλαίσιο φυσικών νομοτελειών. Άνθρωπος= φυσικό ον, άσκηση φυσικότητας= χρήση ισχύος κ ελέγχου περιβάλλοντος.
• Περιγράφει κοινωνικό άνθρωπο όπως είναι (όχι όπως θα έπρεπε να είναι)= μεθοδολογία που καταρρακώνει εικονογραφία/συμβολική για νομιμοποίηση εξουσίας σε συνειδήσεις= Ηγεμόνας
• Επιρροή σε σύγχρονη κοινωνιολογία εξουσιαστικών ελίτ κ θεωρία «ηγεμονίας» του Γκράμσι (αντίφαση/αλληλεπίδραση υλικής πράξης εξουσιασμού κ ιδεολογικών επενδυτών που την καθιστούν λειτουργική κ αποδεκτή)
• Συστατικό πολιτικής σύλληψης Μακιαβέλλι= δολιότητα πρακτικού ανθρώπου (αναπόφευκτο μέσο για επιτυχία πολιτικού ηγέτη)
• Μακιαβέλλι= όχι ιδεολογικός αγνωστικιστής αγοραίας φημολογίας. Κατανοεί, ερμηνεύει ηθικές στοχεύσεις. Ζητούμενο όχι η κατάργηση αλλά επαναπροσδιορισμός δεοντολογίας κοινής ζωής
• Πολιτική= πραγμάτωση κοινωνικού ιδεώδους δημόσιας συμμετοχής κ πολιτιστικής ανθοφορίας (Αλμπέρτι, Μπρούνι) κι όχι απλά εγκαθίδρυση αρχής
• Πραγματείες επί της πρώτης δεκάδος του Τίτου Λιβίου (σχολιασμός πολιτικής εμπειρίας δημοκρατικής Ρώμης κ κλασικής Αθήνας= αντλεί θεμελιώδη διδάγματα ως προς ουσία πολιτικής)
• Μακιαβέλλι= πρότυπο αναγεννησιακού ανθρώπου (πολιτικός, διπλωμάτης, ποιητής, ιστορικός, φιλόσοφος, πατριώτης). Λαϊκό κόμμα.
• «Δημοκρατικός» στοχαστής Αναγέννησης= ο άρχοντας κυβερνάει εν ονόματι κ προς όφελος πολιτικού σώματος, στόχος= στερέωση πολιτικής κοινωνίας αφοσίωσης στο συλλογικό καλό.

- Κοινωνικός πυρήνας πολιτείας= λαός (ενεργητικό, παραγωγικό κομμάτι κοινότητας) Κοινωνικό σώμα= θεμέλιο πολιτικής αρετής (εξάλειψη κοινωνικής συνείδησης από μεσαιωνική θεοκρατία= αδυναμία αυτοκυβέρνησης λαού= ανάγκη ηγέτη με έμφυτη διορατικότητα, μελετημένη τόλμη (virtue)= εγκαθίδρυση πολιτικής κοινωνίας (εκφραστής κοινού συμφέροντος αν και όχι μέσα από θεσμοθετημένες διαδικασίες εκλογής κλασικής Αρχαιότητας)

• Όραμα κοινωνίας που κυβερνά η ίδια τις τύχες της= επηρέασε δημοκρατική συνιστώσα νεότερης πολιτικής σκέψης

6.2 Η φιλοσοφία ως κοινωνική κριτική: ο χριστιανικός ανθρωπισμός του Θωμά Μώρου

Αντίποδας κοινωνικού ρεαλισμού Μακιαβέλλι= κριτική πραγματικότητας νεωτερικότητας= Θωμάς Μώρος= υπερασπιστής χριστιανικής ιδέας (αντίθετος με Ερρίκο Η΄ που ίδρυσε ανεξάρτητη εθνική εκκλησία Αγγλίας: πλήρωσε με ζωή του)

• Ουτοπία, καταγραφή δυσαρμονιών υπαρκτού κοινωνικού συστήματος + επεξεργασία ιδεατού πολιτικού προτύπου αληθινής δικαιοσύνης (επιρροή από πλατωνική Πολιτεία= ρεύμα Ουμανισμού)

- ανησυχία για διαλυτικές επιπτώσεις κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης

- πρότυπο αδελφότητας/αλληλεγγύης= κοινοβιακή οργάνωση βυζαντινών Άθου (ιδανικά πρωτόγονου χριστιανισμού)

- αντανακλά πρωτόγνωρη εμπειρία γεωγραφικών ανακαλύψεων (συνάφεια με διαφορετικούς πολιτισμούς, πιο αγνούς, πιο ηθικούς)

- Ουτοπία= κοινότητα γνήσιας ανθρωπιάς (αντίθετη με αγγλική πραγματικότητα= επιτήδευση συμπεριφοράς, εξωτερική ευπρέπεια που καλύπτει αγριότητα τρόπων, εγωπάθεια, χρήμα ως μέτρο των πάντων, κερδοσκοπικός υπολογισμός, αναφορά σε «κίνημα περιφράξεων», πλούτος σε χέρια μειοψηφίας, εξαθλίωση πλήθους σε βιομηχανικές πόλεις VS χριστιανική προσταγή φιλαλληλίας)

- κοινοκτημοσύνη αγαθών

- ορθολογική οργάνωση εργασίας (χρόνο για προσωπική καλλιέργεια)

- σεμνότητα τρόπων, λιτότητα διαγωγής, ειλικρίνεια, αμοιβαιότητα σχέσεων, ευμένεια προς συνάνθρωπο (όλοι σαν οικογένεια)

- όχι πολυτέλεια, επιδεικτικότητα, οικονομικές ανισότητες

- εγγύηση κοινωνίας για πλήρωση βασικών, «φυσικών» αναγκών (όχι καλλιέργεια επίκτητων/τεχνητών αναγκών= όχι εγγενή αξία χρήματος)

- όχι μισαλλοδοξία σε άλλα θρησκευτικά δόγματα

• Αναπαριστά πρώτες χριστιανικές κοινότητες αν είχαν εξελιχθεί σε οργανωμένες κοινωνίες= απαρχές χριστιανικού Ουμανισμού (όχι επιστροφή σε Αρχαιότητα, αλλά επαναβεβαίωση ανθρώπινου περιεχομένου χριστιανικής διδασκαλίας, πραγμάτωση ηθικών της επιταγών)
• Ευθύνη: επιφανειακά χριστιανικού πολιτισμού Ευρώπης+επίσημης εκκλησίας
• Στόχος= εκ των έσω εξαγνισμός εκκλησιαστικών πραγμάτων χωρίς εγκατάληψη δογμάτων κ παραδόσεων (εφαρμογή πνευματικού περιεχομένου)
• Επίκριση διαφθοράς εκκλησιαστικής ιεραρχίας κ θεσμών όπως μοναχισμός (θεολογικό θεμέλιο= διάκριση ορατής κ θριαμβεύουσας (μυστικής) εκκλησίας πραγματικών πιστών, Πολιτεία Θεού Αυγουστίνου= επιστροφή σε θεμέλια πίστης)
• Λογοτεχνική μορφή έργου (έκφραση, αδρότητα περιγραφής, συναρπαστικότητα αφηγήσεων)= ουσιώδη για Μώρο ως ρήτορα κ συγγραφέα
• Ειρωνική διάθεση σε περιγραφή αντίθεσης Ουτοπίας-Ευρώπης= αυτοάδεια υπερβολής για ερεθισμό αναγνώστη
• Ουτοπία= έναυσμα συζήτησης κοινωνικού προβλήματος Ευρώπης υπό συνθήκες ανερχόμενης κεφαλαιοκρατίας (αλλοτριωτική λειτουργία χρήματος, θεωρητική δυνατότητα κοινοκτημοσύνης)

Κεφ. 7^ο Αναγέννηση και χριστιανική εκκλησία

- «Σύγχρονη ευσέβεια»

- Vulgata

- «Μωρίας εγκώμιον»

- Ερασμική προφορά

- Λουθηρανική διαμαρτύρηση

- Υποτέλεια της βούλησης

- Δημοκρατία των γραμμάτων

7.2. Η αναγεννητική προσπάθεια του Έρασμου: ευαγγελική αγνόηττα, φιλολογική καλλιέργεια κ ελευθερία της βούλησης. Η ρήξη με τον Λούθηρο.

Μέση θεωρητική οδός= Έρασμος από Ρότερνταμ= εκπρόσωπος ώριμου Ουμανισμού, σφραγίδα σε ανθρωπιστική παιδεία= ιδεώδες ενιαίου ευρωπαϊκού πολιτισμού σε βάση α. αρχαιοελληνικού στοχασμού + β. χριστιανικής πίστης

• Υπέρ αποκατάστασης χριστιανικής ηθικής= έμπρακτη συμμόρφωση κληρικών με δόγματα αγάπης (του απέδωσαν διακωμώδηση αγραμματοσύνης κ ηδυπάθειας καλόγερων)
• Έρασμος= όχι άνθρωπος πράξης, ναι διανοητικής επιμέλειας (προσπάθεια εξασφάλισης προστασίας ισχυρών= αμφιταλαντεύσεις/συμβιβασμοί)
• Κάθαρση εκκλησίας= επιστροφή σε αυθεντικό μήνυμα Ευαγγελίου

- πνευματικό εγχείρημα επιστροφής στις πηγές της χριστιανικής πίστης (αγνότητα, απλότητα λόγων Ιησού)= πρωτότυπες γλώσσες + ειδωλολατρικά βιβλία που συμφωνούν με χριστιανική αλήθεια

- ευαγγελική σημασία αποβολής «παλαιού ανθρώπου» κ περιβολής μανδύα Ιησού= αντίληψη από ολλανδικό κίνημα θρησκευτικής εγρήγορσης: «σύγχρονη ευσέβεια»= στόχος χριστιανικού Ουμανισμού Έρασμου

• Έρασμος (όπως Μώρος)= πρότυπο ουμανιστή-λογοτέχνη
• Μωρίας Εγκώμιον= καθετί μεγάλο/άξιο ανθρώπινης ζωής ως αποτέλεσμα δημιουργικής παραφροσύνης, πρόγραμμα κοινωνικών μετασχηματισμών.

Μωρία= απαλύνει ζωή με πέπλο φαντασίας. Πηγή τέχνης= έμφαση σε φαίνεσθαι παρά είναι πραγμάτων= θετικές πλευρές μωρίας

Στείρος ζήλος σχολαστικών κ αμάθεια καλόγερων= καταστροφική μωρία

Μωρία= κοινή, ανθρώπινη κατάσταση= ηθική συνείδηση, ζωογόνος αφέλεια ώστε να πιστεύει σε απλά ιδανικά τιμιότητας, προσήνειας, καλής προαίρεσης

Μωρός= αγνός, έντιμος άνθρωπος με όραμα αμοιβαιότητας κ επικοινωνίας, πραγματικό παιδί Θεού (όχι υποταγή σε κέρδος), σοφός εν θεώ που φαίνεται μωρός στους άπιστους

• Λεπτότητα γλωσσικής έκφρασης κ σκωπτική ρητορική= εκπρόσωπος ώριμου Ουμανισμού.
• Ύψιστος φιλόλογος, θεμελιωτής επιστημονικής μελέτης ελληνικής γλώσσας + λατινιστής. Μεγάλη ελληνομάθεια (ερασμιακή προφορά= προφορά αρχαίων)
• Κριτική έκδοση ελληνικού πρωτοτύπου Καινής Διαθήκης με ακριβή λατινική μετάφραση= αποκατάσταση αυθεντικού μηνύματος Ευαγγελίου χωρίς μεσολάβηση δήθεν αυθεντιών= υπόδειγμα κριτικής φιλολογικής μεθόδου (μέχρι τότε χρήση μεσαιωνικής Vulgata= αδέξια λατινική μετάφραση: λάθη/παρανοήσεις)
• Κέντρο θρησκευτικής ζωής= αυτοσυνείδηση + ενεργή υποκειμενικότητα
• Όχι αντικληρική ή αντιεκκλησιαστική αιχμή, ναι φιλοσοφημένη εκδοχή δόγματος= διάκριση ανάμεσα σε εκκλησιαστικό αξίωμα κ θεολογικό του περιεχόμενο VS φυσικό πρόσωπο (ακολασία, χρηματισμός= αμαρτήματα θνητής φύσης κι όχι πρόβλημα ουσίας πίστης ή νομιμότητας εκκλησιαστικών Θεσμών= προσπάθεια κάθαρσης χριστιανικής ζωής από ανθρώπινο σφάλμα
• Παραμονές αντιπαπικής ανταρσίας σε Γερμανία προσβλέπουν σε Έρασμο ως πνευματικό σύμμαχο. Αλληλογραφία Λούθηρου, συμπάθεια Έρασμου.
• Πλήρης ρήξη διαμαρτυρόμενων με εκκλησία Ρώμης= 1517 (επί Λέοντος Ι΄ Μεδίκων, εκστρατεία πώλησης «αφέσεων» για χρηματοδότηση ολοκλήρωσης Αγίου Πέτρου)= Έρασμος δεν πήρε θέση αρχικά, μετά καταδίκασε Λούθηρο

Αίτια: αδεξιότητα, καιροσκοπισμός. Βαθύτερα αίτια:

- ζήλος Διαμαρτύρησης προς νέα εβραΐζουσα εκδοχή χριστιανισμού, στροφή θρησκείας προς δικαιοσύνη θεού-τιμωρού κι όχι αγάπη Χριστού

- λουθηρανοί ζητούν καθαρμό εκκλησίας

α. από υπερβασίες εκπροσώπων της,

β. κάθε «ειδωλολατρική πρόσμειξη» (κλασική παιδεία που Μεσαίωνας κ Αναγέννηση ενσωματώνουν σε χριστιανική θεολογία)

γ. άρνηση ελευθερίας ανθρώπινης βούλησης (για Έρασμο προϋπόθεση για ηθικό καταλογισμό κ βασική δωρεά Θεού, κι αν έχει διαφθαρεί από αμαρτία χάρη Χριστού επιτρέπει αναπροσανατολισμό προς αγαθό= εκχριστιανισμένη εκδοχή πλατωνικού σχήματος δισυπόστατης ψυχής)

δ. αδιάλλακτη αιτιοκρατία προτεσταντών= απάνθρωπη εκδοχή χριστιανισμού (Εγώ= τέλεια οντολογική απαξία, χειρότερη του Μεσαίωνα)

• Απάντηση Λούθηρου: στις ιερές γραφές δεν υπάρχει άλλο δόγμα πέρα από αθλιότητα ανθρώπινης φύσης κ υποτέλειά της σε σατανικές ροπές σωματικότητας. Σωτηρία ανθρώπου= μόνο έργο θείας χάριτος (ο άνθρωπος δεν την κατανοεί κ δεν την αξίζει)= ριζικά νέα αποκαλυπτική θεολογία με αναφορά σε Παλαιά παρά σε Καινή Διαθήκη
• Άποψη Έρασμου: Λουθηρανισμός= απειλή κατά ανθρωπιστικών γραμμάτων κ αρχαιοελληνικής παρακαταθήκης κ κατά μετριοπάθειας, φιλοφροσύνης, ευσπλαχνίας (βασικών χαρακτηριστικών ανθρώπινου χριστιανισμού). Απόρριψη λουθηρανισμού= πιστός σε προσωπική του φιλοσοφία
• Έρασμος= πρότυπο λογίου νεότερης Ευρώπης (σύμπαν ιδεών). Πατρίδα= πολιτισμός. Αλληλογραφία με διανοούμενους εποχής του= πρωτοστάτησε σε δημιουργία άυλης «δημοκρατίας των γραμμάτων» (στοχαζόμενοι ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής)= εκπρόσωπος ενότητας ευρωπαϊκού πολιτισμού

Κεφ. 8^ο Η Αναγέννηση κ οι απαρχές της νεότερης επιστήμης

- Γεωγραφικές ανακαλύψεις

- Ηλιοκεντρική θεωρία

- Εμπειρία ως «διερμηνέας»

- Αιτιώδεις συνάφειες στη φύση

- Η ζωγραφική γεννιέται μέσα από τη φύση

- Μαθηματικός λογισμός

Κοσμοθεωρητική ανατροπή= προϋποθέσεις γέννησης νεότερης επιστήμης. Επιστροφή στη φύση= έρευνα αιτιακών νόμων που την κυβερνούν

• Πρακτική τροπή φυσιολατρικής ευαισθησίας Αναγέννησης
• Σύνδεση αιτήματος για φυσικές αναπαραστάσεις εικαστικών τεχνών με εμπειρική μελέτη φυσικών φαινομένων
• Ταύτιση Αναγέννησης με διεύρυνση γεωγραφικών οριζόντων ανθρώπου, συσσώρευση νέων εμπειρικών δεδομένων= ανατροπή μεσαιωνικών αντιλήψεων για δομή φυσικού κόσμου. Φύση= πηγή αληθειών
• Ζωγραφική κ φυσική κατά Ντα Βίντσι=  παράλληλοι δρόμοι διείσδυσης ανθρώπινου νου σε αιτιακή νομοτέλεια φύσης.

8.1 Γεωγραφικές ανακαλύψεις κ αλλαγή κοσμοειδώλου. Η κοπερνίκεια επανάσταση.

Θραύση μεσαιωνικών στερεοτύπων ηθικού ετεροκαθορισμού κ αυθεντίας= νέα αρχή μελέτης φύσης. Ανάκτηση αυτενέργειας ανθρώπου= αποτίναξη θεωριών για δομή κ λειτουργία κόσμου (υπηρετούσαν θρησκευτικές προκαταλήψεις)= εγκατάλειψη αριστοτελικής τελολογίας κ γεωκεντρικής αστρονομίας

• Μεσαιωνική μέθοδος ερμηνείας πραγματικότητας= ανάγνωση επίσημου συγγράμματος βάση αριστοτελικών παραδοχών, απομνημόνευση εγχειριδίου κ αγνόηση αποκλινόντων ευρημάτων
• Επιστημονική πρακτική Αναγέννησης= άρνηση κύρους δόγματος, παρατήρηση ως μοναδική πηγή κ κριτήριο αληθούς θεωρίας δομής κόσμου (μεθοδολογική ανατροπή)= ανάδυση φυσικών επιστημών
• Άντληση στροφής σε εμπειρία= αρχαιοελληνικές κοσμολογίες, πυθαγόρεια θεώρηση σύμπαντος ως συστήματος μαθηματικών σχέσεων/μορφών= εκτός πλαισίου Ουμανισμού (ποιητική θεώρηση φυσικής διαδικασίας)
• Αίτιο/συνέπεια ρήξης με μεσαιωνική κοσμολογία= γεωγραφικές ανακαλύψεις υπερπόντιων χωρών= έξοδος από κλειστό/τελειωμένο σύμπαν, διαμόρφωση ερευνητικής κ σχετικιστικής νοοτροπίας νεωτερικότητας + μετατόπιση κέντρου βάρους πολιτισμού από Μεσόγειο σε Ατλαντικό
• Άμεσο αίτιο υπερπόντιας εξάπλωσης= ανάπτυξη ιβηρικών μοναρχιών κ προσπάθεια να σπάσουν αποκλειστικό έλεγχο προς ανατολάς εμπορίου από αρχαιότερες μεσογειακές δυνάμεις.

Πορτογαλία: Ερρίκος Θαλασσοπόρος. Στόχος= νέος δρόμος προς Άπω Ανατολή από Αφρική. Ισπανία: δρόμος προς Ανατολή ταξιδεύοντας δυτικά (Γενουάτης Χριστόφορος Κολόμβος στο όνομα βασιλέων Ισπανίας). 15/10/1492 νησί Αντιλών Αμερικής κι όχι «Ινδίες».

• Αποτέλεσμα: όχι η Ευρώπη ως κέντρο πολιτισμού κ υπονόμευση παραδοσιακών θεωρητικών κ ηθικών αντιλήψεων. Συμμετοχή Άγγλων, Ολλανδών, Γάλλων.
• Αγριότητα εξολόθρευσης γηγενών προκολομπιανών πολιτισμών από Ισπανούς (κονκισταδόρες) στο όνομα ανώτερης αλήθειας χριστιανισμού= αυτοκρατορική, ιμπεριαλιστική νοοτροπία (δεινά μη ευρωπαϊκών λαών)= επικριτές δολοφονικής πολιτικής πχ Μπαρτολομέ ντε λα Κάζας ως παραβίαση χριστιανικών αρχών ανθρώπινης αδελφοσύνης
• Επαφή με άδολη φυσικότητα κ αυθορμησία= ηθική υπεροχή «πρωτόγονων» σε σύγκριση με βιαιότητα πολιτισμένων χριστιανών (Ουτοπία Μώρου, σκέψη Ρουσσώ)
• Πρωτοστάτησαν σε συντριβή μεσαιωνικού κοσμοειδώλου: Πολωνός, Νικόλαος Κοπέρνικος, Ιταλός Γαλιλαίος Γαλιλέι, Γερμανός Ιωάννης Κέπλερ

- Κοπερνικος= εισηγητής ηλιοκεντρικής θεωρίας (αναβίωση εικασίας πυθαγόρειου Φιλολάου, Αριστάρχου Σαμίου)

- Κέπλερ= τελειοποίηση θεωρίας, απόρριψη νεοπλατωνικής προσήλωσης σε σφαίρα κ κύκλο ως ανάλογα θείας τελειότητας= ελλειπτικές τροχιές πλανητών

- Γαλιλαίος= ναι σε νέες κοσμολογικές ιδέες + θεμελιωτής νέας θεωρίας για κίνηση υλικών σωμάτων (βάση= πειραματικά δεδομένα), τέλος αριστοτελικής ερμηνείας. Σύγκρουση με εκκλησιαστική ιεραρχία για ηλιοκεντρική θεωρία= αντίθεση θεολογικής αποκάλυψης κ επιστημονικής έρευνας + χειραφέτηση επιστήμης από μεταφυσική επιρροή ως κινητήρια δύναμη εξέλιξης (εκκλησία ναι σε ηλιοκεντρισμό ως μαθηματικό μοντέλο χωρίς φυσική πραγματικότητα) - Νέα επιστημονικά όργανα παρατήρησης φύσης (τηλεσκόπιο) + πειραματική διαδικασία= νέα ερμηνεία φύσης

- αντιπαράθεση επιστήμης – θεολογίας σε νεότερη περίοδο (μεθοδολογική επανάσταση= αδύνατη η επιστροφή σε μεσαιωνικό καθεστώς αυθεντίας)

- κοινωνία διαποτίζεται από ήθος εμπειρικής ανάλυσης= προσαρμογή δόγματος κ πρακτικής εκκλησίας

• Χειραφέτηση λογικού υποκειμένου + εξέγερση κατά θεολογικής αυθεντίας= επιστημονική νοοτροπία= προσήλωση σε εμπειρία χωρίς προσχηματισμένες θεωρίες ή πεποιθήσεις.

8.2 Ο Λεονάρντο και η σύνθεση Τέχνης και Επιστήμης

Αναγέννηση= α΄ φάση νεωτερικότητας (επιστημονικό πνεύμα απροκάλυπτης έρευνας κ προσήλωση σε εμπειρία= συνειδητή συμπεριφορά)= διείσδυση σε κοινωνική ζωή.

Βασικός αντιπρόσωπος εποχής= Λεονάρντο ντα Βίντσι

• Καθολικό κ πολυδύναμο πνεύμα, εμπνευσμένος καλλιτέχνης (μυστήριο θείας ενανθρώπισης, βάθος ανθρώπινης προσωπικότητας)
• Άριστος μηχανικός, μαθηματική διάνοια, εφευρέτης μηχανικών κατασκευών
• Ανατόμος= στήριξη τέχνης του σε λεπτομερή κ αυτόπειρη γνώση θεμελιακών λειτουργιών φύσης + φιλοσοφική κατανόηση ανθρώπινης πράξης
• Αυτοσυνειδησία πνεύματος, ύψιστες κορυφές ανθρώπινης δημιουργικότητας σε όλα τα πεδία.
• Υπερηφανευόταν ότι ήταν «αγράμματος άνθρωπος»= αντίθεση με έτοιμες αλήθειες αυθεντιών.
• Δάσκαλος ανθρώπου= φύση. Υποχρέωση ερευνητή= παρατήρηση (όχι σε αφηρημένες θεωρίες= μειονέκτημα παραδοσιακής φιλοσοφίας, αποκοπή από ζωή)
• Εμπειρία= διαμεσολαβητής ανθρώπινων εξηγήσεων κ φυσική τάξη, διερμηνέας πραγματικότητας + κριτήριο για ισχύ θεωρίας
• Άνθρωπος= τα μάτια του (να μάθουμε να βλέπουμε)
• Συστηματική παρατήρηση + πειραματικός έλεγχος συμπερασμάτων= πιο κοντά σε αντικειμενική πραγματικότητα.
• Γνήσια γνώση= ακριβής περιγραφή φυσικού μας περιβάλλοντος ως νομοτελειακό σύστημα, ως πλέγμα αιτιωδών συναφειών. Επιστημονική γνώση= αναζήτηση νομοτέλειας φύσης.
• Ζωγραφική= επιστημονική αναπαράσταση αιτιακών δομών κόσμου. Η ζωγραφική γεννιέται από τη φύση.
• Παρατήρηση= όχι παθητική αποταμίευση εξωτερικών ερεθισμάτων. Ναι ορθολογική τακτοποίηση κ επεξεργασία παρατηρησιακού υλικού= θεωρία.
• Εργαλείο επιβολής λογικής τάξης σε πρωτογενές υλικό εμπειρίας= μαθηματικός λογισμός (εισχώρηση σε άδυτα φυσικής διαδικασίας)
• Γαλιλαίος: «Βιβλίο φύσης» σε γλώσσα μαθηματικών= πεποίθηση Λεονάρντο (μέγιστος επιστήμονας + κορυφαίος καλλιτέχνης= ορθολογικό πνεύμα + ύψιστη καλλιτεχνική ευαισθησία)

 ----------

     ΤΟΜΟΣ Γ΄: ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

(ΓΚΟΤΣΗΣ Γ., ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ 2001)

 ΄

ΚΕΦ. 3ο ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ

3.1. Η πολιτική σκέψη της μεταρρύθμισης: Διδασκαλίες Λούθηρου κ Καλβίνου

Εισαγωγή

1517 κριτική Λούθηρου κατά παπικών οικονομικών καταχρήσεων/παρεκτροπών= αρχή Μεταρρύθμισης.

• Αμφισβήτηση:

- ιεραρχικών δομών κ αυταρχικών πρακτικών μεσαιωνικού παπισμού

- οικουμενικές αξίες κ ηθικά πρότυπα ρωμαιοκαθολισμού

• Ιδεώδες χριστιανικής ελευθερίας: υπαρκτική ελευθερία= αποδέσμευση από υποχρεώσεις καθολικής εκκλησίας: ποινές, επιτίμια, υποχρεωτική νηστεία, προσκυνήματα, αναγκαία αγαμία (ζήτημα ανθρώπινης αξιοπρέπειας).
• Δόγμα δικαίωσης ανθρώπου διαμέσου πίστης= ανάπτυξη ατομικότητας μακριά από ρωμαιοκαθολικές εξαρτήσεις/δεσμεύσεις

3.1.1 Έννοια και περιεχόμενο χριστιανικής ελευθερίας

Θεμελίωση δόγματος ανθρώπινης δικαίωσης μέσω πίστης= διάκριση αρετών δια υπακοής στο θείο νόμο κ εμπιστοσύνης στην πρόνοια/παρουσία Θεού (Λούθηρος κ Ζβίγγλιος, Μελάγχθων, Καλβίνος)

• Υπακοή σε θείες εντολές= εξωτερική συμμόρφωση, προϊόν φόβου/ανησυχίας
• Θεός (θεία χάρη/έλεος) κι όχι θεάρεστα έργα/πράξεις απελευθερώνουν άνθρωπο από αμαρτία (χριστιανική ελευθερία)= νέα αντίληψη για σωτηρία
• Ατομική σχέση με θεό κ πνεύμα Γραφής. Όχι αναγκαία η διαμεσολάβηση εκκλησίας (άρα άκυροι οι μηχανισμοί παπικής εκκλησίας). Ταύτιση εκκλησίας με πιστό λαό.
• Εκκλησία= συνάθροιση πιστών, θεία πολιτεία (rebublica) (χρεία ορατής πλαισίωσης για οριοθέτησή της σε σχέση με παπικούς κ εξτρεμιστές)
• Όχι σε οργανωτική δομή παπισμού (διάκριση κληρικών-λαϊκών, παπών, επισκόπων, μοναχών= παπική απάτη, υποκρισία). Ναι σε προσωπική πίστη.
• Άμεση σχέση χριστιανού με Θεό= απελευθέρωση ανθρώπου από αμαρτία= εξατομίκευση θρησκευτικής ζωής= εναρμόνιση με ανθρωποκεντρικό αναγεννησιακό κοσμοείδωλο.

Καλβίνος= τρεις θεμελιώδεις πτυχές χριστιανικής ελευθερίας:

• Όχι εξάρτηση σωτηρίας πιστού από αγαθά έργα. Όχι σε εκνομίκευση ηθικής/θρησκείας (όχι σε μετατροπή χριστιανισμού σε σύστημα νόμων)
• Απαλλαγή πιστού από δεσμά νόμου= υπακοή σε θείο θέλημα ως πράξη εκούσιας κ ελεύθερης αποδοχής ευαγγελικού μηνύματος (προσωπική εμπιστοσύνη στο θείο θέλημα)
• Πραγματικός χριστιανός= ελεύθερος από εξωτερικούς εξαναγκασμούς, αδιάφορος για πράγματα κόσμου κ κοσμικές επιδιώξεις

Χριστιανική ελευθερία= επίμαχο ζήτημα για σχέση πιστού κ υπέρτερης κοσμικής εξουσίας (σύγκρουση με ανάγκη υποταγής σε κοσμικούς ηγεμόνες)= σημασία α. νομιμοποίησης εγκόσμιας αρχής, β. προβλήματος έννομης συμμόρφωσης προς απαιτήσεις κοσμικής διακυβέρνησης= πολιτική σκέψη Μεταρρύθμισης

3.1.2 Συζήτηση για ελευθερία βούλησης κ θρησκευτική ανοχή

Διακηρύξεις για ελευθερία συνείδησης + απρόσκοπτη έκφραση= προβλήματα

Δικαιολόγηση απείθειας Λούθηρου= ελευθερία συνείδησης (εναρμόνιση με θείο θέλημα)= σύνδεση με συζήτηση εποχής περί ελευθερίας ανθρώπινης βούλησης (16^ος ) = επίκεντρο σύγκρουσης χριστιανικού ανθρωπισμού κ λουθηρανισμού

Αντίθεση Λούθηρου προς Έρασμο:

·         καταδίκη άποψης περί πλήρους ελευθερίας ανθρώπινης βούλησης για επιλογή οδού σωτηρίας (δεν υπάρχει ελεύθερη επιλογή, ανθρώπινες πράξεις=προκαθορισμένες από θείο θέλημα)= δόγμα προκαθορισμού (θείας επιλογής εκλεκτών= αυγουστίνεια θέση) VS ανθρώπινο αυτεξούσιο, άνθρωπος κύριος της ζωής του (Έρασμος)

·         Αδύνατη η γνώση του Θεού μέσω ανθρώπινου Λόγου, όχι σε διείσδυση θείας βούλησης. Όχι ελευθερία επιλογής κ ορθής ανεύρεσης μέσων αιώνιας σωτηρίας. Διαστρέβλωση πράξεων από εγωιστικά κίνητρα. Ελεύθερη επιλογή= ωθεί σε διάπραξη αμαρτίας

·         Όλοι οι άνθρωποι καταδικασμένοι στην απώλεια= ανθρώπινες πράξεις χωρίς αιώνια αξία

·         Θείο έλεος αποδεσμεύει άνθρωπο. Ανθρώπινη πίστη στη θεία επέμβαση= όχι επιλογή, αλλά δώρο Θεού.

Απόψεις υπέρ θρησκευτικής ανεκτικότητας

• Κυρίαρχη θεολογική σκέψη: αίρεση= προϊόν αλαζονείας/ισχυρογνωμοσύνης = αντιμετώπιση δια τιμωρίας/εξαναγκασμού
• Αντίθετοι: αιρετικοί= επιρρεπείς στην πλάνη + δεκτικοί διόρθωσης μέσω επιχειρηματολογίας/διαπαιδαγώγησης. Ναι σε ηθικό υπόδειγμα μίμησης Χριστού, όχι σε χρήση βίας= διαμόρφωση ανεκτικών στάσεων. Στόχος= ευρύτερη θρησκευτική συναίνεση, θρησκευτική ανοχή, ομογνωμία, θρησκευτικός πλουραλισμός.
• Ολλανδική ανθρωπιστική σκέψη + θρησκευτική Μεταρρύθμιση= διαμόρφωση αρχών θρησκευτικής ανοχής.

- Προϋποθέσεις αρχής ανεκτικότητας Έρασμου= α. επιστροφή σε κείμενο Γραφών, β. υποβάθμιση θεολογικών συζητήσεων, γ. περιορισμό θρησκευτικής πίστης σε λίγα θεολογικά δόγματα. Όχι ανατροπή υπάρχουσας κοινωνικής κ πολιτικής τάξης πραγμάτων.

• Ριζοσπαστική προτεσταντική μερίδα: υπέρ θρησκευτικής ανοχής. Στόχος= έμπρακτος τερματισμός εξόντωσης θρησκευτικών μειονοτήτων (όχι η επιστροφή στη χριστιανική ομοδοξία/ενότητα). Μόνον ο Θεός αναγνωρίζει τους πιστούς του. Όχι ανθρώπινη βεβαιότητα για πλάνη αίρεσης + αμφισβήτηση παραδοσιακού περιεχομένου του όρου «αιρετικός»= πτυχές προάσπισης θρησκευτικής ανοχής ανθρωπιστή Σεβαστιανού Καστελλίωνος.

3.1.3 Το καθήκον της έννομης υποταγής στην εξουσία

Καστελλίων: αναγνωρίζει ότι αλήθειες Βίβλου ξεπερνούν ανθρώπινη διάνοια, αλλά όχι αντίθεση με επιταγές Λόγου (έλλογο + μη προσιτό περιεχόμενο)

Γερμανοί ανθρωπιστές (πχ Johannes Walch 1576): ατόπημα οι διώξεις διαφωνούντων της καθολικής εκκλησίας

• Υπέρμαχοι Μεταρρύθμισης: κοσμική εξουσία κ θεσμοί διακυβέρνησης= αναγκαίες προϋποθέσεις για επίγεια ζωή ανθρώπων (άνθρωπος= αμαρτωλός + λυτρωμένος, σάρκα + πνεύμα).

- Ως χριστιανός= πνευματική εξουσία Θεού

- Ως επίγεια ύπαρξη= υποταγή σε ισχύουσα κοσμική εξουσία

• Στήριξη απόψεων Λούθηρου κ Καλβίνου= επιστολή Παύλου Προς Ρωμαίους, σε πρώτη επιστολή Πέτρου κ.α. βιβλικά εδάφια.= εγκαθίδρυση κοσμικής εξουσίας από Θεό με στόχο α. περιορισμό εκδηλώσεων αμαρτίας, β. διατήρηση ειρήνης, γ. επιβολή πολιτικής δικαιοσύνης.

- Καλβίνος: προσθέτει στα παραπάνω καθήκον κοσμικής διακυβέρνησης για ορθή διατήρηση δόγματος κ προάσπιση ανεξάρτητων τοπικών εκκλησιών Μεταρρύθμισης + αντιπροσωπευτικές τάξεις ως φραγμοί σε ηγεμονικές αυθαιρεσίες στο όνομα των λαϊκών ελευθεριών

- υποταγή σε υπέρτερες εξουσίες= θείο παράγγελμα (όχι εναντίωση σε κοσμικές αρχές, ακόμα κ τυρρανικών ηγεμόνων), στάση πιστών= παθητική (χρέος να υπομένουν βία κ διώξεις με καρτερία, σθένος, ταπείνωση)

εξαίρεση: πράξεις εξουσίας ενάντιες με θεία βούληση

α. Λούθηρος: προσπάθεια επιβολής γνώμης αυτοκράτορα σε πνευματικά ζητήματα=παράβαση (βάση: ρωμαϊκό δίκαιο)= νόμιμη η αντίσταση στην αδικία της εξουσίας

β. Προορισμός από θεό υπάλληλων, δευτερευουσών εξουσιών (τοπικοί ηγεμόνες, εκλέκτορες, άρχοντες)= περιορισμός βασιλικής αυθαιρεσίας

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

• Νέα αντίληψη χριστιανικής ελευθερίας, προσιτής σε όλους= αντίθεση με μεσαιωνική ιεραρχική διάρθρωση κόσμου που στόχευε σε δικαίωση απεριόριστης κυριαρχίας ηγεμόνων= μεταβολή τρόπου αντιμετώπισης εξουσίας
• Απελευθέρωση από φόβο/ανησυχία= αφιέρωση σε Θεό κ συνάνθρωπο
• Όχι ελεύθερη επιλογή μέσων επίτευξης σωτηρίας, ναι εμπιστοσύνη στο θείο
• Σχέση πιστών-εξουσίας: υπέρμαχοι κινήματος= θεωρία παθητικής πολιτικής υποταγής σε θεσμούς διακυβέρνησης + εισαγωγή εξαιρέσεων. Αρχική θέση Μεταρρύθμισης= κάθε εξουσία/θεσμός απέρρεε από Θεό. Καλβίνος= θεία προέλευση ηγεμονικού αξιώματος, υπηρετεί σχέδιο θεού, τύραννοι=συνέπεια ανθρώπινης αμαρτίας (αναβαπτιστές= απέρριπταν κάθε εξουσία)
• Πάροδος χρόνου + μεταβαλλόμενες πολιτικές συγκυρίες εποχής= εμφάνιση δόγματος ενεργού αντίστασης κατά τυραννίας (πρόβλεψη από δικαιικό, πολιτειολογικό πλαίσιο 16^ου αι.)

3.4 Η πολιτική πρόταση της καθολικής μεταρρύθμισης κατά τον 16^ο αιώνα

Εισαγωγή

Καθολική Λίγκα, καθολικές δυνάμεις Γαλλίας 16^ου αι.= υιοθέτησε το τυπικά κλαβινιστικό επιχείρημα της ένοπλης αντίστασης: παπική εξουσία καθαίρεσης κοσμικών ηγεμόνων κ σύστασης θρησκευτικής αμυντικής συμμαχίας.

Αρχές 17^ου:

• Ουγενότοι= διεκδίκηση στοιχειώδους ανεκτικότητας/αυτονομίας.
• Καθολική σύμπραξη= ιδέα ελέγχου βασιλικών πράξεων από κοινότητα καθολικών

- Υλοποίηση στόχων: σύνδεση με οικουμενικές δυνάμεις εποχής (αυτοκρατορία Αψβούργων κ παπική-ρωμαϊκή υπερεθνική εξουσία)= έγειρε αντιδράσεις σε εθνικά/τοπικά επίπεδα (αισθήματα πατριωτισμού)

- Στήριξη καθολικών θέσεων= αυθεντία χριστιανικού λόγου

- Θεοκρατικό στοιχείο σκέψης= εντάσεις θρησκείας-εγκοσμιότητας

3.4.1 Ο αγγλικός καθολικισμός: ιδέες και τάσεις

Αντίθεση με αγγλικανισμό (ελισαβετιανή Αγγλία)= ριζοσπαστική κριτική προϋποθέσεων συνύπαρξης εκκλησίας-στέμματος

• Παπική δυνατότητα καθαίρεσης κοσμικών ηγεμόνων: μεσαιωνικό πρότυπο υπαγωγής κοσμικής εξουσίας στον πάπα (αντιπρόσωπο Χριστού)= παράδοση
• Κληρικοί: άντληση εξουσιών απευθείας από Θεό. Ηγεμόνας: από λαό
• Έλεγχος βασιλικών πράξεων από πάπα σύμφωνα με εγκύκλιο πάπα Βονιφάτιου Η΄(1302).
• 1570 αφορισμός βασίλισσας ΕλισάβετΑγγλίας. Επιχειρήματα: α. αποστολικό πρωτείο Πέτρου (πάπας= διάδοχος Πέτρου), β. παπική πληρότητα εξουσίας
• Θεμελίωση δικαιώματος αντίστασης καθολικού λαού σε καταχρήσεις κυβερνώντων: τρία ιστορικά στάδια

α. πατριαρχική εξουσία

β. πατριαρχική εξουσία δίνει σκυτάλη σε βασιλική διακυβέρνηση, μέσω συναίνεσης υπηκόων.

γ. μετά το Χριστό: μέλημα βασιλέων= προαγωγή/διάδοση ορθής πίστης υπό παπική καθοδήγηση

• William Allen 16^ος αι. (ένθερμος θιασώτης ισπανού βασιλιά):

Καθολικό δόγμα= προϊόν ανθρώπων πίστης κ υπακοής

Προτεσταντική θεωρία ενεργού αντίστασης= άτομα κατά έννομης τάξης (διαφορές ηγεμόνων-λαού δεν πρέπει να εξαρτώνται από ανώνυμο πλήθος ή άτομα, αλλά από ύψιστη εκκλησιαστική αρχή/πάπα)= προτροπή σε εξέγερση εναντίον της αιρετικής βασίλισσας Ελισάβετ Α΄.

• Robert Parsons (υπέρμαχος καθολικισμού): ναι σε κληρονομική μοναρχία ως άριστη μορφή διακυβέρνησης

3.4.2 Τα επιχειρήματα των πρωτεργατών της Αντιμεταρρύθμισης

Μοναστικό τάγμα Ιησουιτών= μηχανισμός εδραίωσης καθολικής Μεταρρύθμισης

• Σύνοδος Τριδέντου (1545-63) + δράση Ιεράς Εξέτασης + έκδοση Index (κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων από πάπα Παύλο Δ΄ κ Πίο Ε΄)= περιορισμός Μεταρρύθμισης
• Κοινωνικές κ πολιτικές απόψεις ιησουιτών συγγραφέων περί έμμεσης παπικής εξουσίας= όχι καθολικής αποδοχής από πάπες εποχής πχ πάπας Σίξτος Ε΄ θεμελίωσε αφορισμό υπερμάχων γαλλικανισμού κ αυτονομίας γαλλικής εξουσίας στην παπική πληρότητα εξουσίας (ναι παπών σε ιεροκρατική αξίωση άμεσης επέμβασης σε κοσμικές υποθέσεις)
• Υπέρ έμμεσης παπικής εξουσίας:

- Καρδινάλιος Bellarmin= ναι σε παπική αυθεντία. Στόχος= λουθηρανοί + ανθρωπιστές συγγραφείς + καθολικοί που υποστήριζαν συνοδική υπεροχή έναντι πάπα. Όχι υποχρέωση υπηκόων να υπακούν σε αιρετικό ηγεμόνα (δικαίωμα χαρακτηρισμού ως αιρετικό= πάπας)

- Luis de Molina, Fr. Suarez (το ίδιο)

• Κοσμικοί ηγεμόνες οφείλουν να υπερασπίζονται ορθή πίστη, αλλιώς κίνδυνος έκπτωσης από αξίωμά τους.
• Παπικό μονοπώλιο πνευματικής εξουσίας, νομοθετικής δικαιοδοσίας εντός εκκλησίας κ καθολικής ιεραρχίας= αδιαπραγμάτευτα
• Ιησουίτες= εχθρικοί προς συνοδική θεώρηση εκκλησίας

- πίστη σε θεολογία Θωμά Ακινάτη (βασιλιάς= υπέρτερος λαού/ολότητας υπηκόων).

- απόρριψη άποψης συνοδικών: ηγεμόνας= singulis maior (υπέρτερος κάθε υπηκόου) + minor universis (υποδεέστερος από σύνολο υπηκόων)

3.4.3 Η πολιτική φιλοσοφία των ιησουιτών του 16^ου αιώνα

Θεμελιώδεις απόψεις ιησουιτών συγγραφέων:

1.        συγκατάθεση πολιτικής κοινότητας σε ηγεμονική εξουσία= όχι πράξη αντιπροσώπευσης λαϊκής κυριαρχίας, ναι μορφή αλλοτρίωσης (αλλοίωσης περιεχομένου δικαιοδοσιών λαού). Ιδιοποίηση εξουσίας από ηγεμόνα κατά βούληση.

2.        ηγεμόνας = όχι διαχειριστής εξουσίας λαού. Εκχώρηση εξουσίας= μοναδικός κάτοχος/φορέας εξουσίας ο ηγεμόνας (όχι βασίλειο σημαντικότερο βασιλιά)

3.        αντιστοιχία με πάπα: πάπας= όχι διαχειριστής υποθέσεων εκκλησίας (όχι, δηλ. σε θέση συνοδικών), αλλά κύριος (dominus) κ ηγέτης σώματος πιστών με πληρότητα εξουσίας (παπική εξουσία υπέρτερη συνοδικής δικαιοδοσίας)

2 σημεία διδασκαλίας ιησουιτών:

·         Πρώτον: σύγκρουση με ισπανική πολιτική δουλοπαροικίας (επέκταση σε Νέο Κόσμο). Αυτόχθονες λαοί Αμερικής θεωρήθηκαν υποτελείς (εκ φύσεως δούλοι) επειδή δεν γνώριζαν χριστιανική πίστη. Ισπανικές κατακτήσεις= δίκαιος πόλεμος κατά απίστων

- Όχι Ιησουιτών σε υποδούλωση πολιτισμών, όχι σε βίαιο προσηλυτισμό ιθαγενών λαών, όχι νομιμοποίηση ισπανικής αποικιοκρατικής πολιτικής ως συμβολή σε διάδοση χριστιανισμού

- Ναι σε αναφαίρετα δικαιώματα αυτόχθονων (φυσικό δίκαιο: κύριοι ιδιωτικών κ δημόσιων υποθέσεών τους, όπως χριστιανοί)

·         Δεύτερο: δισταγμός αναγνώρισης δυνατότητας δικαιώματος αντίστασης στην τυραννία. Ηγεμόνες χριστιανικού κόσμου: απεριόριστη ελευθερία δράσης χωρίς σύμφωνη γνώμη υπηκόων, χωρίς σοβαρή αμφισβήτηση νομιμότητας πολιτικών τους πράξεων.

- Αν παραβίαση από βασιλείς κοινού αγαθού κ απόκλιση από ορθής ρωμαιοκαθολικής πίστης= νόμιμη αποδέσμευση υπηκόων από όρκο υποταγής στον ηγεμόνα.

- Δυνατότητες πάπα:

α. προτροπή χριστιανικής κοινότητας για ανατροπή αυταρχικού ηγεμόνα,

β. εξουσιοδότηση καθολικού ηγεμόνα να εισβάλει σε βασίλειο αιρετικού

- προτεραιότητα πνευματικής εξουσίας

Κυριότερη επιδίωξη εκπροσώπων Αντιμεταρρύθμισης= ανασύνταξη δυνάμεων καθολικής εκκλησίας:

-Αναδιοργάνωση σε θεσμικό, οργανωτικό, ιδεολογικό επίπεδο

-Αποσόβηση απειλής εδραίωσης προτεσταντισμού

·         Πολιτική κοινωνία= άμεσο παράγωγο ανθρώπινης δράσης στην υπηρεσία εγκόσμιων στόχων

·         Εκκλησία= θείο δημιούργημα με στόχους ευγενέστερους/υπέρτερους

·         Άγγλοι καθολικοί λόγιοι: ναι σε περιορισμένη μοναρχία (σύνδεση ηγεμόνων με λαό μέσω άτυπου συμβολαίου που επικυρωνόταν από όρκο στέψης + οριοθέτηση εξουσίας από νόμους κ αντιπροσωπευτικές συνέλευσης υπηκόων)

·         Ύψιστη προτεραιότητα πολιτικής κοινότητας= διασφάλιση καθολικής πίστης (δικαίωμα πάπα να αντιταχθεί/επιπλήξει/τιμωρήσει ηγεμόνα)

·         Κάθε έννομη εξουσία εγκαθιδρύεται για χάρη σωτηρίας ανθρώπων

·         Εξουσία παπών επί βασιλέων= αδιαμφισβήτητη

α. άμεση για Άγγλους καθολικούς

β. έμμεση για εκπροσώπους τάγματος ιησουιτών

ΓΡΗΓΟΡΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Α΄ ΤΟΜΟΣ 

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

• Ρωμαϊκή συνείδηση Βυζαντινών
• Σχέση Εκκλησίας-Αυτοκράτορα
• Σχέση Αυτοκράτορα με Τοπάρχες κ μεγάλες Οικογένειες

Παιδεία  στο Βυζάντιο

• Αγαθό μόρφωσης (ρόλος Εκκλησίας)
• Πανεπιστήμιο Κων/πολης
• Μόρφωση γυναικών

(Μάνγκο)

• Πρώιμη εποχή : γραμματικός, γραμματιστής (μέθοδος), εγκύκλιος παιδεία (φιλολογικές σπουδές + quadrivium), ρήτορες/σοφιστές (τοπική βουλή/έδρες, ιδιωτικοί), όχι πανεπιστήμιο, κινητικότητα (μόρφωση=ταξίδι/δαπάνες)
• Όχι σχέση εκπαίδευσης με απαιτήσεις σύγχρονης ζωής (απαξίωση νοταριακών σπουδών από καθηγητές, ναι σε τέχνη εκφώνησης λόγων, αττική διάλεκτος)
• Ίδρυση πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης 425 διατάγματα, κτίρια, προοπτικές καθηγητών (τίτλος κόμητα πρώτης τάξεως), εξίσωση λατινικών-ελληνικών, νομικές σπουδές, γυμνάσιο + πανεπιστήμιο= κρατική επίβλεψη
• Θέση Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος κ Καππαδόκες= υπέρ κλασικής παιδείας + εφαρμογή ρητορικής= κήρυγμα)
• Φοιτητική ζωή
• 5^ος Ιουστινιανός + εξαφάνιση πόλεων 6^ος = παιδεία μόνο σε Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια, Βηρυτό
• 7^ος εν Τρούλω Σύνοδος= απαγόρευση ειδωλολατρικών συνηθειών
• 8^ος όχι σπουδαίοι δάσκαλοι
• Τέλη 8^ου αναγέννηση σπουδών + μικρογράμματη
• 9^ος ανάπτυξη παιδείας (θετικές επιστήμες, Μαγναύρα)= Λέων Μαθηματικός, φιλολογική στροφή= Φώτιος, 10^ος Πορφυρογέννητος (ελευθέριες τέχνες + επιστήμες). Στόχος= δικαστικό σώμα + εκκλησία
• 10^ος Δευτεροβάθμια σε Εκκλησία (μόνιμη, δίδακτρα), πρόγραμμα γραμματικού (επιχορήγηση από πατριαρχείο + πρόεδρος σχολών). Στόχος= γραφειοκρατικές, εκκλησιαστικές θέσεις
• 11^ος νέα τάξη αστών, διανοούμενοι με φήμη κ σημαντικές θέσεις
• 1047 νομική + φιλοσοφική σχολή
• Ξιφιλίνος, Ψελλός, Ιταλός, κυνήγι καθηγητών, έλεγχος από Εκκλησία (από 1100= ολοκληρωμένο σύστημα λαικής κ θρησκευτικής εκπαίδευσης, κυριαρχία πατριαρχικής σχολής έως 1204, όχι φιλοσοφία στο πρόγραμμα)
• Μόρφωση + δημόσιες υπηρεσίες= παράδοση

Βυζαντινή Φιλοσοφία

• Φώτιος
• Μιχαήλ Ψελλός
• Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός
• Γεώργιος Σχολάριος Γεννάδιος
• Βυζαντινός ανθρωπισμός

Σχίσμα κ επιπτώσεις

• Αλλαγές σε εκκλησιαστικά, ιεράρχηση Πατριαρχείων, συνέπειες (Ιεροσολύμων, Αντιόχειας, Αλεξάνδρειας, Ηρακλείας, Κων/πολης, Ρώμης)
• Ιστορικό Σχίσματος

Β΄ ΤΟΜΟΣ 

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ/ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

• Νομιμότητα έννοιας (Μισελέ, Μπουρκχαρτ), σχέση Αναγέννησης με μεσαιωνικό πολιτισμό
• Μεσαιωνικό κοινωνικό σύστημα. Κοσμοθεωρία (απαξίωση φυσικότητας, πόθος για υπερκόσμια)

Δύση Μεσαίωνα

• Αναβίωση πόλεων
• Νεοπαγείς «δημοκρατίες»
• Πολιτιστική δράση νέων ηγεμόνων
• Νέα σύλληψη ανθρώπου-δημιουργού. Uomo singolare/universale. (Νέα αντίληψη αρετής, αξία εργασίας, βουλητική ενέργεια, πίστη σε λόγο, πράξη)

Ουμανισμός κ επιστροφή σε Αρχαιότητα

• Νοσταλγία Αρχαιότητας
• Μεσαίωνας κ κλασική παιδεία. 1204: χειρόγραφα= Σχολαστικισμός (απομόνωση αντιλήψεων, φιλοσοφία ως θεραπαινίδα θεολογίας + καλλιέργεια κοινωνικής συνείδησης/ένταξη σε ολότητες)
• Πετράρχης (φιλολογικός ουμανισμός). Πολιτικός ουμανισμός (κοινωνική λειτουργία λόγου. Κικέρων). Αλμπέρτι. (Ιδεώδη πολιτική τάξη. Δημόσιος χώρος.) Αρχιτεκτονική
• Αρχαία χειρόγραφα, κριτικός σχολιασμός (αποκάλυψη πλαστότητας «Δωρεάς Κωνσταντίνου). Εκπαιδευτικό σύστημα.
• Πλατωνική στροφή. Ακαδημία Φλωρεντίας
• Προσφορά Βυζαντινών διασποράς. Βησσαρίων

Λογοτεχνία

• Όραμα Δάντη
• Εσωτερική συνείδηση κ ποιητική Πετράρχη
• Βοκκάκιος (κοινωνική κ ψυχολογική πραγματικότητα)

Πολιτική σκέψη

• Μακιαβέλλι (δημόσιος βίος Αναγέννησης VS κοινωνικός βίος Μεσαίωνα, «δημοκρατικότητα» Μακιαβέλλι, Γκράμσι, κίνητρα, φυσική νομοτέλεια)
• Θωμάς Μώρος

Χριστιανική εκκλησία

• Έρασμος (ευαγγελική αγνότητα, φιλολογική καλλιέργεια, ελευθερία βούλησης). Ρήξη με Λούθηρο

Νεότερη επιστήμη

• Γεωγραφικές ανακαλύψεις+αλλαγή κοσμοειδώλου. Κοπερνίκεια επανάσταση.
• Λεονάρντο, σύνθεση Τέχνης-Επιστήμης

Γ’ ΤΟΜΟΣ 

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ-ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

• Λούθηρος, Καλβίνος (υπαρκτική ελευθερία, έννοια περιεχόμενο χριστιανικής ελευθερίας, πολιτική σκέψη)
• Ελευθερία βούλησης κ θρησκευτική ανοχή
• Πολιτική πρόταση καθολικής μεταρρύθμισης (ένοπλη αντίσταση, έλεγχος βασιλικών πράξεων)
• Αγγλικός καθολικισμός (αποστολικό πρωτείο Πέτρου + πληρότητα εξουσίας πάπα= άμεσος έλεγχος πάπα/αφορισμοί)
• Επιχειρήματα πρωτεργατών Αντιμεταρρύθμισης (πάπας + συνοδικοί)
• Πολιτική φιλοσοφία ιησουιτών (συγκατάθεση πολιτικής κοινότητας= όχι πράξη αντιπροσώπευσης λαϊκής κυριαρχίας). Προτροπή χριστιανικής κοινωνίας για επανάσταση + άδεια κατάκτησης από άλλο ηγεμόνα= έμμεσοι τρόποι ελέγχου πάπα)