Σάββατο 8 Αυγούστου 2015

ΕΠΟ 43 - ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ, HEYWOOD (ΚΕΦ. 1-5)

ΕΠΟ 43 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ.Α.Β. 2015

Περιεχόμενα:
1. Κατανοώντας την Ιδεολογία
2. Φιλελευθερισμός
3. Συντηρητισμός
4. Σοσιαλισμός
5. Εθνικισμός


HEYWOOD (ΚΕΦ. 1-5)

1. ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
Ρόλος των Ιδεών
  • Ιδέες= αντανακλαστική αντίδραση σε συγκεκριμένες συνθήκες:
- Θέση συμπεριφορισμού: Αν πολιτική= αγώνας για εξουσία, τότε πολιτικές ιδέες= απλή προπαγάνδα (ανθρώπινα όντα= ελάχιστα ανώτερα από βιολογικές μηχανές)
- Θέση «διαλεκτικού υλισμού» (πρώιμη μορφή Μαρξισμού): κατανόηση πολιτικών ιδεών μόνο υπό το φως οικονομικών/ταξικών συμφερόντων εκείνων που τις εκφράζουν. Υλική βάση ιδεών, αλλιώς χωρίς νόημα/σημασία
  • Θέση John Keynes: ο κόσμος κυριαρχείται από ιδέες οικονομολόγων κ πολιτικών φιλοσόφων (πχ Adam Smith, David Ricardo, Karl Marx, Lenin)
  • Τρίτη θέση: πολιτική θεωρία κ πρακτική= αλληλένδετες. Αλληλεπίδραση ιδεών/ιδεολογιών με ιστορικές/υλικές δυνάμεις. Οι ιδέες εμπνέουν/οδηγούν την πράξη, ενώ σχηματίζονται εντός ιστορικών/κοινωνικών συνθηκών.
  • Ιδέες/ιδεολογίες: παρέχουν προοπτική μέσα από την οποία κατανοείται κ ερμηνεύεται ο κόσμος (πέπλο ριζωμένων πεποιθήσεων, απόψεων, υποθέσεων που καθοδηγούν συμπεριφορά/αντιλήψεις)
  • Πολιτικοί: α. πραγματιστές (επιθυμούν εξουσία), β. με ιδεολογικές θεωρήσεις (πεποιθήσεις, αξίες, αντιλήψεις). Αναγκαίοι οι στρατηγικοί συμβιβασμοί.
  • Πολιτικές ιδέες βοηθούν σε σχηματισμό πολιτικών συστημάτων (συστήματα διακυβέρνησης σχετίζονται με αρχές κ αξίες)
- απόλυτες μοναρχίες: θρησκευτικές ιδέες, ελέω θεού δεσποτεία
- δυτικά κράτη: φιλελεύθερες-δημοκρατικές αρχές
- κομμουνιστικά συστήματα: αρχές Μαρξισμού-Λενινισμού
- έθνη-κράτη: αρχή εθνικής αυτοδιάθεσης
  • Πολιτικές ιδέες= κοινωνική συγκολλητική ουσία (ενοποιητικές αξίες)
- Σύνδεση πολιτικών ιδεών με κοινωνικές τάξεις (αντανάκλαση εμπειριών, συμφερόντων, φιλοδοξιών)= δημιουργία αλληλεγγύης+ αισθήματος «ανήκειν» (συνενωτική πολιτική κουλτούρα= τάξη, κοινωνική σταθερότητα)
- Ιδεολογική χειραγώγηση: επιβολή ιδεών εκ των άνω (μορφή κοινωνικού ελέγχου= κυριαρχία ιδεών σε όλους τους κοινωνικούς θεσμούς)

Τι είναι ιδεολογία;
«Ιδεολογία»= συγκεκριμένος τύπος πολιτικής σκέψης (διάκριση από πολιτική επιστήμη/φιλοσοφία= ανάλυση φύσης, ρόλου, σημασίας διανοητικής κατηγορίας)
«Ιδεολογίες»: ανάλυση περιεχομένου πολιτικής σκέψης (ιδέες, δόγματα, θεωρίες)

Έννοιες της ιδεολογίας
  • Όχι καθορισμένος ή κοινά αποδεκτός ορισμός του όρου, αλλά σύνολο ανταγωνιστικών ορισμών. Ασαφής έννοια επειδή:
α. όλοι οι ορισμοί παραδέχονται σύνδεση θεωρίας κ πράξης (προκαλούνται έντονες διαφωνίες για το πώς και τι)
β. όχι αποστασιοποίηση έννοιας ιδεολογίας από διαρκή αντιπαράθεση πολιτικών ιδεολογιών (ιδεολογία ως πολιτικό όπλο, ως μέσο καταδίκης αντίπαλων ιδεών)
γ. αντιδράσεις σχετικά με κοινωνικό ρόλο κ πολιτική σημασία ιδεολογίας
  • Ορισμοί:
- σύστημα πολιτικών πεποιθήσεων
- σύνολο πολιτικών ιδεών για δράση
- ιδέες άρχουσας τάξης
- κοσμοθεώρηση συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης ή ομάδας
- πολιτικές ιδέες που εκφράζουν ταξικά ή κοινωνικά συμφέροντα
- ιδέες που δημουργούν ψευδή συνείδηση στους καταπιεσμένους
- ιδέες που εντάσσουν το άτομο σε κοινωνικό πλαίσιο (αίσθημα «ανήκειν»)
- επίσημα καθοσιομένο σύνολο ιδεών ως νομιμοποίηση πολιτικού συστήματος
- πολιτικό δόγμα ως μονοπώλιο αλήθειας (για όλες τις πλευρές της ζωής)
- αφηρημένο + συστηματοποιημένο σύνολο πολιτικών ιδεών
  • Καταγωγή όρου= Γαλλική Επανάσταση (Antoine Tracy 1796: ιδεολογία ως επιστήμη των ιδεών με στόχο αποκάλυψη καταγωγής ιδεών)
Πορεία ιδεολογίας ως πολιτικού όρου πηγάζει από συγγράματα Karl Marx
  • Μαρξ: ιδέες άρχουσας τάξης= άρχουσες ιδέες, άρα κυρίαρχη υλική δύναμη= κυρίαρχη πνευματική δύναμη
- ιδεολογία= ψευδή συνείδηση, παραπλάνηση, εξαπάτηση (κριτική έννοια)
Α. μαρξιστικές ιδέες= επιστημονικές (όχι ιδεολογία) γιατί αποκαλύπτουν λειτουργίες ιστορίας κ κοινωνίας. Αντίθεση επιστήμης-ιδεολογίας.
Β. σύνδεση ιδεολογίας με ταξικό σύστημα (αντανάκλαση συμφερόντων κ αντιλήψεων άρχουσας τάξης). Έννοια «σκοτεινού θαλάμου»= ανάποδη παρουσίαση ταξικού συστήματος
Γ. ιδεολογία= εκδήλωση εξουσίας. Κάλυψη αντιθέσεων καπιταλισμού= απόκρυψη από προλεταριάτο ότι γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Ιδεολογία= άρχουσες ιδέες εποχής (προσωρινό ταξικό φαινόμενο). Επιβιώνει όσο επιβιώνει το ταξικό σύστημα που την παράγει (όχι ανάγκη ιδεολογίας- ψευδαισθήσεων για προλεταριάτο γιατί ταυτίζεται με κοινωνία ως σύνολο)
  • Lenin: όλες οι τάξεις έχουν ιδεολογία. Ιδέες προλεταριάτου= σοσιαλιστική ιδεολογία (ιδέες συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης που προάγουν συμφέροντά της). «Επιστημονικός σοσιαλισμός» Μαρξ= είδος ιδεολογίας προλεταριάτου. Προλεταριάτο υποδουλωμένο σε «αστική ιδεολογία», άρα ανάγκη δημιουργίας κόμματος: καθοδήγηση εργατικών μαζών στην πραγμάτωση των ιδεών τους.
  • Gramci: συντήρηση καπιταλιστικού ταξικού συστήματος από α. άνιση οικονομική κ πολιτική εξουσία, β. ηγεμονία αστικών ιδεών/θεωριών ως «κοινή λογική». Εισχώρηση ιδεολογίας σε κάθε επίπεδο κοινωνίας (νομιμοποίηση καπιταλισμού). Απαραίτητη για αμφισβήτηση καπιταλισμύ: εγκαθίδρυση «προλεταριακής ηγεμονίας» (σοσιαλιστικές αρχές/αξίες).
  • Σχολή Φρανκφούρτης (νεομαρξιστές, Marcuse): ικανότητα ιδεολογίας να χειραγωγεί σκέψη κ να αρνείται την έκφραση αντίθετων απόψεων= ολοκληρωτισμός βιομηχανικής κοινωνίας (δημιουργία ψευδών αναγκών, μετατροπή παραγωγών σε άπληστους καταναλωτές, παράλυση κριτικής, φαινομενική ανεκτικότητα φιλελεύθερου καπιταλισμού= αίσθηση ελευθερίας που καλύπτει την έκταση του ιδεολογικού ελέγχου/πλύσης εγκεφάλου)
Μη μαρξιστική έννοια ιδεολογίας:
  • Mannheim: ανθρώπινες ιδέες που σχηματίζονται από κοινωνικές συνθήκες (Μαρξ) + προσπάθεια απαλλαγής ιδεολογίας από αρνητικές συνεπαγωγές (όχι Μαρξ).
- Ιδεολογίες= συστήματα σκέψης (υπεράσπιση κοινωνικής κατάστασης, συμφερόντων ομάδας εξουσίας) + ουτοπίες (ανάγκη κοινωνικής αλλαγής, συμφέροντα καταπιεσμένων).
- Διάκριση «επιμέρους» (ιδέες ατόμου ή ομάδας) κ «καθολικών» (κοσμοθεώρηση κοινωνικής τάξης, κοινωνίας, ιστορικής περιόδου) εννοιών ιδεολογίας
- όλα τα ιδεολογικά συστήματα είναι διαστρεβλώσεις (μερική, ιδιοτελή εικόνα κοινωνικής πραγματικότητας). Αντικειμενικότητα= διαφύλαξη «κοινωνικά ανεξάρτητης intelligentsia», τάξης διανοουμένων (αμερόληπτοι).

Μετέπειτα πορεία έννοιας: σημαδεύτηκε από εμφάνιση ολοκληρωτικών δικτατοριών μεσοπολέμου κ ιδεολογικές εντάσεις Ψυχρού Πολέμου.
  • Ρόλος «επίσημων» ιδεολογιών σε καταστολή διαλόγου/κριτικής κ προώθηση υπακοής στο καθεστώς.
  • Χρήση όρου με περιοριστικό τρόπο από Popper, Arendt, Talmon, Crick κ θεωρητικούς «τέλους ιδεολογίας»: ιδεολογία= κλειστά συστήματα σκέψης που διεκδικούν μονοπώλιο αλήθειας, κοσμικές θρησκείες, όργανα κοινωνικού ελέγχου για συμμόρφωση/υποταγή
Συντηρητική έννοια ιδεολογίας:
  • Συντηρητική δυσπιστία σε αφηρημένες αρχές/φιλοσοφίες (σκεπτικισμός απέναντι σε ορθολογισμό κ πρόοδο). Κόσμος= σύνθετος, αδυναμία σύλληψής του από άνθρωπο. Απόρριψη «ιδεολογικού» τύπου πολιτικής. Ναι σε παραδοσική στάση= υπέρ πραγματισμού (εμπειρία/ιστορία ως οδηγοί)
  • Oakeshott: ιδεολογίες ως σύνολα ιδεών προορισμένα να εκλαϊκεύουν κ να διαστρεβλώνουν κοινωνική πραγματικότητα (εξηγούν το ακατανόητο). Άρα ιδεολογία= δογματισμός.
  • Πραγματισμός: ναι σε πρακτικές περιστάσεις κι όχι θεωρητικές πεποιθήσεις. Κρίση σημασίας/αιτιολόγησης πεποιθήσεων με βάσει πρακτικές συνέπειες. Απόρριψη επανάστασης κ σαρωτικών μεταρρυθμίσεων, ναι σε σταδιακές προσαρμογές (εξελικτική πρόοδος)
1960: επαναπροσδιορισμός έννοιας ιδεολογίας σύμφωνα με συμβατική κοινωνική πολιτική ανάλυση. Ιδεολογία= ουδέτερη, αντικειμενική έννοια, χωρίς πολιτικό φορτίο
  • Seliger:  ιδεολογία= σύνολο ιδεών με το οποίο οι άνθρωποι εξηγούν κ δικαιολογούν σκοπούς κ μέσα οργανωμένης κοινωνικής δράσης. Σύστημα σκέψης προσανατολισμένο στη δράση.
  • Περιεκτική η έννοια της ιδεολογίας= εφαρμόσιμη σε όλους τους –ισμούς
  • Αρνητική έννοια ιδεολογίας= περιοριστική
  • Κινδύνοι ουδέτερης αντίληψης ιδεολογίας: όχι πολιτική διάσταση= όρος άχρωμος, γενικευμένος, χωρίς κριτική αιχμή.
  • Ζητήματα που εγείρονται: α. σχέση ιδεολογίας κ αλήθειας, β. πότε η ιδεολογία μπορεί να θεωρηθεί μορφή εξουσίας
Ιδεολογία, αλήθεια και εξουσία
Ιδεολογία κατά Heywood: συνεκτικό σύνολο ιδεών (βάση για οργανωμένη πολιτική δράση). Όλες οι ιδεολογίες:
α) προσφέρουν περιγραφή υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, μορφή κοσμοθεώρησης
β) αναπτύσσουν πρότυπο επιθυμητού μέλλοντος (όραμα «καλής κοινωνίας»)
γ) εξηγούν τρόπο επίτευξης πολιτικής αλλαγής από α) στο β)
  • Έμφαση σε πολυπλοκότητα ιδεολογίας (υπέρβαση συμβατικών ορίων περιγραφικής κ κανονιστικής σκέψης, πολιτικής θεωρίας κ πρακτικής)
  • Διττή σύνθεση ιδεολογίας= 1) κατανόηση + στράτευση (α+β= θολώνει διάκριση μεταξύ του τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι), 2) σκέψη+δράση (β+γ)
Κατανόηση + στράτευση
  • Ιδεολογίες= διανοητικός χάρτης λειτουργίας κοινωνίας (περιγραφικό) + άποψη για κόσμο (σύνολο κανονιστικών/προτρεπτικών πεποιθήσεων σχετικά με ορθότητα κ φύση μελλοντικής κοινωνίας)= έντονος συναισθηματικός κ συγκινησιακός χαρακτήρας ιδεολογιών (έκφραση ελπίδας, φόβου, συμπάθειας, αποστροφής, πεποιθήσεων, αντιλήψεων).
  • Αξίες + γεγονότα= όχι σαφής διάκριση ιδεολογίας κ επιστήμης: Ιδεολογίες ως παραδείγματα (Κουν, σύνολο αρχών, δογμάτων, θεωριών για δόμηση διαδικασίας διανοητικής αναζήτησης)= πλαίσιο πολιτικού λόγου
  • Ιδεολογία ως πολιτική γλώσσα ή διανοητικό πλαίσιο= διαμορφώνει ανθρώπινη αντίληψη (καθίσταται αόρατη), νοηματοδοτεί κόσμο
Σκέψη + δράση (“θεμελιώδη” κ “λειτουργικά” επίπεδα ιδεολογίας κατά Seliger)
  • Θεμελιακό επίπεδο: ιδεολογίες= μοιάζουν με πολιτικές φιλοσοφίες
- επεξεργάζονται αφηρημένες ιδέες κ θεωρίες πχ Λοκ, Μιλλ, αλλά στερούνται περίβλημα κ εσωτερική συνοχή πολιτικών φιλοσοφιών= όχι ερμητικά διαμορφωμένα συστήματα σκέψης, ναι ρευστά σύνολα ιδεών: εμφάνιση υβριδικών ιδεολογικών μορφών.
- όριο απουσίας συνοχής κ αμορφίας ιδεολογιών: βάση που αν εγκαταλείπεται τότε όχι ταυτότητα συγκεκριμένης ιδεολογίας
[ιδεολογία= σύνολο κεντρικών κ περιφερειακών ιδεών με μορφή, σχήμα, δομή (Freeden)]
  • Λειτουργικό επίπεδο: ιδεολογίες= μορφή ευρέων πολιτικών κινήσεων (λαϊκή κινητοποίηση, αγώνας για εξουσία, συνθήματα, κομματικά μανιφέστα)
Σχέση ιδεολογίας και αλήθειας:
  • Από τη στιγμή που οι ιδεολογίες συμπεριλαμβάνουν αξίες, όνειρα κ φιλοδοξίες δεν υπόκεινται σε επιστημονική ανάλυση σε σχέση με την αλήθεια
  • Οι ιδεολογίες βοηθούν άτομα, ομάδες, κοινωνίες να αντιληφθούν τον κόσμο
  • Οι ιδεολογίες διεκδικούν τον ισχυρισμό ότι αποκαλύπτουν την αλήθεια. Παρουσιάζονται ως «συστήματα αλήθειας», παρέχουν γλώσσα πολιτικού λόγου (σύνολο υποθέσεων κ αξιωματικών παραδοχών για τρόπο λειτουργίας κοινωνίας= διαμορφώνει τρόπο σκέψης).
  • Ως «σύστημα αλήθειας» συνδέεται με εξουσία. Προμηθεύουν διανοητικούς χάρτες κοινωνικού κόσμου κ βοηθούν σε εγκαθίδρυση σχέσης ατόμων-ομάδων κ δομής εξουσίας= ζωτικό ρόλο σε διατήρηση κυρίαρχης δομής εξουσίας (ως δίκαιη, φυσική, νόμιμη) + εξασθένιση αμφισβητήσεών της
Αριστερά, δεξιά και κέντρο
Κατηγοριοποίηση πολιτικών ιδεών κ ιδεολογιών κ συσχέτισή τους
Α. γραμμικό φάσμα [αριστερό-δεξιό= όροι της Γαλλικής Επανάστασης (θέσεις γύρω από το βασιλιά. Σύγχρονη περιπλοκλότητα διάκρισης δεξιάς-αριστεράς]= Αντανακλά συνήθως οικονομική πολιτική. Αξία= ισότητα. Μειονέκτημα: περιορίζει την πολιτική σε μία διάσταση, ταξινόμηση βάσει ενός κριτηρίου. Ομοιότητες άκρων.
Β. πεταλοειδές σχήμα: δείχνει τη σύγκλιση των άκρων
Γ. σχήμα σε δύο άξονες: α. σκληρές/αυταρχικές πολιτικές στάσεις + ήπιες/δημοκρατικές, β. αριστερό + δεξιό φάσμα. Τάση για απλοποίηση κ γενίκευση περίπλοκων συνόλων πολιτικών ιδεών.
Δ. εγκατάλειψη αριστεράς-δεξιάς διαίρεσης. Giddens: εμφάνιση νέων πολιτικών ζητημάτων (φεμινισμός, δικαιώματα ζώων, οικολογικό κίνημα)= απομάκρυνση από παλαιότερη ταξική πόλωση
Ε. άποψη Bobbio: αριστερά κ δεξιά αντανακλούν αντίθετες στάσεις απέναντι σε ισότητα= αδόκιμοι όροι (νέες μορφές ανισότητας, παγκόσμιες ανισότητες)

Πολιτικές ιδεολογίες 21ου αιώνα
Προσαρμογή κ επαναπροσδιορισμός ιδεολογικών παραδόσεων

Α. Η μεταβαλλόμενη παγκόσμια τάξη
  • Κατάρρευση κομμουνισμού (τέλος Ψυχρού Πολέμου)= αλλαγή παγκόσμιας τάξης (ιδεολογικές επιπτώσεις):
- θάνατος κομμουνισμού= φιλελεύθερη δημοκρατία δυτικού τύπου ως το μοναδικό εφαρμόσιμο ιδεολογικό πρόγραμμα παγκοσμίως (τέλος ιστορίας)
- επιρροή σε σοσιαλισμό: εξάντληση επαναστατικού σοσιαλισμού/ μαρξιστικού-λενινιστικού + συμβιβασμός δημοκρατικού σοσιαλισμού (αποτυχία κεντρικού σχεδιασμού, αγορά= το μόνο αξιόπιστο μέσο παραγωγής πλούτου)
- ανάδυση ποικιλίας ιδεολογικών δυνάμεων: εθνικισμός, εθνοτικός εθνικισμός (αντικατάσταση Μαρξισμού-Λενινισμού), θρησκευτικός φονταμενταλισμός
- φιλελευθερισμός κ συντηρητισμός= άμορφοι κ διαφοροποιημένοι (όχι πια κοινός σοσιαλιστικός/κομμουνιστικός εχθρός)
  • Εμφάνιση παγκόσμιας τρομοκρατίας= επιπτώσεις σε διεθνές/εθνικό επίπεδο
- ενδεχόμενο παγκόσμιας εξάπλωσης φιλελεύθερων-δημοκρατικών αξιών κ θεσμών
- ενδεχόμενο «σύγκρουσης πολιτισμών» (αντι-δυτική αντίδραση, φονταμενταλισμοί)
- ενίσχυση κράτους, κρατικής εξουσίας σε ικανότητα προστασίας πολιτών (ασφάλεια). Κράτος= πολεμοχαρής θεσμός (πρωτοκαθεδρία τάξης, δημόσιας ασφάλειας εις βάρος πολιτικών ελευθεριών κ ατομικών δικαιωμάτων)= μεταστροφή προς συντηρητισμό + διάβρωση φιλελεύθερων ευαισθησιών

Β. Μετανεωτερικότητα
Επιπτώσεις διαδικασίας εκσυγχρονισμού (δόμηση κοινωνιών από βιομηχανοποίηση κ ταξική αλληλεγγύη): νεωτερικότητα
- Κοινωνικά= εμφάνιση οικονομίας αγοράς κ καπιταλιστικής οικονομίας με κυρίαρχες τη μεσαία κ εργατική τάξη
- Πολιτικά= αντικατάσταση μοναρχικής απολυταρχίας με συνταγματική και δημοκρατική διακυβέρνηση
- Πολιτισμικά= ιδέες Διαφωτισμού (αμφισβήτηση παραδοσιακών πεποιθήσεων, αρχές λογικής κ προόδου)
- Πολιτικές ιδεολογίες: φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, σοσιαλισμός (διαφορετικές αντιδράσεις σε διαδικασία εκσυγχρονισμού)

Μετάβαση σε μεταμοντέρνα κοινωνία (κατακερματισμένη, πλουραλιστική):
- κοινωνίες πληροφορίας
- μετατροπή ατόμων από παραγωγούς σε καταναλωτές
- αντικατάσταση ταξικής, θρησκευτικής, εθνοτικής αφοσίωσης από ατομικισμό
- νέα ιδεολογικά κινήματα, μεταμόρφωση των ήδη υπάρχοντων
- τρόπος ζωής, ταυτότητας προηγούμενης εποχής VS εξασθένιση τάξεων για δημιουργία αίσθησης ταυτότητας= νέα κινήματα (ειρήνης, γυναικών, ομοφυλόφιλων, οικολόγων, νέων ιδεολογικών παραδόσεων όπως φεμινισμού, οικολογισμού)
- καθιερωμένες ιδεολογικές παραδόσεις + ιδέες μεταμοντερνισμού= νέες σκέψεις= δημιουργία ποικιλία μετα-ισμών (μετα-φιλελευθερισμός, μετα-μαρξισμός, μετα-φεμινισμός)

Γ. Παγκοσμιοποίηση
Εμφάνιση κόσμου χωρίς σύνορα, υπέρβαση παραδοσιακών πολιτικών συνόρων= νέα μορφή στον κοινωνικό χώρο (μικρή σημασία εδαφικής επικράτειας)
Παραδείγματα: υπερεθνικές εταιρείες, οικονομικές αγορές (άμεση αντίδραση σε οικονομικά γεγονότα), εμφάνιση παγκόσμιων αγαθών (πχ Coca Cola)
Επιπτώσεις:
  1. σε εθνικισμό κ εθνοτικές ιδεολογικές αντιλήψεις= περιττός σε συνθήκες μετα-κυριαρχίας,  όχι ικανότητα κράτους για υπακοή κ αφοσίωση στο νόμο, αποδυναμωμένη βιωσιμότητα εθνικών οικονομικών στρατηγικών (κεϋνσιανή διαχείριση ζήτησης), αποδυνάμωση παράδοσης, εθνικής ταυτότητα;
2. παγκοσμιοποίηση= όχι ουδέτερη ιδεολογική δύναμη, συμπόρευση με νεοφιλελευθερισμό (ενίσχυση αγοράς εις βάρος κράτους)
3. ποικιλία αντιδραστικών δυνάμεων: ενίσχυση θρησκευτικού φονταμενταλισμού, κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης, αντικαπιταλιστικά κινήματα.

Απόψεις για την Ιδεολογία:
- Φιλελεύθεροι: επίσημα καθιερωμένο σύστημα πεποιθήσεων, που αξιώνει μονοπώλιο αλήθειας μέσα από κίβδηλο ισχυρισμό πως είναι επιστημονικό. Ιδεολογία= καταπιεστική, ολοκληρωτική πχ κομμουνισμός, φασισμός
- Συντηρητικοί: εκδήλωση αλαζονείας ορθολογισμού. Περίπλοκα συστήματα σκέψης, επικίνδυνα, αναξιόπιστα γιατί απομακρύνονται από πραγματικότητα, οδηγούν σε καταπίεση ή είναι ανεφάρμοστα πχ σοσιαλισμός, φιλελευθερισμός
- Σοσιαλιστές: σύνολο ιδεών που καλύπτει αντιθέσεις ταξικής κοινωνίας, δημιουργεί ψευδή συνείδηση κ πολιτική παθητικότητα πχ φιλελευθερισμός. Μετέπειτα Μαρξιστές: ουδέτερη αντίληψη περί ιδεολογίας
- Φασίστες: απόρριψη ιδεολογίας ως υπερβολικά συστηματοποιημένη, διανοουμενίστικη μορφή πολιτικής αντίληψης, στήριζεται σε λογική κι όχι σε πάθος/θέληση. Δικές τους ιδέες= κοσμοθεώρηση κι όχι συστηματική φιλοσοφία
- Οικολόγοι: συμβατικά πολιτικά κόμματα= τμήματα υπερ-ιδεολογίας βιομηχανισμού Μόλυνση ιδεολογίας από αλαζονικό ανθρωπισμό κ οικονομία ανάπτυξης πχ φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός
- Θρησκευτικοί φονταμενταλιστές: θρησκευτικά κείμενα= ιδεολογία (έκφραση λόγου Θεού, πρόγραμμα κοινωνικής αναδόμησης), απόρριψη κοσμικών ιδεολογιών (όχι θεμελίωση σε θρησκευτικές αρχές, άρα χωρίς ηθική υπόσταση)


 2. ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ
Καταγωγή και εξέλιξη
  • Χρήση όρου «φιλελεύθερος» από 14ο αιώνα. Liber= τάξη ελεύθερων ανθρώπων, έλλειψη προκαταλήψεων, ιδέες ελευθερίας κ επιλογής
  • «φιλελευθερισμός»: ως περιγραφή πολιτικής πεποίθησης= 19ο αι.
- φιλελεύθερες ιδέες= αποτέλεσμα κατάρρευσης φεουδαλισμού και αντικατάστασής του με καπιταλιστική κοινωνία (αγοράς)
- εξέφραζε φιλοδοξίες νέων μεσαίων τάξεων (σύγκρουση συμφερόντων με κατεστημένη εξουσία απόλυτης μοναρχίας κ αριστοκρατίας γαιοκτημόνων)
  • Φιλελεύθερα στοιχεία Αγγλικής Επανάστασης (17ος), Αμερικάνικης και Γαλλικής Επανάστασης (18ος)
- αμφισβήτηση απόλυτης εξουσίας μοναρχίας, αντικατάστασή της με συνταγματική κ αργότερα αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση.
- Όχι σε κληρονομικά προνόμια αριστοκρατίας γαιοκτημόνων (γέννηση= τυχαίο γεγονός)
- ναι σε ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης, αμφισβήτηση Εκκλησίας
  • Εξάπλωση βιομηχανοποίησης= εξάπλωση φιλελεύθερων ιδεών (ναι σε ελεύθερη βιομηχανοποιημένη οικονομική τάξη αγοράς χωρίς παρέμβαση κράτους)= βιομηχανικός καπιταλισμός Ηνωμένου Βασιλείου
  • 20ος αι.= εξάπλωση βιομηχανικού καπιταλισμού σε Αφρική, Ασία, Λατινική Αμερική (κοινωνική κ πολιτική ανάπτυξη με δυτικούς όρους)
  • Χώρες με πολιτική κουλτούρα που έδινε έμφαση σε κοινότητα= όχι ανάπτυξη φιλελευθερισμού (ναι εθνικισμού κ σοσιαλισμού) ή ναι σε εταιρικό κι όχι ατομικιστικό χαρακτήρα ανάπτυξης (εταιρείες Ιαπωνίας: αφοσίωση/καθήκον)
  • Δυτικά πολιτικά συστήματα= φιλελεύθερες δημοκρατίες (ιδέες/αξίες):
- συνταγματικά (περιορισμός εξουσίας διακυβέρνησης κ διασφάλιση ελευθεριών πολιτών),
- αντιπροσωπευτικά (πολιτικά αξιώματα μέσω εκλογών)
- ιδέες: ελευθερία του λόγου, θρησκευτική ελευθερία, δικαίωμα ιδιοκτησίας
  • φιλελευθερισμός= επικρατούσα ιδεολογία βιομηχανοποιημένης Δύσης (άρρηκτη σχέση φιλελευθερισμού κ καπιταλισμού)
  • Μαρξιστική θέση: φιλελευθερισμός= αντανάκλαση οικονομικών συμφερόντων «άρχουσας τάξης» (ιδιοκτήτες), καπιταλισμός= παράδειγμα «αστικής ιδεολογίας»
  • Θέση Hayek: φιλελεύθερο δημοκρατικό σύστημα + σεβασμός ελευθεριών πολιτών= μόνο σε πλαίσιο καπιταλιστικής οικονομικής τάξης
  • Καθιέρωση οικονομικής κ πολιτικής κυριαρχίας μεσαίων τάξεων= αλλαγή φιλελεύθερου χαρακτήρα (19ος): εξασθένιση ριζοσπαστισμού= συντηρητικός φιλελευθερισμός (υποβάθμιση μεταρρυθμίσεων, υπέρ διατήρησης υπάρχοντων θεσμών)
  • Τέλη 19ου: πρόοδος βιομηχανοποίησης= αμφισβήτηση/αναθεώρηση ιδεών πρώτου φιλελευθερισμού
- πρώτοι φιλελεύθεροι: όχι επέμβαση διακυβέρνησης σε ζωή πολιτών
- σύγχρονοι φιλελεύθεροι: ναι σε κράτος πρόνοιας (παροχές + έλεγχος οικονομίας)
- Ανάπτυξη δύο παραδόσεων: «κλασικός» κ «σύγχρονος» φιλελευθερισμός
  • Τέλη 20ου: πρόκληση ηθικής κ πολιτισμικής διαφορετικότητας + έγερση θρησκευτικών φονταμενταλισμών κ πολιτικών δογμάτων εναντίον αρχών του (ερώτημα αν μπορεί να εφαρμοστεί σε όλους τους λαούς κ τις κοινωνίες)

Πρωτοκαθεδρία ατόμου – κεντρικά θέματα
Όχι διαχωρισμός φιλελευθερισμού από «δυτικό πολιτισμό».
Φιλελεύθεροι 18ου: θεμελιακή εκδοχή, επιδίωξη εγκαθίδρυσης βασικών αξιών, όραμα ανθρώπινης ανάπτυξης/προόδου με βάση την προσωπική αυτονομία (οικουμενιστική εκδοχή)
Φιλελεύθεροι 20ου: φιλελευθερισμός ως ηθικά ουδέτερος. Προτεραιότητα στο «σωστό» αντί στο «καλό». Συνθήκες επιδίωξης ευημερίας για κάθε άνθρωπο. Φιλελευθερισμός ως «μετα-ιδεολογία» (σύνολο κανόνων που παρέχει έδαφος πολιτικής κ ιδεολογικής συζήτησης). Υπέρ ευρύτητας πνεύματος, διαλόγου, αυτοδιάθεσης + ισχυρή ηθική ώσμωση. Ηθική/ιδεολογική στάση= προσήλωση σε σύνολο αξιών/πεποιθήσεων:
- άτομο
- ελευθερία
- ορθός λόγος
- δικαιοσύνη
- ανεκτικότητα, διαφορετικότητα

Το άτομο

Φεουδαρχικός κόσμος: όχι έννοια ξεχωριστών ατόμων, με δικά τους συμφέροντα, μόνο ως μέλη κοινωνικών ομάδων (οικογένεια, χωριό, κοινότητα, κοινωνική τάξη)
Στροφή προς αγορά: μετατροπή δουλοπάροικου σε «ελεύθερο άνθρωπο» με επιλογή εργοδότη, επιλογή ζωής (σκέψη εαυτού με όρους προσωπικούς)= κατάρρευση βεβαιοτήτων φεουδαλικής ζωής= εμφάνιση νέου διανοητικού κλίματος.
Ορθολογικές κ επιστημονικές εξηγήσεις αντί παραδοσιακές θρησκευτικές θεωρίες, κατανόηση κοινωνίας υπό πρίσμα ατόμου. Αξία στο άτομο= θεωρίες δικαιωμάτων 17ος αι. (Λοκ: ελευθερία, ζωή, ιδιοκτησία, Καντ: άτομα ως αυτοσκοποί κι όχι ως μέσα επίτυευξης σκοπών άλλων). Συνέπειες:
- προσοχή σε μοναδικότητα ατόμου (ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, εσωτερικά προσόντα)
- ίδιο status για όλους: είναι όλοι άτομα (ισότητα)
  • Πίστη σε πρωτοκαθεδρία ατόμου= χαρακτηριστικό μοτίβο φιλελεύθερης ιδεολογίας
  • Φιλελευθερισμός πρώτων χρόνων= ακραία ατομικιστική θέαση κοινωνίας
- Κοινωνία= σύνολο ατόμων που επιδιώκουν ικανοποίηση προσωπικών αναγκών/επιθυμιών (όχι αφ’ εαυτής ύπαρξη κοινωνίας)
- Θεωρία: άτομο= εγωιστικό, υστερόβουλο από φύση κ αυτοδύναμο/αύταρκες
- Macpherson: φιλελευθερισμός πρώτων χρόνων= «κτητικός ατομικισμός» (άτομο= ιδιοκτήτης εαυτού του κ ικανοτήτων του)
  • Επόμενοι φιλελεύθεροι: πιο αισιόδοξη αντίληψη για ανθρώπινη φύση, ναι σε κοινωνική ευθύνη. Ναι σε κοινωνία που ευνοεί ανάπτυξη/πρόοδο ατόμου
  • Ατομικισμός: πίστη σε υπέρτατη σπουδαιότητα ατόμου πάνω από κοινωνικές ομάδες κ συλλογικά σώματα.
- Μεθοδολογικός ατομικισμός: άτομο ως κέντρο κάθε πολιτικής θεωρίας ή κοινωνικής ερμηνείας
- Ηθικός ατομικισμός: δόμηση κοινωνίας ώστε να ωφελεί άτομο (ηθική προτεραιότητα σε δικαιώματα, συμφέροντα, ανάγκες ατόμου)
- Εγωιστικός ατομικισμός: ιδιοτέλεια, αυτοδυναμία ατόμου (κλασικοί φιλελεύθεροι, νέα δεξιά)
- Αναπτυξιακός ατομικισμός: προτεραιότητα σε ανθρώπινη ανάπτυξη έναντι αναζήτησης ικανοποίησης συμφέροντος (σύγχρονοι φιλελεύθεροι)

Ελευθερία

Πίστη σε πρωτοκαθεδρία ατόμου= προσήλωση σε ατομική ελευθερία ως σημαντικότερη πολιτική αξία (ενοποιητική αρχή φιλελεύθερης ιδεολογίας)
Πρώτοι φιλελεύθεροι: ελευθερία= φυσικό δικαίωμα, προϋπόθεση ανθρώπινης ύπαρξης, δυνατότητα επιλογών
Επόμενοι φιλελεύθεροι: ελευθερία= μόνη κατάσταση για ανάπτυξη ικανοτήτων, εκπλήρωση δυνατοτήτων. Διάκριση θετικής-αρνητικής ελευθερίας από Berlin.

Όχι σε απόλυτη ελευθερία (μετατροπή σε ασυδοσία).
- Μιλλ: περιορισμός ελευθερίας με στόχο την αποτροπή βλάβης στους άλλους (ελευθεριακή θέση: ναι στους λιγότερο δυνατούς περιορισμούς της ελευθερίας, όχι περιορισμό για βλάβη εαυτού, άτομο ως κυρίαρχος σώματος/εαυτού του)
- Rawls: κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στην ελευθερία εντός πλαισίων ίδιας ελευθερίας για όλους

Τι σημαίνει ελεύθερο άτομο; Berlin (Βρετανός ιστορικός): διάκριση «αρνητικής» και «θετικής» θεωρίας ελευθερίας
- κλασικοί φιλελεύθεροι: ελευθερία= άτομο ανεπηρέαστο από παρεμβάσεις (αρνητική ελευθερία: απουσία εξωτερικών απαγορεύσεων ή περιορισμών)
- σύγχρονοι φιλελεύθεροι: «θετική» αντίληψη ελευθερίας= ικανότητα κυριαρχίας εαυτού, αυτονομίας. Προϋπόθεση αυτοκυριαρχίας= ανάπτυξη δυνατοτήτων, χαρισμάτων, διεύρυνσης αντίληψης με στόχο ολοκλήρωση πχ Μιλλ: ελευθερία όχι μόνο απαλλαγή από εξωτερικούς περιορισμούς, αλλά ικανότητα αυτοπραγμάτωσης
(διαφορετικές αντιλήψεις περί ελευθερίας= διαφορετικές απόψεις για σχέση ατόμων-κράτους)

Ελευθερία για:
Φιλελεύθερους= υπέρτατη ατομικιστική αξία ελευθερίας. Κλασικοί: αρνητική ελευθερία (όχι περιορισμοί). Σύγχρονοι: θετική ελευθερία (προσωπική ανάπτυξη)
Συντηρητικούς= οικειοθελής αναγνώριση ευθυνών κ υποχρεώσεων (αρνητική ελευθερία= απειλή για κοινωνία). Νέα Δεξιά: ναι σε αρνητική ελευθερία σε σφαίρα οικονομίας + ναι σε ελευθερία επιλογής σε σφαίρα αγοράς
Σοσιαλιστές= ελευθερία με θετικούς όρους (αυτοπραγμάτωση μέσα από ελεύθερη δημιουργική ελευθερία ή μέσα από συνεργατική κοινωνική αλληλεπίδραση). Σοσιαλδημοκράτες: ναι σε πραγμάτωση ατομικών δυνατοτήτων (σύγκλιση με σύγχρονο φιλελευθερισμό)
Αναρχικοί: απόλυτη αξία ελευθερίας, ασυμβίβαστη με πολιτική εξουσία. Ελευθερία ως επίτευξη προσωπικής αυτονομίας αυτόβουλου κ αυτεξούσιου ατόμου.
Φασίστες: απόρριψη ατομικής ελευθερίας ως ανοησία. Αληθινή ελευθερία= υποταγή σε βούληση ηγέτη, απορρόφηση ατόμου από εθνική κοινότητα
Οικολόγοι: ελευθερία ως επίτευξη ενότητας, αυτοπραγμάτωση μέσα από απορρόφηση προσωπικού «εγώ» από οικόσφαιρα/σύμπαν. Εσωτερική ελευθερία= αυτοεκπλήρωση
Θρησκευτικοί Φονταμενταλιστές: ελευθερία ως εσωτερική ή πνευματική ιδιότητα. Υπακοή σε αποκεκαλυμμένη βούληση Θεού. Πνευματική ολοκλήρωση= υποταγή σε θρησκευτική αυθεντία


Ορθός Λόγος

Η φιλελεύθερη αντίληψη ελευθερίας συνδέεται άμεσα με πίστη στον ορθό λόγο (απελευθέρωση ανθρωπότητας από δεσμά δεισιδαιμονίας κ άγνοιας= Διαφωτισμός)
Επιρροή ορθολογισμού Διαφωτισμού σε φιλελευθερισμό:
- Ενίσχυση πίστης σε ελευθερία κ άτομο (άνθρωπος= σκεπτόμενο ον, άρα ικανός να αυτοπροσδιορίζεται)
- Εναντίωση σε πατερναλισμό (αποτροπή από ηθικές επιλογές, ναι σε κακοποίηση άλλων για χάρη ίδιων σκοπών)
- τάση για πίστη σε πρόοδο (κίνηση εμπρός). Επέκταση γνώσης= κατανόηση κόσμου + ικανότητα αυτό-ορισμού πεπρωμένου ατόμου (απελευθέρωση από παρελθόν, συνήθεια, παράδοση) Έμφαση σε εκπαίδευση ως αγαθό (ζωτικής σημασίας μέσο προσωπικής αυτοανάπτυξης, ιστορικής/κοινωνικής προόδου)
- Σημασία διαλόγου, συζήτησης, παράθεσης επιχειρημάτων. Αντισταθμίζει και ισορροπεί συνέπειες ανταγωνισμού/σύγκρουσης από δύναμη προσωπικού συμφέροντος/εγωισμού (όχι πίστη σε ουτοπική αντίληψη ανθρώπινης τελειότητας). Λογική ανάλυση αντικρουόμενων απόψεων. Υπογράμμιση κόστους βίας (βία= αποτυχία λογικής, επιθυμία εξουσίας, ναι στη βία μόνο για αυτοάμυνα/αντίσταση σε καταπίεση)

Ορθολογισμός
- Πίστη ότι κόσμος έχει ορθολογική δομή. Αποκάλυψη μέσα από άσκηση ανθρώπινης λογικής κ κριτικής αναζήτησης (ικανότητα για κατανόηση/ερμηνεία κόσμου).
- Γνώση= απόρροια λογικής κι όχι εμπειρίας (αντίθεση με εμπειρισμό).
- Έμφαση σε συμπεριφορά που καθοδηγείται από λογική (αντιτίθεται σε συνήθεια, παράδοση, μη ορθολογικά κίνητρα κ παρορμήσεις)

Δικαιοσύνη

Δικαιοσύνη= είδος ηθικής κρίσης απονομής ανταμοιβής κ τιμωρίας
Κοινωνική δικαιοσύνη= παροχή υλικών ανταμοιβών εντός κοινωνίας
Φιλελεύθερη δικαιοσύνη= πίστη σε ισότητα
- Ατομικισμός= δέσμευση σε θεμελιακή ισότητα (γεννιούνται με ίση ηθική αξία)= ανθρώπινα ή φυσικά δικαιώματα
- Πίστη σε τυπική ισότητα= ίση νομική υπόσταση ατόμων στην κοινωνία (όχι σε: προνόμια κ διακρίσεις ορισμένων + στέρηση προνομίων από υπόλοιπους με κριτήριο φύλο, φυλή, χρώμα, πεποιθήσεις, θρησκεία, κοινωνικό υπόβαθρο). Μορφές τυπικής ισότητας: νομική ισότητα (ισότητα απέναντι στο νόμο) κ πολιτική ισότητα (ένας άνθρωπος= μία ψήφος= μία αξία: προσήλωση σε δημοκρατία)
- Ναι σε ισότητα ευκαιριών (για κοινωνική άνοδο ή κάθοδο)= ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης ικανοτήτων. Όχι ίσες συνέπειες ή ανταμοιβές, όχι επιθυμητή η κοινωνική ισότητα, γιατί άνθρωποι δεν γεννιούνται ίσοι (διαφορετικές ικανότητες/χαρίσματα). Ναι σε ανταμοιβή βάσει αξίας, ικανότητας, προθυμίας για εργασία. Αξιοκρατία.
- Αξιοκρατική κοινωνία= δίκαιη (όχι κρίση ατόμων με βάση φύλο, χρώμα, θρησκεία, αλλά με βάση ταλέντο): ανισότητες πλούτου κ κοινωνικής θέσης αντανακλούν άνιση κατανομή προσόντων κ ικανοτήτων

Εφαρμογή αρχών περί δικαιοσύνης: (διαφωνία για τρόπους επίτευξης)
- Κλασικοί φιλελεύθεροι: αυστηρή αξιοκρατία σε οικονομικό (έμφαση σε κίνητρα) κ ηθικό (σεβασμός σε ατομικά δικαιώματα) επίπεδο (δικαιοσύνη= όχι απαραίτητα ισότητα). Λοκ 17ος αι. + νεοφιλελεύθεροι (τέλη 20ου αι. επιρροή από ιδέες Nozick). Αντικατάσταση φεουδαλισμού με καπιταλιστική κοινωνία (αγοράς)= συνθήκες ευδοκίμησης ατόμου σύμφωνα με αξία του
- Σύγχρονοι φιλελεύθεροι: κοινωνική δικαιοσύνη= πίστη σε μέτρο κοινωνικής ισότητας. Rawls (social liberals): ναι σε οικονομική ανισότητα αν λειτουργεί προς όφελος φτωχών. Δίκαιη κοινωνία= ανακατανομή πλούτου μέσα από μορφή κράτους πρόνοιας προς όφελος φτωχότερων. Ανεξέλεγκτος καπιταλισμός= νέες μορφές κοινωνικής αδικίας

Ανεκτικότητα και διαφορετικότητα

Αποδοχή ηθικής, πολιτισμικής και πολιτικής διαφορετικότητας από φιλελευθερισμό.
  • Ρίζες πλουραλισμού κ διαφορετικότητας= αρχή ατομικισμού
  • Σύνδεση προτίμησης σε διαφορετικότητα με ανεκτικότητα (ανοχή σε ό,τι δεν μας βρίσκει σύμφωνους): Βολταίρος
  • Ανεκτικότητα= ηθικό ιδανικό (προσωπική αυτονομία) + κοινωνική αρχή (συμπεριφορά)
  • Εμφάνιση αντίληψης περί ανεκτικότητας: 17ος αι. Μίλτον, Λοκ (υπεράσπιση θρησκευτικής ελευθερίας).
  • Λοκ: αρμόζουσα λειτουργία διακυβέρνησης= προστασία ζωής, ελευθερίας, ιδιοκτησίας (όχι δικαίωμα επέμβασης για «φροντίδα ψυχών»)
- Διάκριση «δημόσιας» και «ιδιωτικής» σφαίρας ζωής
- Ανεκτικότητα αφορά «ιδιωτική» σφαίρα (ηθικά ζητήματα στην κρίση ατόμου)= εγγύηση αρνητικής ελευθερίας
  • Μιλλ (Περί Ελευθερίας): ευρύτερη αιτιολόγηση ανεκτικότητας (σπουδαιότητα ανεκτικότητας για άτομο και κοινωνία)
- Για άτομο: εγγύηση προσωπικής αυτονομίας= συνθήκη για ηθική αυτοδύναμη ανάπτυξη
- Για κοινωνία: διασφάλιση ζωντάνιας κ υγείας κοινωνίας (ελεύθερη αγορά ιδεών= εμφάνιση αλήθειας, προοδευτική εξαφάνιση άγνοιας). Μηχανισμός κοινωνικής προόδου= αμφισβήτηση, διάλογος, διαφωνία (καρποί διαφορετικότητας κ ποικιλομορφίας). Απειλή από δημοκρατία (πεποίθηση ότι η πλειοψηφία έχει πάντα δίκιο) κ εξάπλωση «στείρου κομφορμισμού»
  • Υπεράσπιση ανεκτικότητας/διαφορετικότητας= φιλελεύθερη πίστη σε ισορροπημένη κοινωνία. Αν και διαφορετικοί στόχοι ατόμων, κοινωνικών ομάδων, ναι σε βαθύτερη αρμονία/ισορροπία ανταγωνιστικών συμφερόντων.
- Αρχή ισορροπίας= διαχωρισμός από παραδοσιακό σοσιαλισμό (συγκρουσιακό μοντέλο κοινωνίας) και από συντηρητισμό (σύνδεση διαφορετικότητας με αστάθεια και δυσλειτουργία)
  • Φιλελεύθερη ανοχή= όχι σε απεριόριστο πλουραλισμό/διαφορετικότητα, ναι σε αποκλεισμό απόψεων που δεν είναι ανεκτικές (πχ ρατσισμός), καλές/φιλελεύθερες ιδέες επικρατούν έναντι ανελεύθερων επιλογών)
  • Τέλη 20ου αι.: υπέρβαση ανεκτικότητας + ιδέα ηθικής ουδετερότητας= μετακίνηση από οικουμενισμό (οικουμενική λογική, αναζήτηση αλήθειας, θεμελιώδεις αξίες, ανεκτικότητα, ανθρώπινα δικαιώματα, φιλελεύθερος/δημοκρατικός πολιτισμός, φιλελεύθερος θρίαμβος) σε πλουραλισμό (σκεπτικισμός, επιδίωξη τάξης, πλουραλισμός αξιών, πολιτική διαφοράς, πολιτισμικά δικαιώματα, πολυπολιτισμικότητα, ποικίλες πολιτικές μορφές)= εγκατάλειψη αναζήτησης συνόλου θεμελιωδών αξιών για δημιουργία συνθηκών όπου άτομα με διαφορετικούς στόχους μπορούν να ζήσουν ειρηνικά κ ωφέλιμα. (Berlin: σύγκρουση αξιών είναι εγγενής στην ανθρώπινη φύση)= υπογράμμιση ανεκτικότητας (φιλελεύθεροι θεσμοί ως τα καλύτερα/μόνα μέσα διατήρησης τάξης/σταθερότητας σε πλαίσιο ηθικού πλουραλισμού)
  • Πλουραλισμός κατά Gray: μετα-φιλελεύθερη θέση (όχι μονοπώλιο νομιμότητας σε αξίες, θεσμούς, συστήματα φιλελευθερισμού)
Πλουραλισμός: πίστη/προσήλωση σε διαφορετικότητα, πολυμορφία.
- Περιγραφικός όρος (ηθικός, πολιτικός, πολιτιστικός πλουραλισμός)
- Κανονιστικός όρος (η διαφορετικότητα διασφαλίζει ατομική ελευθερία, προωθεί διάλογο, διαφωνία, κατανόηση).
- Στενότερη έννοια: θεωρία για κατανομή πολιτικής εξουσίας= εξουσία ευρεία, διασκορπισμένη στην κοινωνία (όχι σε ελίτ ή άρχουσα τάξη), θεωρία ομαδικής πολιτικής (δημοκρατικός αντιπροσωπευτικός χαρακτήρας διακυβέρνησης)

Φιλελευθερισμός, διακυβέρνηση και δημοκρατία

Το φιλελεύθερο κράτος

  • Ισορροπημένη κοινωνία= όχι αποτέλεσμα ελεύθερης δράσης ατόμων και οικειοθελών ενώσεων (σημείο διαφωνίας με αναρχισμό). Κίνδυνος: ελευθερία ατόμου να γίνει άδεια κακοποίησης των άλλων προς ίδιο όφελος.
  • Προϋπόθεση ελευθερίας: διαφύλαξη από σφετερισμό άλλων, άρα μέσα από κυρίαρχο κράτος που περιορίζει άτομα/ομάδες σε πλαίσια κοινωνίας.
  • Ναι σε ελευθερία μόνο «κάτω από εξουσία νόμου» (Λοκ)= βάση θεωριών κοινωνικού συμβολαίου
  • Hobbes, Locke: πολιτικές ευθύνες ατόμου απέναντι σε πολιτεία
- Φύση ατόμων= εγωιστική, άπληστη άρα «φυσική κατάσταση» κοινωνίας= εμφύλιος πόλεμος όλων εναντίον όλων (Hobbes)
- Λογικά άτομα= σύναψη συμφωνίας για δημιουργία κυρίαρχης κυβέρνησης (εξασφάλιση τάξης, σταθερότητας)
- Θυσία ενός μέρους ελευθερίας για οργάνωση δικαϊκού συστήματος.
- «συμβόλαιο» ως ιστορική μυθοπλασία. Στόχος= τονισμός αξίας κυρίαρχου κράτους για το άτομο.
  • «Κοινωνικό συμβόλαιο»= φιλελεύθερες στάσεις απέναντι σε κράτος
- πολιτική εξουσία πηγάζει «από τα κάτω». Δημιουργία κράτους από άτομα για άτομα. Στόχος= εξυπηρέτηση δικών τους αναγκών/συμφερόντων (όχι υποχρέωση πολιτών να υπακούουν σε όλα). Όχι νομιμοποίηση κυβέρνησης (πχ μετατροπή της σε δεσποτεία)= δικαίωμα εξέγερσης. (Λοκ, νομιμοποίηση Ένδοξης Επανάστασης 1688, Αμερικανική Διακήρυξη Ανεξαρτησίας Τζέφερσον 1776)
- κράτος= κριτής,  ουδέτερος διαιτητής κοινωνίας. Όχι δημιουργία κράτους από ελίτ, αλλά μέσα από συμφωνία όλων, άρα κράτος= συμφέροντα όλων. Βασικό χαρακτηριστικό κράτους-«διαιτητή»: αμεροληψία, ουδετερότητα

Συνταγματική διακυβέρνηση

  • Ναι σε ανάγκη διακυβέρνησης, αλλά επιφύλαξη έναντι κινδύνων εξουσίας.
- Όλες οι διακυβερνήσεις: εν δυνάμει τυραννίες εις βάρος ατόμων. Άσκηση κυρίαρχης εξουσίας: διαρκής απειλή ατομικής ελευθερίας + φιλελεύθερος φόβος  για εξουσία (άνθρωποι= υστερόβουλα όντα)
- Εγωισμός + εξουσία= διαφθορά (φιλελεύθερη θέση, Λόρδος Acton)
  • Ναι: περιορισμένη διακυβέρνηση (συνταγματικοί περιορισμοί+ δημοκρατία)
  • Σύνταγμα= σύνολο κανόνων για καταμέριση καθηκόντων, εξουσιών, λειτουργιών μεταξύ θεσμών διακυβέρνησης (εξουσιάζει διακυβέρνηση: προσδιορίζει έκταση εξουσίας κ περιορίζει άσκησή της). Δύο μορφές:
- εισαγωγή εξωτερικών/νομικών περιορισμών (γραπτό σύνταγμα)= υπέρτατος νόμος + καταστατικοί χάρτες προστασίας ατομικών δικαιωμάτων (νόμιμος προσδιορισμός σχέσης κράτους-ατόμου). Όπου δεν υπάρχουν (Ηνωμένο Βασίλειο)= τονισμός σημασίας θετού δικαίου (εξουσία νόμου).
- εισαγωγή εσωτερικών περιορισμών (διασπορά πολιτικής εξουσίας σε σύνολο θεσμών)= δημιουργία δικτύου «ελέγχων κ ισορροπιών». Μοντεσκιέ: η εξουσία πρέπει να ελέγχει την εξουσία.
* εφαρμογή δόγματος διάκρισης εξουσιών (νομοθετική, δικαστική, εκτελεστική εξουσία από 3 ανεξάρτητους θεσμούς διακυβέρνησης= αποφυγή δικτατορικής εξουσίας). Πχ ανεξαρτησία κ πολιτική ουδετερότητα Δικαστικής εξουσίας= προστασία ατόμων από κράτος
* υπουργική διακυβέρνηση (έλεγχος εξουσίας πρωθυπουργού)
* κοινοβουλευτική διακυβέρνηση (έλεγχος εκτελεστικής εξουσίας)
* δύο νομοθετικά σώματα (αλληλοέλεγχος)
* εδαφικές διαιρέσεις (ομοσπονδιακό σύστημα, τοπική διακυβέρνηση: έλεγχος κεντρικής διοίκησης)

Συνταγματισμός: περιορισμός θεσμών διακυβέρνησης κ πολιτικών διαδικασιών από συνταγματικούς κανόνες (στενή έννοια όρου). Σύνολο πολιτικών αξιών/επιδιώξεων για προστασία ελευθερίας μέσα από καθιέρωση εσωτερικών/εξωτερικών ελέγχων διακυβέρνησης. Κωδικοποιημένο σύνταγμα + καταστατικός χάρτης δικαιωμάτων + διάκριση εξουσιών + ύπαρξη δύο νομοθετικών σωμάτων + ομοσπονδιακό σύστημα ή αποκέντρωση. Μορφή πολιτικού φιλελευθερισμού (ευρεία έννοια όρου).

Δημοκρατία

  • Καταγωγή όρου: αρχαία Ελλάδα (εξουσία από δήμο/λαό)
  • Σύγχρονη αντίληψη αρχής δημοκρατίας: Lincoln 1863 (διακυβέρνηση λαού από λαό για λαό).
  • Φιλελεύθερη δημοκρατία (ιστορικά η πιο επιτυχημένη εκδοχή).
  • Χαρακτηριστικά φιλελεύθερης δημοκρατίας:
- έμμεση και αντιπροσωπευτική (πολιτικά αξιώματα μέσα από τακτές εκλογές βάσει της τυπικής πολιτικής ισότητας. 1 άνθρωπος=1 ψήφος=1 αξία)
- στηρίζεται σε ανταγωνισμό κ εκλογική επιλογή (διασφάλιση από πολιτικό πλουραλισμό)
- σαφής διάκριση κράτους και κοινωνίας πολιτών (εσωτερικοί/εξωτερικοί έλεγχοι εξουσίας διακυβέρνησης + ύπαρξη αυτόνομων ομάδων και συμφερόντων + οργάνωση οικονομικής ζωής με κέντρο: καπιταλισμό ή αγορά)
  • Υβριδικός χαρακτήρας φιλελεύθερων-δημοκρατικών πολιτικών συστημάτων: φιλελεύθερο (πίστη σε περιορισμένη διακυβέρνηση) + δημοκρατικό (προσήλωση σε λαϊκή εξουσία)
- Αμφισημία απέναντι σε δημοκρατία (ατομικισμός= φόβος συλλογικής εξουσίας= πίστη σε πολιτική ισότητα).
- Φιλελεύθεροι 19ου: θεώρηση δημοκρατίας ως απειλητική (απήχηση ιδεών Πλάτωνα, Αριστοτέλη= δημοκρατία ως σύστημα διακυβέρνησης από μάζες και άρα κατά της σοφίας και της ιδιοκτησίας). Φιλελεύθερη φοβία= δημοκρατία ως εχθρός της ατομικής ελευθερίας.
- Δημοκρατική λύση για σύγκρουση ατόμων: εφαρμογή εξουσίας πλειοψηφίας (προσφυγή σε αριθμούς κ ξεπεσμός δημοκρατίας στο 51%= τυραννία πλειοψηφίας)= σύνθλιψη ατομικής ελευθερίας κ δικαιωμάτων μειοψηφίας στο όνομα του λαού.
- Λύση Madison: άμυνα σε τυραννία πλειοψηφίας= δίκτυο ελέγχων και ισορροπιών για ευαισθητοποίηση διακυβέρνησης για αιτήματα μειοψηφίας
- Φιλελεύθερες επιφυλάξεις για δημοκρατία:
α) κίνδυνος πλειοψηφίας (δες παραπάνω),
β) σύνθεση πλειοψηφίας βιομηχανοποιημένων κοινωνιών
* θέση Μιλλ: όχι ίση κατανομή πολιτικής σοφίας/εκπαίδευσης. Ανεκπαίδευτοι= πιο επιρρεπείς στο στενό ταξικό τους συμφέρον. Μορφωμένοι= χρήση σοφίας/εμπειρίας προς όφελος όλων. Άρα εκλεγμένοι πρέπει να εκπροσωπούν εαυτούς τους κι όχι εκλογείς. Πρόταση συστήματος πολλαπλής ψήφου ανάλογα με μόρφωση κ κοινωνική θέση
* θέση Gasset: μαζική δημοκρατία= ανατροπή πολιτισμένης κοινωνίας κ ηθικής τάξης, άνοιγμα δρόμου για εξουσία αυταρχικών εξουσιαστών (απήχηση σε ένστικτα μαζών)
  • 20ος αι.: δημοκρατία ως αξία
- α΄ φιλελεύθερη δικαιολόγηση δημοκρατίας: συναίνεση + ιδέα αυτοπροστασίας πολιτών από σφετερισμούς διακυβέρνησης.
* 17ος αι. Λοκ= περιορισμένη θεωρία προστατευτικής δημοκρατίας (επέκταση δικαιώματος ψήφου σε κατόχους περιουσίας: υπεράσπιση φυσικών δικαιωμάτων απέναντι σε διακυβέρνηση μέσω ελέγχου νομοθετικού σώματος)
* Αμερικάνικη Επανάσταση= καμιά φορολόγηση χωρίς εκπροσώπηση
* Ωφελιμιστές στοχαστές (Μπένθαμ, Μιλλ)= δημοκρατία ως μορφή προστασίας ατόμου με υπόθεση δικαιώματος ψήφου όλων (ωφελιμισμός= αναζήτηση ηδονής, αποφυγή πόνου). Ναι σε καθολικό δικαίωμα ψήφου.
* προστατευτική δημοκρατία= μη παρεμβατική διακυβέρνηση
- β΄ φιλελεύθερη δικαιολόγηση (ριζοσπαστική): σύνδεση με αξίες πολιτικής συμμετοχής. Ιδέες Ρουσσώ, Μιλλ= αναπτυξιακή δημοκρατία
* Μιλλ= αμφιθυμία φιλελεύθερων προς δημοκρατία (απεριόριστη μορφή: δημοκρατία= τυραννία, έλλειψη δημοκρατίας= άγνοια, βιαιότητα). Κεντρική αξία δημοκρατίας: προωθεί «υψηλότερη κ αρμονική ανάπτυξη ανθρώπου». Κατανόηση δημοκρατίας ως εκπαιδευτική εμπειρία. Ναι σε σταδιακή καθολική ψηφοφορία.
- γ΄ φιλελεύθερη δικαιολόγηση (20ος): λιγότερη εστίαση σε συνεννόηση κ συμμετοχή κ περισσοτερη σε ανάγκη συναίνεσης εντός κοινωνίας. Κυριότεροι πολιτικοί πρωταγωνιστές= ομάδες συμφερόντων κι όχι άτομα. Δημοκρατία= το μόνο ικανό σύστημα εξουσίας για διατήρηση ισορροπιών κ ρευστότητας σύγχρονων κοινωνιών (φωνή σε ανταγωνιστικές ομάδες= διατήρηση πολιτικής σταθερότητας)= μετριοπαθείς θεωρίες δημοκρατίας
* Dahl, Lindblom: σύγχρονα δημοκρατικά συστήματα= πολυαρχίες (εξουσία πολλών που διακρίνονται, όμως, από όλους τους πολίτες). Πολυαρχία= επέκταση ιδιότητας πολίτη σε μεγάλη μερίδα ενηλίκων + δικαίωμα απομάκρυνσης αξιωματικών κυβέρνησης από αξιώματά τους μέσω ψηφοφορίας (αναγκάζει κυβερνήσεις να λένε «ναι» σε αιτήματα λαού)

Δημοκρατία για:
Φιλελεύθερους: κατανόηση με ατομικιστικούς όρους, ως συναίνεση (έκφραση μέσω κάλπης). Ισοδυναμία με τακτές κ ανταγωνιστικές εκλογικές αναμετρήσεις. Αν και περιορίζει σφετερισμούς εξουσίας, ναι σε συνταγματικό πλαίσιο: αποτροπή τυραννίας πλειοψηφίας
Συντηρητικούς: φιλελεύθερη-δημοκρατική διακυβέρνηση. Περιορισμοί για προστασία περιουσίας κ παραδοσιακών θεσμών από ακαλλιέργητη θέληση πολλών. Νέα δεξιά: σύνδεση εκλογικής δημοκρατίας με υπερ-διακυβέρνηση κ οικονομική στασιμότητα (αρνητική κριτική)
Σοσιαλιστές: ριζοσπαστική δημοκρατία με λαϊκή συμμετοχή. Οικονομική ζωή υπό λαϊκό έλεγχο= απόρριψη φιλελεύθερης δημοκρατίας ως καπιταλιστικής. Σύγχρονοι σοσιαλδημοκράτες= προσήλωση σε φιλελεύθερες-δημοκρατικές δομές
Αναρχικούς: υπέρ άμεσης δημοκρατίας, διαρκή λαϊκή συμμετοχή, ριζική αποκέντρωση. Εκλογική/αντιπροσωπευτική δημοκρατία= προσωπεία κυριαρχίας ελίτ
Φασίστες: ολοκληρωτική δημοκρατία. Πραγματική δημοκρατία= δικτατορία (ηγέτης= ιδεολογική σοφία, ο μόνος ικανός να προσδιορίσει συμφέροντα λαού). Κομματικός κ εκλογικός ανταγωνισμός= διεφθαρμένος/εκφυλισμένος
Οικολόγους: ριζοσπαστική ή συμμετοχική δημοκρατία. «Σκούροι» πράσινοι= εκλογική δημοκρατία ως μέσο επιβολής συμφερόντων σύγχρονης γενιάς ανθρώπων σε επόμενες γενιές, σε άλλα είδη κ στη συνολική φύση (αρνητική κριτική)

Κλασικός φιλελευθερισμός

- Πρώιμη φιλελεύθερη παράδοση. Ανάπτυξη κατά τη μετάβαση από φεουδαλισμό στον καπιταλισμό, απόγειο σε πρώτα χρόνια βιομηχανοποίησης 19ου αι. Αγγλία
- Απήχηση ιδεών κλασικού φιλελευθερισμού σε δεύτερο μισό 20ου αι. (νεοφιλελευθερισμός). Τροφοδότηση από πρόοδο παγκοσμιοποίησης

Κοινά χαρακτηριστικά κλασικών φιλελεύθερων ιδεών:
  • Εγωκεντρικός ατομικισμός. Ανθρώπινα όντα= ορθολογικά κ ιδιοτελή, ικανότητα για αυτοδυναμία. Κοινωνία= ατομικιστική (σύνολο αυτάρκων ατόμων)
  • Ναι σε αρνητική ελευθερία. Άτομο ανεπηρέαστο από παρέμβαση άλλων. Αρνητική ελευθερία= απουσία εξωτερικών καταναγκασμών σε άτομο
  • Κράτος= αναγκαίο κακό. Αναγκαίο= παρέχει συνθήκες έννομης τάξης. Κακό=επιβάλλει συλλογική βούληση στην κοινωνία, περιορίζει ελευθερία και ευθύνες ατόμου.
- πίστη σε μη παρεμβατικό κράτος, ρόλος κράτους= νυχτοφύλακας (Λοκ), διατήρηση εγχώριας τάξης, ενίσχυση συμβολαίων, προστασία κοινωνίας από εξωτερικές επιθέσεις.
  • Εικόνα κοινωνίας για φιλελεύθερους: «βασίλειο ελευθερίας». Εικόνα κράτους: «βασίλειο καταναγκασμού» + ιδανικά ισορροπίας και σταθερότητας
  • Πίστη σε μη παρεμβατικό κράτος= ναι σ αυτορρυθμιζόμενη οικονομία αγοράς
  • Άντληση ιδεών κλασικού φιλελευθερισμού από: θεωρία φυσικών δικαιωμάτων, ωφελιμισμό, οικονομικό φιλελευθερισμό, κοινωνικό Δαρβινισμό, νεοφιλελευθερισμό.
Θεωρία φυσικών δικαιωμάτων

Δικαίωμα= προνόμιο να δρα κάποιος με ιδιαίτερο τρόπο ή να έχει ιδιαίτερη μεταχείριση. Ηθικής ή νομικής φύσεως προνόμια.
  • Λοκ, Τζέφερσον: «φυσικά» δικαιώματα (κληροδοτούμενα από φύση/Θεό) ή ανθρώπινα δικαιώματα= «αναφαίρετα»: διασφαλίζουν θεμελιώδεις συνθήκες για άνθρωπο
  • Hobbes (αυταρχικός στοχαστής): κοινωνικό συμβόλαιο, Λεβιάθαν, ναι σε ισχυρή διακυβέρνηση/μοναρχία για εγκαθίδρυση ευταξίας κ ασφάλειας. Υπέρ απόλυτης εξουσίας κυρίαρχου, αντίθετος σε διολίσθηση σε «φυσική κατάσταση». Ανάγκη ευταξίας πάνω από επιθυμία ελευθερίας.
  • Λοκ (φιλελεύθερος): ενάντια σε απολυταρχική/απεριόριστη διακυβέρνηση. Εγκαθίδρυση εξουσίας για προστασία βασικών δικαιωμάτων ζωής, ελευθερίας, ιδιοκτησίας. (Ναι σε Αγγλική Επανάσταση 17ου αι. κ σε εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας 1688.) Ναι σε περιορισμένη διακυβέρνηση (ελάχιστες λειτουργίες διαφύλαξης δημόσιας τάξης)
  • Τζέφερσον: ιδιοκτησία= όχι φυσικό/θεόσταλτο δικαίωμα, αλλά κάτι που κάνει τη ζωή πιο άνετη. (Αμερικανική Διακήρυξη Ανεξαρτησίας: ζωή, ελευθερία, επίτευξη ευτυχίας). Ναι σε περιορισμένη διακυβέρνηση (όπως Λοκ)
  • Χρήση ιδέας ατομικών δικαιωμάτων για νομιμοποίηση λαϊκών εξεγέρσεων ενάντια σε τυραννία διακυβέρνησης.
Ωφελιμισμός

Θεωρία αρχών 19ου αι. για ανθρώπινη φύση (Μπένθαμ, Μιλλ).
  • Μπένθαμ: ανοησία η ιδέα περί φυσικών δικαιωμάτων. Πιο επιστημονική κ αντικειμενική ιδέα= τα άτομα παρακινούνται από ίδιο συμφέρον (επιθυμία για ηδονή/ευτυχία + αποφυγή πόνου). Μοναδικός κριτής= άτομο, άρα προσδιορίζει ηθικά σωστό.
- Αρχή χρησιμότητας/ωφελιμότητας: ηθική αρχή (ορθότητα πράξης, συμπεριφοράς ή θεσμού= τάση προαγωγής ευτυχίας).
- «Αρχή μεγαλύτερης ευτυχίας για μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ατόμων»= προσδιορισμός πολιτικών πράξεων επ΄ ωφελεία κοινωνίας
  • Συμβολή ωφελιμιστικών ιδεών σε συγκρότηση ηθικής φιλοσοφίας (πώς και γιατί τα άτομα λειτουργούν με συγκεκριμένο τρόπο)
  • Ωφελιμιστική αντίληψη ανθρώπου ως λογικό, ικανό, ιδιοτελές πλάσμα (όχι σε «πατρική» εξουσία κράτους)= υιοθέτηση από φιλελεύθερους στοχαστές
  • Ανελεύθερες επιπτώσεις ωφελιμιστικών ιδεών: εφαρμογή αρχής χρησιμότητας στην κοινωνία (θεσμούς, νομοθεσία). Μέτρο σύγκρισης: «μεγαλύτερη ευτυχία»
- πλειοψηφικές επιπτώσεις (ενάντια σε μειοψηφία)= αντίθεση με φιλελεύθερους (όχι σε τυραννία πλειοψηφίας)
- σοσιαλιστές: άντληση ωφελιμιστικής ιδέας «μεγαλύτερου αριθμού»

Οικονομικός φιλελευθερισμός

Τέλη 18ου αρχές 19ου: ανάπτυξη κλασικής οικονομικής θεωρίας Α. Smith, D. Ricardo.
Έργο Smith «Ο Πλούτος των Εθνών»= πρώτο εγχειρίδιο οικονομικής θεωρίας (επιρροή από φιλελεύθερες κ ορθολογιστικές υποθέσεις για ανθρώπινη φύση):
- συνεισφορά σε συζητήσεις για επιθυμητό ρόλο διακυβέρνησης πολιτών
- ενάντια σε μερκαντιλισμό
- ναι σε αρχή ελεύθερης οικονομίας (χωρίς παρεμβάσεις κυβέρνησης)
- οικονομία= δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων αγορών
- αγορά= λειτουργία βάσει επιθυμιών/αποφάσεων ελεύθερων ατόμων
- ελευθερία αγοράς= ελευθερία επιλογής επιχειρήσεων, εργαζομένων, καταναλωτών (σχέσεις εκούσιες κ συμβιβαστικές ιδιοτελών ατόμων: εξίσωση ηδονής με απόκτηση/κατανάλωση αγαθών= οικονομικός άνθρωπος)
- βάση οικονομικής θεωρίας= ωφελιμισμός
- θέλγητρο οικονομικής θεωρίας: αν και άτομο ιδιοτελές, οικονομία λειτουργεί σύμφωνα με σύνολο απρόσωπων πιέσεων (δυνάμεις αγοράς= προσφορά-ζήτηση) που τείνουν να προάγουν οικονομική άνθηση κ ευημερία
- αγορά= αυτορυθμιζόμενος μηχανισμός (όχι ανάγκη εξωτερικής καθοδήγησης, διεύθυνση από «αόρατο χέρι»): αντανακλά φιλελεύθερη πεποίθηση για ύπαρξη φυσικής αρμονίας μεταξύ συγκρουόμενων συμφερόντων κοινωνίας
- ιδέες ελεύθερης αγοράς= οικονομική ορθοδοξία ΗΠΑ κ Βρετανίας 19ος αι.
- απόγειο: δόγμα laissez-faire (αφήστε τους να δράσουν), όχι οικονομικό ρόλο σε κράτος, όχι σε εργατική νομοθεσία/απαγορεύσεις/περιορισμούς, όχι σε ρύθμιση συνθηκών εργασίας.
- οικονομικός ατομικισμός: ανεξέλεγκτη επιδίωξη κέρδους οδηγεί= κοινό όφελος
- τέλη 20ου αι.: αναβίωση πίστης σε ελεύθερη αγορά, νεοφιλελευθερισμός + φιλελεύθερος διεθνισμός (αναρχοκαπιταλισμός)

Κοινωνικός Δαρβινισμός

Χαρακτηριστικό κλασικού φιλελευθερισμού: στάση απέναντι σε φτώχεια και κοινωνική ισότητα (αυτοί που έχουν ικανότητα/προθυμία για δουλειά πλουτίζουν)
  • Smiles «Αυτοβοήθεια» 1859: συν Αθηνά και χείρα κίνει (ατομική ευθύνη)
  • Godben: υπέρ βελτίωσης συνθηκών εργατικών τάξεων μέσα από ατομικές τους προσπάθειες κ αυτοδυναμία κι όχι από νόμο.
  • Spenser: αυτοδυναμία ατόμου, υπέρ δόγματος laissez-faire + ιδέες Δαρβίνου (θεωρία εξέλιξης= κάθε είδος υπόκειται σε σειρά σωματικών κ πνευματικών αλλαγών/μεταλλάξεων= δυνατότητα επιβίωσης/ανάπτυξης κάποιου είδους κ αφάνισης άλλου. Διαδικασία φυσικής επιλογής.)
- Εφαρμογή δαρβινικών ιδεών σε ανθρώπινη κοινωνία= επιβίωση καταλληλότερου. Κοινωνία= πάλη για επιβίωση, αναρρίχηση.
- Ανισότητες πλούτου, κοινωνικής θέσης, πολιτικής εξουσίας= φυσικές και αναπόφευκτες. Επέμβαση διακυβέρνησης= προσβολή φύσης, μη αποδεκτή
  • Summer 1884 (μαθητής Spenser): «σ΄ αυτή τη ζωή ο καθένας παίρνει ό,τι του αξίζει»
Νεοφιλελευθερισμός

Αναβίωση οικονομικού φιλελευθερισμού (από 1970 και μετά).
  • Αντι-επαναστατικός χαρακτήρας: στόχος η συγκράτηση κ αναστροφή ροπής προς μεγάλη διακυβέρνηση κ κρατική παρεμβατικότητα 20ου αι. (ΗΠΑ, Βρετανία: Ρηγκανισμός, Θατσερισμός)
  • Μέρος ευρύτερου ιδεολογικού προγράμματος νέας δεξιάς (συνδυασμός laissez-faire με συντηρητική κοινωνική φιλοσοφία)
  • Διαμορφώθηκε από δυνάμεις οικονομικής παγκοσμιοποίησης, επέδρασε σε φιλελεύθερα, σοσιαλιστικά κ συντηρητικά κόμματα
  • Νεοφιλελευθερισμός= εκδοχή φονταμενταλισμού αγοράς
- αγορά= ανώτερη διακυβέρνησης κ κάθε μορφής πολιτικού ελέγχου
- υπέρβαση κλασικής οικονομικής θεωρίας (Smith: αναγνώριζε όρια αγοράς και δεν υποστήριζε σκληρό πρότυπο ανθρώπινης φύσης υπέρ μεγιστοποίησης χρησιμότητας)
  • Hayek: όχι σε οικονομικό ρόλο διακυβέρνησης, όχι σε κεντρικό σχεδιασμό (ανεπαρκής: γραφειοκράτες= όχι ειδικοί) κ οικονομική παρέμβαση (σοβαρή απειλή ατομικής ελευθερίας, κίνδυνος ολοκληρωτισμού).
  • Friedman: επικρίνει Κεϋνσιανισμό (πολιτικές φόρων/δαπανών= τροφοδοτούν πληθωρισμό= αύξηση δανειοληψίας κράτους χωρίς επιρροή σε φυσιολογικό ποσοστό ανεργίας).
- Αξιωματούχοι κυβέρνησης= χρήση θέσης για ίδιον όφελος κι όχι ευρύ κοινού (ωφελιμισμός). Άρα «μεγάλη διακυβέρνηση»= όχι αποτέλεσμα δημοκρατικής πίεσης, αλλά συνέπεια ιδιοτελούς επιδίωξης (καριέρα)

Αγορές:
- τείνουν προς μακροπρόθεσμη ισορροπία= αυτορυθμιζόμενες
[αγορά= απέραντο νευρικό σύστημα (Hayek) που μεταφέρει άπειρο αριθμό μηνυμάτων μέσα από μηχανισμό τιμών]
- φυσιολογικά επαρκείς κ παραγωγικές. Οικονομίες αγορών:
* Μακρο-οικονομικό επίπεδο= πόροι αντλούνται κατά επικερδή χρήση + πλούσιοι κ φτωχοί έχουν κίνητρο για εργασία
* Μικρο-οικονομικό επίπεδο= ιδιωτικές επιχειρήσεις από φύση αποτελεσματικές (κίνητρο κέρδους= χαμηλό κόστος)
- μηχανισμοί ανταποκριτικοί κ δημοκρατικοί. Ανταγωνισμός= εγγύηση ότι παραγωγοί παράγουν ό,τι οι καταναλωτές είναι πρόθυμοι να καταναλώσουν (καταναλωτής= βασιλιάς)
- απονέμουν δίκαιη μεταχείριση κ οικονομική δικαιοσύνη (δίνει ευκαιρίες ανέλιξης σε όλους βάσει προσόντων κ σκληρής δουλειάς). Υλική ανισότητα= φυσική ανισότητα μεταξύ ανθρώπων

Βασική κινητήρια δύναμη προόδου νεοφιλελεύθερων= οικονομική παγκοσμιοποίηση:
  • Ενσωμάτωση εθνικών οικονομιών σε αλληλοσυνδεόμενη παγκόσμια οικονομία + διεθνοποίηση παραγωγής + ελεύθερη ροή κεφαλαίων
  • Αντικατάσταση έθνους-κράτους από «κράτος αγοράς» (Bobbit). Ρόλος κράτους αγοράς= πέρα από προσπάθεια μεγιστοποίησης διαθέσιμων επιλογών για άτομα
  • Θεμελίωση συνθηκών εξάπλωσης παγκοσμιοποίησης= 1970 κατάρρευση συμφωνίας Bretton Woods (σύστημα καθορισμένων συναλλαγματικών τιμών= σταθερότητα οικονομίας από 1945): στροφή ΔΝΤ, Παγκόσμιας Τράπεζας κ Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου σε αρχές ελεύθερης αγοράς.
  • Υποστήριξη νεοφιλελευθερισμού σε παγκόσμιο καπιταλισμό αγοράς= απομάκρυνση από στενό οικονομικό φιλελευθερισμό. Αδιαφορία για:
- επιπτώσεις υπερεθνικών εταιριών σε δημοκρατία,
- δυσκολία εναρμόνισης καταναλωτισμού κ ανταγωνιστικού ατομικισμού με ουσιώδη έννοια ανθρώπινης ανάπτυξης,
- απειλή οικονομικής, πολιτισμικής διαφορετικότητας από εμφάνιση παγκόσμιων αγαθών κ τάση για συγχώνευση κ μονοπώλιο.

Σύγχρονος φιλελευθερισμός

Φιλελευθερισμός 20ου αιώνα (σύνδεση κλασικού φιλελευθερισμού με εμφάνιση βιομηχανικού καπιταλισμού 19ου + σύνδεση σύγχρονων φιλελεύθερων ιδεών με περαιτέρω ανάπτυξη βιομηχανοποίησης)
  • Βιομηχανοποίηση: α) μαζική αύξηση πλούτου β) εξάπλωση φτώχειας, άγνοιας
  • Κοινωνική ανισότητα τέλους 19ου αι.= αδύνατη η διατήρηση πίστης ότι άφιξη βιομηχανικού καπιταλισμού φέρνει γενική ευημερία κ ελευθερία για όλους:
- αναθεώρηση φιλελεύθερων προσδοκιών πρώτου καιρού (ότι απεριόριστη επιδίωξη ατομικού συμφέροντος δημιουργεί κοινωνικά δίκαιη κοινωνία)
- αναθεώρηση στάσης απέναντι στο κράτος (μη παρεμβατικό κράτος= ανήμπορο να αντιμετωπίσει αδικίες κ ανισότητες)
  • Ναι σε ανάπτυξη παρεμβατικού ή εξουσιοδοτικού κράτους
  • Κατηγορία κλασικών φιλελεύθερων για σύγχρονους: εγκατάλειψη ατομικισμού κ ασπασμός κολεκτιβισμού
  • Σύγχρονοι φιλελεύθεροι: νέος + παλαιός φιλελευθερισμός= ενσωμάτωση ιδεολογικών/θεωρητικών αντιθέσεων
  • Ιδέες σύγχρονου φιλελευθερισμού: ατομικότητα, θετική ελευθερία, κοινωνικός φιλελευθερισμός, οικονομική διαχείριση
Ατομικότητα

Ιδέες Μιλλ: καρδιά φιλελευθερισμού (γεφύρωση κλασικού-σύγχρονου)
Έργο: Περί ελευθερίας= θεμελιωτής σύγχρονης φιλελεύθερης σκέψης
  • «Πάνω στον ίδιο του τον εαυτό, πνεύμα κ σώμα, κυρίαρχος είναι το άτομο» (αρνητική αντίληψη ελευθερίας: απουσία περιορισμών)= αναγκαία αλλά όχι επαρκής συνθήκη ελευθερίας (κατά Μιλλ)
  • Ελευθερία= θετική, εποικοδομητική δύναμη (επίτευξη αυτοπραγμάτωσης)
  • Όχι σε αντίληψη περί ανθρώπινων όντων ως μεγιστοποιητές χρησιμότητας (όχι σε ωφελιμισμό Μπένθαμ). Μιλλ: ανώτερες (νοητικές, ηθικές, αισθητικές ευαισθησίες) + κατώτερες απολαύσεις
  • Ναι σε ατομικότητα (διακριτές, μοναδικές οντότητες= άτομα)
  • Αξία ελευθερίας: δυνατότητα αυτοανάπτυξης ατόμων
  • Έθεσε βάσεις για αναπτυξιακό πρότυπο ατομικισμού (έμφαση σε ανθρώπινη ανάπτυξη κι όχι ικανοποίηση συμφερόντων)
  • Όχι υπέρ καθοδήγησης ατόμου από κράτος  (φόβος επέκτασης κομφορμισμού). Πχ ναι σε εκπαίδευση, αλλά φόβος ότι κρατική εκπαίδευση= ίδιες απόψεις, ίδιες πεποιθήσεις
Θετική ελευθερία

  • Ρήξη με φιλελεύθερη σκέψη πρώτου καιρού: τέλη 19ου από Green
  • Απεριόριστη επιδίωξη κέρδους= νέες μορφές φτώχειας κ αδικίας
  • Οικονομική ελευθερία λίγων= καταστροφή ευκαιριών πολλών
  • Όχι σε πρώιμη φιλελεύθερη αντίληψη περί ατόμων ως μεγιστοποιητές χρησιμότητας (όπως Μιλλ)
  • Ναι σε αλτρουισμό ατόμων, όχι μόνο ατομικές ευθύνες, αλλά κ κοινωνικές (επιρροή από σοσιαλιστικές ιδέες: έμφαση σε κοινωνική/συνεργατική φύση ανθρωπότητας): σοσιαλιστικός φιλελευθερισμός
  • Αμφισβήτηση κλασικής φιλελεύθερης έννοιας ελευθερίας (αρνητική)
  • Όχι σε αρνητική ελευθερία= αφαίρεση εξωτερικών περιορισμών, ναι σε ελευθερία επιλογής, όχι ίσες ευκαιρίες. Οικονομική ελευθερία (αχαλίνωτος καπιταλισμός)= οδηγεί σε εκμετάλλευση εργαζομένων (ελευθερία επιλογής στο χώρο αγοράς= ανεπαρκής αντίληψη ατομικής ελευθερίας)
  • Ναι σε θετική ελευθερία: ελευθερία ατόμου να αναπτυχθεί κ να επιτύχει ατομικότητα (ολοκλήρωση). Στόχος= ενίσχυση ατόμου κ εξασφάλιση από κοινωνικό κακό (σχέδιο για εκτεταμένο κοινωνικό κράτος μέσα από επίθεση στους «πέντε γίγαντες»: ανάγκη, ασθένεια, αμάθεια, αθλιότητα, ανεργία)
  • Επίτευξη παραπάνω στόχου μόνο μέσα από συλλογική δράση υπό οδηγίες κυβέρνησης (επιρροή από Hegel: κράτος= ηθική ιδέα, συλλογικές φιλοδοξίες κοινωνίας)= κράτος επωμίζεται κοινωνική ευθύνη πολιτών του (όχι απειλή για ατομική ελευθερία, αλλά εγγυητής της): κράτος εξουσιοδοτικό
  • Σύγχρονος φιλελευθερισμός= πλησιάζει σοσιαλισμό (όχι όμως κοινωνία πάνω από άτομο)
  • Ελευθερία= ηθικός τρόπος δράσης ατόμων (υπεύθυνες ηθικές αποφάσεις). Όχι δυνατότητα κράτους να επιβάλλει ηθική, παρά μόνο συνθήκες.
  • Αλλαγή ισορροπίας κράτους-ατόμου, αλλά ναι σε θεμελιακή προσήλωση σε ανάγκες/συμφέροντα ατόμου
  • Ναι σε αυτοδύναμα άτομα (ευθύνη ζωών τους): μπορεί να συμβεί μόνο αν οι κοινωνικές συνθήκες οδηγούν προς τα εκεί (βοήθεια ατόμων να βοηθήσουν εαυτό τους)= διαφορά με κλασικό φιλελευθερισμό (καμία παρέμβαση)
  • Η διαίρεση θετικής και αρνητικής ελευθερίας έγινε από τον Berlin
Κοινωνικός φιλελευθερισμός

19ος αι.: μη παρεμβατικό κράτος
20ος αι.: κοινωνικό κράτος (διόγκωση κράτους= συνέπεια ιστορικών κ ιδεολογικών παραγόντων)
  • Στόχοι κυβερνήσεων: αποτελεσματική οικονομία, υγιείς δυνάμεις εργασίας, ισχυροί στρατοί + εκλογική πίεση για μεταρρυθμίσεις από βιομηχανικούς εργάτες (δικαίωμα ψήφου) κ αγροτική τάξη
(Ζήτημα κράτους-πρόνοιας= τέθηκε από σοσιαλιστές, φιλελεύθερους, συντηρητικούς, φεμινίστριες, φασίστες)
  • Αντίθεση σύγχρονου φιλελευθερισμού (ναι σε κράτος πρόνοιας) από κλασικούς (αξίες αυτοβοήθειας κ ατομικής ευθύνης)
  • Ναι σε σύστημα κοινωνικής πρόνοιας σε βάση ισότητας ευκαιριών
- ευθύνη κράτους για εξάλειψη μειονεκτημάτων λόγω κοινωνικών συνθηκών 
- διεύρυνση ατομικών δικαιωμάτων: εξασφάλιση κοινωνικών δικαιωμάτων= θετικά δικαιώματα (δικαίωμα εργασίας, εκπαίδευσης, αξιοπρεπούς κατοικίας)
  • Δικαιώματα κλασικών φιλελεύθερων: αρνητικά δικαιώματα (μη παρέμβαση κράτους):ελευθερία λόγου, θρησκευτικής λατρείας/σύναξης (ιδιωτική σφαίρα)
  • Υπεράσπιση υπόθεσης κοινωνικής πρόνοιας από φιλελεύθερα κόμματα κ κυβερνήσεις 20ου αι. (Βρετανία, ΗΠΑ)
  • John Rawls (δεύτερο μισό 20ου): σοσιαλδημοκρατικός φιλελευθερισμός= υποστήριξη σχετικής κοινωνικής ισότητας (αξία σοσιαλισμού).
- Έργο «Θεωρία Δικαιοσύνης»: ναι σε ιδέα αναδιανομής κ κοινωνικής πρόνοιας βάσει ιδέας «ισότητας ως δικαιοσύνη».
- Ναι σε αρχή της διαφοράς: ρύθμιση κοινωνικών κ οικονομικών ανισοτήτων  με νομοθετικές ρυθμίσεις, ώστε να ευνοηθούν οι λιγότερο ευκατάστατοι (αναγκαιότητα ανισότητας= κίνητρα για εργασία)= φιλελεύθερη θεωρία (κι όχι τόσο σοσιαλιστική) γιατί στηρίζεται σε υποθέσεις για εγωισμό κ ιδιοτέλεια, παρά σε πίστη σε κοινωνική αλληλεγγύη

Rawls: ακαδημαϊκός κ πολιτικός φιλόσοφος. Χρήση εκδοχής θεωρίας κοινωνικού συμβολαίου για εναρμόνιση φιλελεύθερου ατομικισμού με αρχές ανακατανομής κ κοινωνικής δικαιοσύνης. Αντιλήψεις περί «δικαιοσύνης ως ακριβοδικείας»: α) ίδια ελευθερία για όλους β) ναι σε κοινωνική ανισότητα αν λειτουργεί προς όφελος φτωχότερων.

Οικονομική διαχείριση

20ος αι.: ευημερία μέσω διαχείρισης οικονομικών κράτους= απόρριψη κλασικής φιλελεύθερης σκέψης περί αυτορυθμιζόμενης ελεύθερης αγοράς (laissez-faire)
- Αίτια:
α) αυξανόμενη πολυπλοκότητα βιομηχανικών καπιταλιστικών κοινωνιών,
β) αδυναμία εγγύησης γενικής ευημερίας (Μεγάλη Οικονομική Ύφεση 1930= αποτυχία ελεύθερης αγοράς)
  • Μετά Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: πολιτικές οικονομικής παρέμβασης (αποτροπή επιστροφής ανεργίας σε προπολεμικά επίπεδα), καθιέρωση κεϋνσιανισμού
  • John Keynes: αμφισβήτηση κλασικής οικονομικής σκέψης (όχι σε αυτορυθμιζόμενη αγορά που ήθελε μείωση μισθών/απολύσεις)
- επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας κ ανεργία καθορίζεται από συνολικό ποσό ζήτησης σε οικονομία (μείωση μισθών= μείωση αγοραστικής δύναμης= συνέχιση ανεργίας)
- ναι σε επέμβαση κυβερνήσεων σε επιρροή επιπέδου συνολικής ζήτησης (δαπάνες διακυβέρνησης= τόνωση ζήτησης οικονομίας: «φαινόμενο του πολλαπλασιαστή»)
- φορολογία= υποχώρηση οικονομίας (μείωση ζήτησης, αποθάρρυνση οικονομικής δραστηριότητας)
- ανεργία: λύση= α) αύξηση δημόσιων δαπανών, β) μείωση φορολογίας
- έλεγχος απασχόλησης κ επιπέδων ανάπτυξης από κυβέρνηση= εξασφάλιση γενικής ευημερίας
  • Οικονομική διαχείριση: εποικοδομητική για προώθηση ευημερίας/αρμονίας
  • Όχι σε αχαλίνωτη ιδιωτική επιχειρηματικότητα (ναι σε καπιταλισμό)
  • 1970: επανεμφάνιση οικονομικών δυσχερειών= ανανεωμένη υποστήριξη κλασικής πολιτικής οικονομίας (απομάκρυνση από κεϋνσιανισμό πλήρους απασχόλησης): μεταστροφή σε νεοφιλελεύθερο χαμηλό πληθωρισμό.
  • Αποτυχία ελεύθερης αγοράς 1980-90: εμφάνιση Νεοκεϋνσιανισμού (συνειδητοποίηση ότι ανεξέλεγκτος καπιταλισμός προκαλεί χαμηλές, βραχυπρόθεσμες επενδύσεις + κοινωνική αποσάθρωση)
Ο Φιλελευθερισμός του 21ου αιώνα

Παγκόσμιος θρίαμβος φιλελευθερισμού: τέλη 20ου αι. (φιλελεύθερο μοντέλο αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης + οικονομία αγοράς)
  • Fukuyama (1989, Αμερικάνος κοινωνικός στοχαστής): «τέλος ιστορίας»= τελευταίο σημείο ανθρώπινης ιδεολογικής εξέλιξης κ πανανθρώπινης αποδοχής δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τελική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης
  • Κατάρρευση φασισμού 1945. Κατάρρευση αντίπαλου δέους φιλελευθερισμού (σοβιετικού τύπου κομμουνισμός) 1989: υπονόμευση ιδεών κεντρικού σχεδιασμού κ κρατικού παρεμβατισμού.
  • Διαδικασία «εκδημοκρατισμού» Αφρικής, Ασίας, Λατινικής Αμερικής κ μεταρρυθμίσεις υπέρ οικονομίας αγοράς (υπεροχή φιλελευθερισμού ως ιδεολογία ή συνέπεια εμφάνισης παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος πολυεθνικών)= μέλλον προκαθορισμένο
  • Ανάδυση «κράτους αγοράς» κ κυριαρχία ζητημάτων περί προσωπικής κατανάλωσης κ ατομικής επιλογής
Νέες προκλήσεις για φιλελευθερισμό 21ου αι.:
- αναγνώριση σπουδαιότητας διαφοράς ή διαφορετικότητας= δύσκολη η θεμελίωση αξιών/ταυτότητας σε αφηρημένη έννοια ατόμου (το «ιδιαίτερο» κερδίζει μεγαλύτερη αξιοπιστία από το «οικουμενικό»).
  • κοινοτισμός: απόρριψη ατομικισμού ως επιπόλαια θεωρία (άτομο αντλεί ταυτότητα από μέσα του κι όχι από κοινωνικό, ιστορικό, πολιτισμικό περιβάλλον)= Φιλελεύθερη κοινωνία κινδυνεύει να εκφυλιστεί σε απεριόριστο εγωισμό + όχι προαγωγή συνεργασίας κ συλλογικής προσπάθειας
  • φεμινίστριες: φιλελευθερισμός= ακατάλληλο όχημα για ανάπτυξη κοινωνικού ρόλου γυναικών (αποτυχία αναγνώρισης σπουδαιότητας κοινωνικού φύλου)
  • πρόοδος πολυπολιτισμικών κοινωνιών= δυσκολίες για φιλελευθερισμό:
α) συλλογική αντίληψη ταυτότητας (εθνοτική ομάδα, φυλή, γλώσσα κ.α),
β) αξίες ομάδας (ουσιώδεις για ταυτότητα) πρέπει να είναι αποδεκτές ως έγκυρες, ασχέτως αν είναι φιλελεύθερες ή μη ή αντιφιλελεύθερες
  • τέλος παγκόσμιας διπολικής τάξης (καπιταλιστικής Δύσης-κομμουνιστικής Ανατολής)= νέες μη φιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις: επανεμφάνιση εθνικισμού (εθνοτική καθαρότητα/αυταρχισμός), φονταμενταλισμοί Μέσης Ανατολής, Ασίας, Αφρικής, πολιτικό Ισλάμ (αντιδυτική προοπτική), Κομφουκιανισμός (ως άξονας σταθερότητας)= αυξανόμενη ιδεολογική διαφορετικότητα (κι όχι φιλελεύθερος ενοποιημένος κόσμος)
  • περιορισμός φιλελευθερισμού δυτικών κοινωνιών («πόλεμος του τρόμου»)
  • κρίση φιλελευθερισμού= συνέπεια κατάρρευσης προγράμματος Διαφωτισμού (ότι σύνολο οικουμενικά εφαρμόσιμων ορθολογικών αρχών μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες που επιτρέπουν σε άτομα να επιδιώξουν ασύμμετρους μεταξύ τους τελικούς σκοπούς)
  • Rorty (μεταμοντέρνος στοχαστής): αμφισβήτηση αντικειμενικής αλήθειας, φιλελευθερισμός= «λεξιλόγιο», «μετα-αφήγηση», θεωρία που περιγράφει πορεία ιστορικής εξέλιξης (άρα νεκρός)
  • Gray: πραγματικός διάδοχος φιλελευθερισμού= πλουραλισμός (αποδοχή φιλελεύθερων κ μη φιλελεύθερων αξιών, θεσμών ως εξίσου νόμιμες)


 3. ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ
Καταγωγή και εξέλιξη

  • Πρώτη χρήση έννοιας: 19ος αι. περιγραφή πολιτικής θέσης/ιδεολογίας
(1820: δήλωνε αντίθεση σε αρχές κ πνεύμα Γαλλικής Επανάστασης 1789)
- Αγγλία: αντικατάσταση «Τορυ» με «συντηρητικός» 1835
  • Συντηρητισμός: αντίδραση σε πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές αλλαγές που έφερε η Γαλλική Επανάσταση (αντίδραση σε εκσυγχρονισμό)
  • Πρώιμη, κλασική διατύπωση αρχών συντηρητισμού: Burke (1790), υπεράσπιση ancient regime και παραδοσιακής κοινωνικής ευταξίας
  • Προσαρμογή συντηρητισμού σε διάφορες παραδόσεις κ εθνικούς πολιτισμούς= πολλές εκδοχές
  • Βρετανικός συντηρητισμός: ιδέες Burke (όχι τυφλή αντίσταση στις αλλαγές, ναι σε «αλλαγή με σκοπό τη συντήρηση» (πραγματισμός). Αποστασιοποίηση από αντιδραστικές ιδέες συντηρητικών κομμάτων (αντίδραση στην αλλαγή).
  • Ηπειρωτική Ευρώπη (δεσποτικές μοναρχίες): αυταρχική μορφή συντηρητισμού (υπέρ μοναρχίας/απολυταρχικών αξιών)= επιβίωσε με μορφή αυταρχικών λαϊκιστικών κινημάτων αναπτυσσόμενου κόσμου
  • Μετά Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: σχηματισμός Χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων= αποδοχή πολιτικής δημοκρατίας κ κοινωνικής μεταρρύθμισης
  • ΗΠΑ: επηρεάστηκε λίγο (ριζωμένες φιλελεύθερες κ προοδευτικές αξίες). 1960: έκφραση συντηρητικών απόψεων
  • Συντηρητισμός= έχει μικρότερες διανοητικές αξιώσεις + ανθεκτικός. Δεν στηρίζεται σε σύστημα ιδεών
  • Αναβίωση συντηρητισμού (Νέα Δεξιά): 1970-1980 (Θάτσερ, Ρήγκαν)= ασυνήθιστα ριζοσπαστική κ ιδεολογική εκδοχή συντηρητισμού (ρήξη εντός συντηρητισμού, επιρροή από κλασική φιλελεύθερη οικονομία)
- αμφισβήτηση παραδοσιακών συντηρητικών οικονομικών αντιλήψεων
- ενίσχυση παραδοσιακών συντηρητικών κοινωνικών αρχών (πίστη σε ευταξία, εξουσία, πειθαρχία)
- ναι σε ελεύθερη αγορά (φιλελεύθερη επιρροή)
  • 20ος αι. διαίρεση συντηρητικών σε
α) πατερναλιστική υποστήριξη παρεμβατικού κράτους,
β) ελευθεριακή προσήλωση σε ελεύθερη αγορά
  • Νέα Δεξιά: προσπάθησε να αναζωογονήσει εκλογική τύχη συντηρητισμού, έφερε στο φως ιδεολογικές αντιθέσεις που απειλούν την επιβίωσή του
Η επιθυμία για συντήρηση – κεντρικά θέματα

  • Συντηρητικοί: ξέρουν καλύτερα σε τι αντιτίθενται παρά τι υποστηρίζουν (αρνητική φιλοσοφία). Στόχος= αντίσταση, επιφυλακτικότητα για αλλαγή (χαρακτηριστικός τρόπος υπεράσπισης θέσης τους)
  • Συντηρητισμός ως ιδεολογία: άρνηση σε –ισμούς και ιδεολογίες, ναι ως «τάση μυαλού» (Cecil) ή «κοινή λογική» 
- Έμφαση σε ιστορία και εμπειρία, αποστροφή ορθολογιστικής σκέψης
- όχι σε πολιτική αφηρημένων αρχών, ναι παραδοσιοκρατική πολιτική στάση
- «κοινή λογική»= θεωρίες/πεποιθήσεις (πχ όριο λογικών δυνατοτήτων ανθρώπων): θεμελίωση πραγματισμού + καιροσκοπισμού
- αρχές: παράδοση, ανθρώπινη ατέλεια, οργανική κοινωνία, ιεραρχική εξουσία, ιδιοκτησία

Παράδοση

  • Υπεράσπιση της παράδοσης, αντίσταση στην αλλαγή.
  • Παράδοση:
- αξίες, πρακτικές, θεσμοί, ήθη/έθιμα που έχουν αντέξει στο χρόνο (αντίθετα, θέση φιλελεύθερων: κοινωνικοί θεσμοί σύμφωνα με ανάγκες και συμφέροντα ατόμων, άρα ναι σε μεταρρυθμίσεις)
- αντανακλά θρησκευτική πίστη (κυρίως πριν 18ο αι.)= παραδοσιακά έθιμα/πρακτικές «δοσμένα από Θεό». Burke: σχηματισμός κοινωνίας σύμφωνα με «νόμο Δημιουργού» ή «φυσικό νόμο». Επιτάχυνση αλλαγών: νέες παραδόσεις (ελεύθερες εκλογές, καθολική ψήφος)= ανθρώπινα κατασκευάσματα (όχι θεϊκή καταγωγή). Θρησκευτικές εντάσεις από σύγχρονους φονταμενταλιστές.
- Κοινωνία Burke=συνεργασία «όσων ζουν, έχουν πεθάνει κ θα γεννηθούν»
- ψήφος των προγόνων, δημοκρατία των νεκρών (Chesterton)
- συσσωρευμένη σοφία παρελθόντος: δαρβινική πίστη (θεσμοί= λειτουργικοί και αποτελεσματικοί: αντοχή στο χρόνο, «φυσική επιλογή»)
πχ θεσμός μοναρχίας (ιστορική σοφία/εμπειρία), στέμμα Αγγλίας= εθνική αφοσίωση/σεβασμός υπεράνω κομματικής πολιτικής (λειτουργικό)
- αίσθηση ταυτότητας, αίσθημα ανήκειν ιστορικά θεμελιωμένο πχ μοναρχία= κοινωνική συνοχή, σύνδεση με παρελθόν. (Αλλαγές: ταξίδι στο άγνωστο= αβεβαιότητα, ανασφάλεια, κίνδυνος για ευτυχία)
- ιστορικοί πολιτικοί θεσμοί + έθιμα, οικείες κοινωνικές πρακτικές

Ανθρώπινη ατέλεια

  • Συντηρητισμός= φιλοσοφία της ανθρώπινης ατέλειας
  • Ανθρώπινα όντα= ατελή και μη τελειοποιήσιμα, ψυχολογικά περιορισμένα και εξαρτημένα, φόβος απομόνωσης, αστάθειας, τάση προς οικείο/ασφαλές
  • Έμφαση σε σημασία ευταξίας (σταθερή/προβλέψιμη ζωή) + καχυποψία για ελευθερία (επιλογές, αλλαγή, αβεβαιότητα)
  • Θυσία ελευθερίας για κοινωνική ευταξία (Hobbes)
  • Χομπσιανή αντίληψη ανθρώπου: ηθικά ατελής, εκ φύσεως εγωιστής, άπληστος, κυριότερη ορμή= επιθυμία για εξουσία (πχ προπατορικό αμάρτημα). Έγκλημα= όχι προϊόν ανισότητας, αλλά ενστίκτου
  • Λύση (πρόληψη): νόμος (αυστηρή εφαρμογή). Ναι σε ισχυρή διακυβέρνηση και αυστηρά καθεστώτα απονομής δικαιοσύνης. Στόχος νόμου: διατήρηση ευταξίας (κι όχι παροχή ελευθερίας, όπως φιλελεύθεροι)
  • Περιορισμένες οι διανοητικές δυνάμεις ανθρώπινου είδους (κόσμος σύνθετος: ανθρώπινος νους αδύνατο να τον συλλάβει)= επιφυλακτικότητα απέναντι σε αφηρημένες ιδέες κ συστήματα σκέψης.
  • Πραγματιστική προσέγγιση κόσμου μέσα από παράδοση, εμπειρία, ιστορία.
  • Όχι σε μεταρρυθμίσεις: «η θεραπεία δεν θα είναι χειρότερη της ασθένειας»
  • Παραδοσιαρχία + πραγματισμός= εξασθενίζει σε νέα δεξιά (ριζοσπαστική, μεταρρυθμίσεις ελεύθερης αγοράς, όχι σε κληρονομημένες δομές κοινωνικής πρόνοιας/παρεμβατισμού + στηρίζεται σε ορθολογισμό και αφηρημένες θεωρίες/αρχές πχ οικονομικός φιλελευθερισμός)
Ανθρώπινη φύση για:
Φιλελεύθερους: σύνολο έμφυτων προσόντων ατόμου, ελάχιστη ή μηδαμινή έμφαση σε κοινωνικές/ιστορικές συνθήκες. Ιδιοτελείς, αυτοδύναμοι, κυριαρχία ορθού λόγου, ικανοί για προσωπική ανάπτυξη μέσα από εκπαίδευση.
Συντηρητικούς: περιορισμένα πλάσματα, αναζητούν ασφάλεια. Αναξιόπιστη η ανθρώπινη ορθολογικότητα, υπολανθάνουσα ηθική κατάπτωση. Νέα δεξιά= εκδοχή ιδιοτελούς ατομικισμού.
Σοσιαλιστές: κοινωνικά όντα, διαμόρφωση από ανατροφή κ δημιουργική εργασία παρά από φύση. Προοπτικές εξέλιξης κ προσωπικής ανάπτυξης.
Αναρχικούς: ισχυρή φυσική ροπή προς κοινωνική, ομαδική, συνεργατική συμπεριφορά, ευταξία μέσα από συλλογική προσπάθεια, άτομο= ιδιοτελές + ορθολογικά διαφωτισμένο.
Φασίστες: κυριαρχία θέλησης κ μη ορθολογικών κινήτρων, αίσθημα ανήκειν σε έθνος, φυλή. Μάζες=υπηρέτες, υπήκοοι. Ελίτ= δυνατότητα προσωπικής αναγέννησης ως «νέοι άνθρωποι» (φασίστες) μέσα από αφοσίωση σε εθνικό/φυλετικό συμφέρον.
Φεμινίστριες: κοινή ανθρώπινη φύση γυναικών-ανδρών, διαφορές φύλου= επιβολή από πολιτισμό/κοινωνία. Διαχωριστικός φεμινισμός= άνδρες προδιατεθειμένοι για κυριαρχία και σκληρότητα + γυναίκες συμπονετικές/δημιουργικές, φιλειρηνικές

Οργανική κοινωνία

  • Θέση φιλελεύθερων (+ ελευθεριακοί συντηρητικοί/νέα δεξιά): κοινωνία= πράξεις ατόμων που επιδιώκουν προσωπικό συμφέρον. Κοινωνικές ομάδες= «συμβατικές» (οικειοθελής είσοδος ατόμων).
  • Παραδοσιακοί συντηρητικοί: ανθρώπινα άτομα όχι αυτοδύναμα, επιζητούν ασφάλεια, όχι έξω από κοινωνία, ανάγκη να ανήκουν, άρα άτομο= μέρος κοινωνικών ομάδων.
  • Κοινωνικές ομάδες= παροχή νοήματος ζωής + ασφάλεια
  • Όχι σε αρνητική ελευθερία (άτομο στην τύχη του).
  • Ελευθερία κατά συντηρητικούς= εκούσια αποδοχή κοινωνικών υποχρεώσεων και δεσμών, «καθήκον».
  • Κοινωνία με άτομα μόνο με δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις= χωρίς ρίζες (ατομικιστική). Δεσμοί υποχρέωσης κ καθήκοντος= ενωμένη κοινωνία.
  • Κοινωνία= οργανισμός (συνεργασία μελών). Διαφορές από μηχανή:
α) όχι συγκέντρωση ξεχωριστών/αυτόνομων τμημάτων, αλλά εύθραυστων σχέσεων= όλον
β) διαμόρφωση από «φυσικούς» παράγοντες κι όχι από ανθρώπινη διάνοια (οργανική κοινωνία= φυσική αναγκαιότητα, προϊόν φυσικών κοινωνικών παρορμήσεων)
- Φιλελευθερισμός/σοσιαλισμός: μηχανική εικόνα κοινωνίας (απαρτίζεται από ορθολογικά άτομα με δικούς τους στόχους)= πίστη σε πρόοδο (βελτίωση)
- Συντηρητισμός: οργανική κοινωνία (πέρα από ανθρώπινο έλεγχο)= όχι πίστη σε πρόοδο, ναι σεβασμός σε κοινωνία. Θεσμοί= τμήματα κοινωνίας, άρα με εγγενή αξία: όχι μεταρρυθμίσεις.
  • Οργανικισμός: υπέρ οικογένειας, κατεστημένων θεσμών, έθνους
- Οικογένεια= πρότυπο θεσμού (παρέχει ασφάλεια, διδάσκει καθήκον)
- Ιδεολογική νομιμοποίηση κατεστημένων θεσμών
- Εκτίμηση σε έννοια έθνους (φυσική έλξη ανθρώπων που μοιράζονται ίδια γλώσσα, ιστορία, πολιτισμό, παραδόσεις). Πατριωτισμός= αίσθηση ταυτότητας, «ανήκειν» (βάση συντηρητικού εθνικισμού)
  • Ηθική συμπεριφορά= όχι προσωπική επιλογή (κίνδυνος για συνοχή και ευταξία κοινωνίας) + όχι σε ηθικό και πολιτισμικό πλουραλισμό (:αστάθεια)
  • Υπέρ κοινού πολιτισμού κ αξιών (παράδοση, οικογένεια, θρησκεία)
Απόψεις για κοινωνία:
Φιλελεύθεροι: όχι αυθύπαρκτη οντότητα, αλλά σύνολο ατόμων. Δημιουργείται από εκούσιες κ συμβατικές συμφωνίες μεταξύ ιδιοτελών ατόμων. Ισορροπία συμφερόντων= προάγει αρμονία, σταθερότητα
Συντηρητικοί: οργανισμός, ζωντανή οντότητα, πέρα από άτομο κ σημαντικότερη απ΄ αυτό. Συνοχή= δεσμοί παράδοσης, εξουσίας, κοινής ηθικής. Νέα δεξιά: εκδοχή φιλελεύθερου ατομικισμού
Σοσιαλιστές: με όρους ταξικής ισχύος, οικονομικών και περιουσιακών διακρίσεων. Χαρακτηριστικό κοινωνίας είναι η ταξική πάλη. Σταθερότητα= αταξική κοινωνία
Αναρχικοί: αρρύθμιστη/φυσική αρμονία κοινωνίας (φυσική προδιάθεση για συνεργασία και κοινωνικότητα). Κοινωνική σύγκρουση= προϊόν πολιτικής εξουσίας κ οικονομικής ανισότητας
Εθνικιστές: με όρους πολιτισμικής/εθνοτικής ιδιαιτερότητας. Κοινές αξίες/πεποιθήσεις= κοινή εθνική ταυτότητα. Πολυεθνικές κοινωνίες= ασταθείς
Φασίστες: ως ενοποιημένο οργανικό σύνολο (όχι σημασία σε ύπαρξη ατόμου), κοινό καλό (όχι ατομικό). Μέλη κοινωνίας: εθνικά/φυλετικά κριτήρια
Φεμινίστριες: με όρους πατριαρχίας κ τεχνητής διάκρισης δημόσιας/ιδιωτικής σφαίρας. Κοινωνία= οργανωμένη υποκρισία (επιβολή ανδροκρατικού συστήματος)

Ιεραρχία και εξουσία

  • Κοινωνία= φύσει ιεραρχική (σταθερές, καθιερωμένες κοινωνικές βαθμίδες)
  • Κοινωνική ισότητα= ανεπιθύμητη + ανέφικτη (άνιση κατανομή εξουσίας, κοινωνικής θέσης, ιδιοκτησίας)
  • Συμφωνία με φιλελεύθερους: ναι σε φυσική ανισότητα ατόμων (γεννιούνται με χαρίσματα/προσόντα ή όχι).
- Φιλελεύθεροι= αξιοκρατία.
- Συντηρητικοί=βαθιές ρίζες ανισότητας (αναπόφευκτο χαρακτηριστικό οργανικής κοινωνίας κι όχι συνέπεια ατομικών διαφορών)
- Burke (προ-δημοκρατικός συντηρητικός): ιδέα «φυσικής αριστοκρατίας» (ηγέτες-οπαδοί, διευθυντές-εργάτες, ρόλοι ατόμων όπως σε σώμα).
  • Κοινωνική ισότητα= μύθος, φυσική ανισότητα πλούτου, κοινωνικής θέσης
  • Δικαιολόγηση ανισότητας: ανισότητα κοινωνικών ευθυνών (ασφάλεια + βιοπορισμός= παρέχονται από πλούσιους)
  • Ιεραρχία + οργανικισμός= θεμελίωση συντηρητισμού (ροπή προς πατερναλισμό)
  • Έμφαση σε εξουσία (φύση κοινωνίας/θεσμών)= ενίσχυση πίστης σε ιεραρχία
  • Εξουσία= όχι μέσα από συμβόλαιο ελεύθερων ατόμων, αλλά φυσική αναγκαιότητα («άνωθεν» επιβολή, λόγω άγνοιας καλού από «κατωτέρους»)
  • Εξουσία= αναγκαία (καθοδήγηση, υποστήριξη, ασφάλεια ανθρώπων)= όχι αστάθεια, όχι ανομία: έμφαση σε ηγεσία κ υπακοή
  • Ηγεσία= ζωτικό συστατικό κοινωνίας (οδηγίες, έμπνευση για άλλους)
  • Πειθαρχία= εκούσιος κ υγιής σεβασμός προς εξουσία (όχι άκριτη υπακοή)
  • Αυταρχικός συντηρητισμός: εξουσία= απόλυτη, αδιαμφισβήτητη
  • Όρια εξουσίας: όχι μέσω συμβολαίου, αλλά φυσικών ευθυνών εξουσίας (παράδειγμα οικογένειας)
Ιδιοκτησία

Φιλελεύθεροι: ιδιοκτησία= αντανάκλαση αξίας ατόμου (εργασία+προσόντα), άρα «κερδίζεται»
Συντηρητικοί: ιδιοκτησία= παρέχει ψυχολογικά/κοινωνικά πλεονεκτήματα
  • Προστασία, ασφάλεια
  • Αποταμίευση ως αφ΄ εαυτής αξία
  • Παροχή κοινωνικών αξιών (σεβασμός ιδιοκτησίας του άλλου= διαφύλαξη από αταξία/ανομία)
  • Ιδιοκτήτες= «στυλοβάτες» κοινωνίας (διατήρηση νόμου/τάξης, αξιών)
  • Ιδιοκτησία= επέκταση προσωπικότητας ατόμου. Είμαι (προσωπικότητα)= έχω (άρα κλοπή= έγκλημα)
  • Πρόταση παραδοσιακών σοσιαλιστών: «κοινωνικοποίηση» ιδιοκτησίας, συλλογική κατοχή= φρικτή για συντηρητικούς (απειλή δημιουργίας άψυχης και απρόσωπης κοινωνίας)
  • Όχι σε άποψη φιλελεύθερων laissez-fair (απόλυτο δικαίωμα ατόμου στη διαχείριση της περιουσίας του). Παραδοσιακή συντηρητική άποψη: ιδιοκτησία= δικαιώματα + υποχρεώσεις (σημασία για κοινωνία)
  • Ναι σε εξισορρόπηση ατομικών δικαιωμάτων με ευημερία κοινωνίας/έθνους
  • Σύγχρονη γενιά ιδιοκτητών= προστάτης περιουσίας έθνους (προγόνων): καθήκον διατήρησής της προς όφελος επόμενων γενεών
Αυταρχικός συντηρητισμός

  • Παράδοση συντηρητισμού: υπέρ απολυταρχικής εξουσίας (ηπειρωτική Ευρώπη)
  • De Maistre (εποχή Γαλλικής Επανάστασης):
- υπέρ παλινόρθωσης ancient regime (κληρονομικής απόλυτης μοναρχίας).
- Πολιτική φιλοσοφία= εκούσια + πλήρης υποταγή στον «άρχοντα».
- Έργο Περί του Πάπα: πάνω από επίγεια μοναρχία= υπέρτατη πνευματική δύναμη πάπα.
- Κοινωνία ως οργανική (αρχές: θρόνος + Αγία Τράπεζα)
- Πρωτεύον: διατήρηση τάξης (παροχή ασφάλειας, ηρεμίας)
- Αμφισβήτηση εγκαθιδρυμένης αρχής εξουσίας= πόνος
  • 19ος συντηρητικοί ηπειρ. Ευρώπης: αυταρχική διακυβέρνηση (όχι υποχώρηση μπροστά σε φιλελεύθερες, εθνικιστικές, σοσιαλιστικές διαμαρτυρίες)
  • Οχύρωση αυταρχισμού= Ρωσία (αρχές «ορθοδοξίας, απολυταρχίας, εθνικότητας» αντί αρχών «ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας»)
  • Γερμανία (Βίσμαρκ: διασφάλιση ψευδούς συνταγματικής διακυβέρνησης)
  • Καθολικές χώρες: καταδίκη ριζοσπαστικών/προοδευτικών ιδεών από πάπα (περιορισμός εξουσίας του) + έκδοση διατάγματος παπικού αλάθητου (1870)
  • Στροφή αυταρχικών καθεστώτων σε μάζες για πολιτική υποστήριξη: αυτοανακήρυξη αυτοκρατόρων (βοναπαρτισμός 19ος αι.) + δημοψηφισματικές δικτατορίες: (περονισμός 20ος αι.)=  λαϊκισμός (ναι σε συντηρητική εκδοχή εθνικισμού= λαϊκή υποστήριξη: κοντά σε φασισμό)
  • 20ος απροθυμία μεταρρυθμίσεων δημοκρατίας= πόλεμοι, φασισμός
Πατερναλιστικός συντηρητισμός

Αγγλο-αμερικανική παράδοση (πιο ελαστική/επιτυχημένη από αυταρχισμό): Bruke (συμπέρασμα από Γαλλική Επανάσταση): ναι σε φυσικές και αναπόφευκτες αλλαγές
  • Προσεκτικός, μετριοπαθής, πραγματιστικός πατερναλισμός
  • Διασφάλιση συντηρητικών αξιών (παράδοση, ευταξία, εξουσία, ιδιοκτησία κλπ) υπό φως πρακτικών περιστάσεων κ εμπειρίας.
  • Όχι σε δραστικές/επαναστατικές αλλαγές, ναι σε αλλαγή με στόχο συντήρηση
  • Όχι υποστήριξη ατόμου, ούτε κράτους, ναι σε ισορροπία των δύο (κριτήριο: λειτουργικότητα)
  • Μεταρρυθμιστική παρόρμηση συντηρητισμού= σύνδεση με επιβίωση νεο-φεουδαλικών πατερναλιστικών αξιών 19ου αι.
  • Δύο κύριες παραδόσεις:
α) συντηρητισμός του ενός έθνους,
β) Χριστιανική δημοκρατία

Πατερναλισμός: δράση με τρόπο πατρικό. Εξουσία με πρόθεση παροχή ωφέλειας ή προστασίας από κακό (κοινωνική πρόνοια, νόμοι, ζώνες ασφαλείας).
- Ήπιος πατερναλισμός= συναίνεση εξουσιαζόμενων.
- Σκληρός πατερναλισμός= χωρίς συναίνεση, αυταρχισμός.
- Βάση πατερναλισμού= όχι σε ισοκατανομή σοφίας κ εμπειρίας στην κοινωνία.
- Επικριτές= περιορίζει ελευθερία, συνεισφέρει σε ανωριμότητα κοινωνίας

Συντηρητισμός του ενός έθνους

Ανάγεται στον Disraeli (πρωθυπουργό Βρετανίας 1868, έγραψε μυθιστορήματα)
Πολιτική φιλοσοφία (έγραψε σε εποχή βιομηχανοποίησης, επαναστάσεων 19ου):
- αρχή κοινωνικού καθήκοντος (αντίθεση με ακραίο ατομικισμό)= σύνεση + αρχές
- αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα= σπόρος επανάστασης
- μεταρρύθμιση: α) αναχαίτιση επανάστασης, β) υπέρ πλουσίων
- πλούτος + προνόμια= κοινωνικές υποχρεώσεις  (ευθύνη για φτωχούς): ηθική
- οργανική αντίληψη κοινωνίας: καθήκοντα + υποχρεώσεις
- κοινωνία= φύσει ιεραρχική
- ανισότητα πλούτου= ανισότητα ευθυνών: πλούσιοι= φορτίο κοινωνικής ευθύνης Βάση: φεουδαλική αρχή «η ευγένεια υποχρεώνει» (πατρική ευθύνη)
- πρόταση Disraeli για μετατροπή παραπάνω αρχών σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις: «ένα έθνος»
- επιρροή Disraeli σε πραγματιστικά ένστικτα κ αίσθηση κοινωνικού καθήκοντος συντηρητικών
  • Συντηρητισμός του ενός έθνους (Τόρυ)= αφοσίωση σε ιεραρχικές, προβιομηχανικές, πατερναλιστικές αξίες + κοινωνική πρόνοια
  • Απόγειο: 1950-60 εφαρμογή κεϋνσιανής σοσιαλδημοκρατίας (διαχείριση οικονομίας + πλήρης απασχόληση + κοινωνική πρόνοια)
  • Υιοθέτηση κεϋνσιανισμού: όχι από πίστη σε θετική ελευθερία (σύγχρονος φιλελευθερισμός), όχι από προσήλωση σε ισότητα (κοινοβουλευτικός σοσιαλισμός), αλλά από ανάγκη μιας μη ιδεολογικής «μέσης οδού» (μετριοπάθεια= ισορροπία μεταξύ απεριόριστου ατομικισμού κ υπερβολικού κολεκτιβισμού)
  • «Μέση οδός» Macmillan: υπέρ «σχεδιασμένου καπιταλισμού» ως μεικτό σύστημα (συνδυασμός κρατικής ιδιοκτησίας, ρύθμισης/ελέγχου οικονομίας από κράτος με κίνητρο/πρωτοβουλία ιδιωτικής επιχειρηματικότητας)
  • Σκοπός «συντηρητισμού του ενός έθνους»= ενίσχυση ιεραρχίας.
  • Στόχος βελτίωσης συνθηκών φτωχών: εξάλειψη απειλής επανάστασης εναντίον καθεστηκυίας τάξης.
Τορυισμός: Tory 18ου (κοινοβουλευτική φατρία ενάντια σε Ουίγους)= υπέρ μοναρχικής εξουσίας κ Εκκλησίας Αγγλίας, αριστοκρατία κτηματιών. Ξεχωριστή ιδεολογική τάση σε πλαίσια ευρύτερου συντηρητισμού. Χαρακτηριστικά: πίστη σε ιεραρχία, παράδοση, καθήκον, οργανικισμός.
- «Υψηλός» Τορυισμός= νεοφεουδαλική άποψη για άρχουσα τάξη, προδημοκρατική πίστη σε κατεστημένους θεσμούς
- Τορυισμός= ναι σε μεταρρυθμιστικές ιδέες για σύστημα πρόνοιας με στόχο  την κοινωνική συνέχεια

Χριστιανική δημοκρατία

  • Μετά το 1945: Χριστιανοδημοκρατική Ένωση Δυτικής Γερμανίας + Χριστιανο-δημοκρατικό Κόμμα Ιταλίας (εγκατάλειψη αυταρχισμού)
- Νέα εκδοχή συντηρητισμού: δημοκρατία + πατερναλιστικές κοινωνικές παραδόσεις Καθολικισμού (Αντίστοιχα: προτεσταντισμός= ατομικισμός, αξία εργασίας, ανταγωνισμού, προσωπικής ευθύνης, πνεύμα καπιταλισμού)
  • Καθολική κοινωνική θεωρία: επικέντρωση σε κοινωνικό σύνολο (όχι άτομο), ναι σε ισορροπία, οργανική αρμονία (όχι σε ανταγωνισμό)
  • 19ος αρχές 20ου: παπική αφοσίωση σε μοναρχία + υποστήριξη συνταγματικής διακυβέρνησης, πολιτικής δημοκρατίας, κοινωνικής μεταρρύθμισης από χριστιανοδημοκρατικά κόμματα
  • Μετά 1945: εφαρμογή μορφής κορπορατισμού= έμφαση σε ενδιάμεσους θεσμούς (εκκλησίες, συνδικάτα, επιχειρηματικές ομάδες): κοινωνική συνεργασία
  • Ναι σε Καθολική αρχή επικουρικότητας: όλες οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται από τον χαμηλότερο κατάλληλο θεσμό (αντίθεση με παραδοσιακή έμφαση σε έθνος)= ναι σε αποκέντρωση (ομοσπονδιακό σύστημα) + Ευρωπαϊκοποίηση (αντίθεση με συντηρητικούς Βρετανίας)
  • Ναι σε εφαρμογή κεϋνσιανικών πολιτικών πρόνοιας (βάσει οικονομικών αρχών List: έμφαση πολιτικής εξουσίας= ανάγκη κρατικής παρέμβασης με στόχο προστασία νέων βιομηχανιών από ξένο ανταγωνισμό)= ιδέα κοινωνικής οικονομίας αγοράς (επιρροή σε ηπειρωτική Ευρώπη)
  • Κοινωνική αγορά: δόμηση οικονομίας γύρω από αρχές αγοράς, όχι μεγάλος έλεγχος διακυβέρνησης, συνοχή= σύστημα πρόνοιας/κοινωνικές υπηρεσίες
- Αγορά= όχι αυτοσκοπός (όπως θεωρία Smith), ναι μέσο παραγωγής πλούτου για επίτευξη κοινωνικών στόχων= συγκεκριμένο πρότυπο καπιταλισμού (Ρηνο-Αλπικός ή «κοινωνικός» καπιταλισμός σε αντίθεση με Αγγλο-αμερικανικό ή «επιχειρηματικό» καπιταλισμό)
- Ρηνο-Αλπικός= έμφαση σε συνεταιρισμό, συνεργασία
- Αγγλο-Αμερικανικός= έμφαση σε ανεμπόδιστη οικονομία αγοράς (πατερναλισμός του ενός έθνους: επιρρεπής σε ελεύθερη αγορά μετά το 1970)

Λιμπερταριανισμός (ελευθεριακός) συντηρητισμός

Βάση συντηρητισμού: προ-βιομηχανικές ιδέες (οργανικισμός, ιεραρχία, καθήκον)
Ελευθεριακοί συντηρητικοί: επιρροή από κλασικές φιλελεύθερες ιδέες: αντίπαλη παράδοση απέναντι σε συντηρητικό παρτεναλισμό
  • Λιμπερταριανές ιδέες: ναι σε μεγαλύτερη δυνατή οικονομική ελευθερία + μικρότερη δυνατή ρύθμιση κοινωνικής ζωής από διακυβέρνηση
  • Φιλελεύθερη οικονομία= συμβατή με παραδοσιακή, συντηρητική κοινωνική φιλοσοφία (αξίες εξουσίας/καθήκοντος)
  • Burke: θεμελιωτής παραδοσιακού συντηρητισμού + υποστηρικτής φιλελεύθερων οικονομιών Smith (ελεύθερη, ανταγωνιστική, αυτορρυθμιζόμενη οικονομία αγοράς).
- Ελεύθερη αγορά= επαρκής και δίκαιη + «φυσική» και αναγκαία
«φυσική»= αντανακλά επιθυμία για πλούτη (αγάπη για χρήμα= χαρακτηριστικό ανθρώπινης φύσης)
- Όχι αντίφαση μεταξύ υπεράσπισης οικονομίας αγοράς κ παραδοσιακής κοινωνικής τάξης Βρετανίας (ήδη καπιταλιστική). Άρα ελεύθερη αγορά, μοναρχία κ εκκλησία με βάση την παράδοση.
  • Ελευθεριακοί συντηρητικοί= όχι συνεπείς φιλελεύθεροι (όχι επέκταση οικονομικού ατομικισμού σε άλλους τομείς ζωής όπως Μιλλ, Gobden).
- πεσιμιστική άποψη για ανθρώπινη φύση (απαραίτητο το κράτος για διασφάλιση σεβασμού απέναντι σε εξουσία)
- έλξη από θεωρίες αγοράς γιατί υπόσχονται διασφάλιση κοινωνικής τάξης
- αγορά= όργανο κοινωνικής πειθάρχησης, κοινωνικής σταθερότητας, παράλληλα με δυνάμεις καταναγκασμού (αστυνομία + δικαστήρια)
  • Hayek (1960): διάκριση συντηρητισμού-φιλελευθερισμού= αντίθετα από συντηρητισμό, κατά τον φιλελευθερισμό ηθικές αποφάσεις αφορούν άτομο (λιγότερη δυνατή καθοδήγηση)
- «ευταξία της αγοράς» (καπιταλισμός αγοράς): συντήρηση ευταξίας από «απρόσωπους νόμους», παρά από καθοδήγηση πολιτικής εξουσίας

Λιμπερταριανισμός: αυστηρή προτεραιότητα σε ελευθερία (αρνητική) έναντι σε αξίες εξουσίας, παράδοσης, ισότητας. Μεγιστοποίηση ατομικής ελευθερίας+ ελαχιστοποίηση δημόσιας εξουσίας (κράτος= απειλή κατά ελευθερίας). Βάση: ιδέα ατομικών δικαιωμάτων. [Φιλελευθερισμός: όχι προτεραιότητα σε ελευθερία έναντι ευταξίας.]

Πραγματιστικός συντηρητισμός VS ελευθεριακού συντηρητισμού
Πραγματιστικός                                      ιδεολογικός
Παραδοσιαρχία                                       ριζοσπαστισμός
Κοινωνικό καθήκον                                εγωισμός
Οργανική κοινωνία                                 ατομιστικός ατομικισμός
Ιεραρχία                                                  αξιοκρατία
Πατερναλισμός                                       αυτοβοήθεια
Ηθική ευθύνη                                          οικονομικά δικαιώματα
Φυσική ευταξία                                       τάξη αγοράς
Οικονομικά «μέσης οδού»                      laissez-faire
Περιορισμένο σύστημα πρόνοιας           εναντίωση σε σύστημα πρόνοιας

Νέα δεξιά

Μετά ΄45: κυριαρχία πραγματιστικών κ πατερναλιστικών ιδεών στο συντηρητισμό
Τέλος αυταρχισμού: ανατροπή Πορτογαλικής κ Ισπανικής δικτατορίας (1970)
- 19ος: αναγκάστηκαν να δεχθούν πολιτική δημοκρατία
- 20ος: αναγκάστηκαν να δεχθούν κοινωνική δημοκρατία (επικύρωση: μακρά περίοδος ραγδαίας οικονομικής άνθησης= επιτυχία ελεγχόμενου καπιταλισμού)
- Δεκαετία 1970: αμφισβήτηση κεϋνσιανής ορθοδοξίας κράτους πρόνοιας (Αμερική, Βρετανία, επιρροή Αυστραλίας, Νέας Ζηλανδίας, δυτικών κρατών)

  • Νέα δεξιά (ευρύς όρος)= πάντρεμα δύο αντίθετων ιδεολογικών παραδόσεων
Α. φιλελεύθερη νέα δεξιά/νεοφιλελευθερισμός= κλασικά φιλελεύθερα οικονομικά (Adam Smith, αναβίωση ως κριτική «μεγάλης» διακυβέρνησης)
Β. συντηρητική νέα δεξιά/νεοσυντηρητισμός= παραδοσιακή συντηρητική (προ Disraeli) κοινωνική θεωρία (ευταξία, εξουσία, πειθαρχία)
  • Νέα δεξιά= οικονομικός λιμπερταριανισμός + κρατικός/κοινωνικός αυταρχισμός (μείγμα ριζοσπαστικών, αντιδραστικών κ παραδοσιακών χαρακτηριστικών)
  • Ριζοσπαστισμός: αποκήρυξη κληρονομιάς (παρέμβαση διακυβέρνησης + φιλελεύθερες/ανεκτικές κοινωνικές αξίες), απόρριψη παράδοσης
  • Αντιδραστικός ριζοσπαστισμός: αναπόληση χρυσής εποχής 19ου (οικονομική σταθερότητα, ηθικό σθένος), νοσταλγία ελεύθερης αγοράς
  • Παράδοση: έμφαση σε «παραδοσιακές αξίες»
  • Αίτια ανάδυσης ιδεών νέας δεξιάς:
α) ιστορικοί παράγοντες (πχ οικονομική ύφεση και στασιμοπληθωρισμός)
β) εξάπλωση φιλελεύθερης κοινωνικής φιλοσοφίας (κακά ανεκτικότητας και εξάρτησης από πρόνοια). Ασθένειες κοινωνίας= αποτέλεσμα επέκτασης πολιτισμού βασισμένου σε δικαιώματα κι όχι καθήκον/ευθύνη.
γ) διεθνείς παράγοντες= ενίσχυση εθνικιστικών αισθημάτων

Φιλελεύθερη νέα δεξιά

Σύνδεση με κλασικό φιλελευθερισμό (κι όχι με σύγχρονο)= αναδιατύπωση ζητήματος μη παρεμβατικού κράτους (αντικρατιστική θεώρηση)
  • Ιδιωτικό= καλό, δημόσιο= κακό
  • Κράτος= βασίλειο καταναγκασμού, ανελευθερίας.
  • Κολεκτιβισμός= περιορίζει ατομικά κίνητρα, εξασθενίζει αυτοσεβασμό
  • Άτομο= αυτοδύναμο, λογικές επιλογές βάσει συμφερόντων (ενθάρρυνση)
  • Αγορά= μηχανισμός όπου σύνολο ατομικών επιλογών οδηγεί σε πρόοδο και γενική ευημερία (σεβασμός)
  • Προσπάθεια καθιέρωσης κυριαρχίας λιμπερταριανών ιδεών πάνω σε πατερναλιστικές ιδέες συντηρητικής ιδεολογίας
  • Κύριο θέμα αντικρατιστικού δόγματος= ιδεολογική προσήλωση σε ελεύθερη αγορά (ανάσταση οικονομικής θεωρίας Smith, Ricardo από Hayek, Friedman)
  • Κρίση ‘70= αμφιβολίες για αρμοδιότητα διακυβέρνησης στην επίλυση οικονομικών προβλημάτων
  • Hayek, Friedman: αμφισβήτηση «διευθυνόμενης» ή σχεδιασμένης οικονομίας (όχι ικανή μια κρατική γραφειοκρατία για καταμερισμό πόρων σύνθετης βιομηχανοποιημένης οικονομίας).
  • Αξία αγοράς= κεντρικό νευρικό σύστημα οικονομίας (ρύθμιση προσφοράς κ ζήτησης αγαθών/υπηρεσιών). Μοιράζει πόρους με κερδοφόρο τρόπο, εξασφαλίζει ανάγκες καταναλωτών.
  • Διακυβέρνηση= πηγή οικονομικών προβλημάτων κι όχι η θεραπεία τους
  • Στόχος κριτικής: κευνσιανισμός.
- Κέυνς: οι καπιταλιστικές οικονομίες δεν είναι αυτορυθμιζόμενες (έμφαση σε ζήτηση οικονομίας, έγχυση χρήματος μέσω δημόσιων δαπανών κι όχι τόσο μέσω φορολογίας)
- Fridman: υπάρχει φυσιολογικό ποσοστό ανεργίας (αδύνατο να επηρεαστεί από προσπάθειες διακυβέρνησης). Κευνσιανή προσπάθεια εξάλειψης ανεργίας= καταστροφικά προβλήματα
  • Οικονομικό πρόβλημα για οικονομολόγους ελεύθερης αγοράς: πληθωρισμός (κι όχι ανεργία). Πληθωρισμός (αύξηση γενικού τιμάριθμου με αποτέλεσμα πτώση αξίας χρήματος)= βάση οικονομίας αγοράς (εμπιστοσύνη στο χρήμα). Υγιής οικονομία αγοράς= σταθερή κ ισχυρή αξία χρήματος (μονεταρισμός)
- Κεϋνσιανισμός= αύξησε πληθωρισμό, προκάλεσε στασιμοπληθωρισμό
-Κύρια ευθύνη διακυβέρνησης= υγιές χρήμα (μείωση/εξάλειψη πληθωρισμού)
  • Νέα δεξιά: αντίθετη με ιδέα μεικτής οικονομίας κ δημόσιας ιδιοκτησίας= υπέρ ιδιωτικοποιήσεων, κατά κρατικοποιήσεων (κρατικές επιχειρήσεις= όχι κίνητρο το κέρδος + παράταση ανεπάρκειας δημόσιου τομέα, γιατί τη ζημιά την πληρώνει ο φορολογούμενος.)
  • Μετάθεση προσοχής από «πλευρά ζήτησης» σε «παράγοντα προσφοράς».
  • Οικονομία προσφοράς: στήριξη ανάπτυξης από κυβερνήσεις (ενθάρρυνση παραγωγής κι όχι τόσο κατανάλωσης). Εμπόδια: υψηλοί φόροι= αποθάρρυνση επιχειρηματικότητας, παράβαση δικαιώματος ιδιοκτησίας. Κυβερνητικές ρυθμίσεις (ρυθμιστικές αρχές ’60)= αναποτελεσματικές
  • Διαφύλαξη δημόσιου συμφέροντος μέσα από μηχανισμούς αγοράς (κι όχι κυβέρνησης)
  • Προσήλωση νέας δεξιάς σε ατομική ελευθερία, ενάντια σε «υφέρποντα κολεκτιβισμό» (ακραία μορφή: αναρχοκαπιταλισμός= όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες θα έπρεπε να προέρχονται από αγορά)
  • Ναι σε αρνητική ελευθερία (αφαίρεση εξωτερικών περιορισμών ατόμου)
  • Διασφάλιση ελευθερίας= «αναδίπλωση κράτους» (περιορισμός κοινωνικής πρόνοιας)
  • Επιχειρήματα νέας δεξιάς:
α) αυξημένες κοινωνικές δαπάνες= αύξηση φόρων
β) ανεπαρκείς οι θεσμοί δημόσιου τομέα για κοινωνική πρόνοια
γ) δημιουργία «κουλτούρας εξάρτησης» από κράτος: καταργεί κίνητρα επιχειρηματικότητας, στερεί αξιοπρέπεια/αυτοσεβασμό. Πρόνοια= πρόβλημα.
δ) Αναβίωση θεωρίας περί «ανάξιων φτωχών» 19ου αι. Η κοινωνία δεν χρωστάει στους ανθρώπους ούτε το αντίστροφο. Θάτσερ: «δεν υπάρχει αυτό το πράγμα που ονομάζουμε κοινωνία»
ε) Murray: όχι εξάρτηση γυναικών από άνδρες= λόγος διάλυσης οικογένειας (δημιουργία κατώτερης τάξης ανύπανδρων γυναικών, παιδιών)
ζ) Nozick: κοινωνική πρόνοια κ ανακατανομή= παραβίαση δικαιώματος ιδιοκτησίας («νομιμοποιημένη κλοπή»)

Συντηρητική νέα δεξιά

  • Χαρακτηριστικό νεοσυντηρητισμού= φόβος κοινωνικής κατάτμησης και κατάρρευσης ως αποτέλεσμα φιλελεύθερης μεταρρύθμισης κ εξάπλωσης «προοδευτικών» αξιών
  • Λύση= εξουσία (κοινωνική συγκολλητική ουσία)
  • Εκδοχή «αυταρχικού λαϊκισμού» (λαϊκή αγωνία για χαλάρωση ηθών κ εξασθένιση εξουσίας)
  • Ρίζες: παραδοσιακός ή οργανικός συντηρητισμός
  • Διαφορά με πατερναλιστικό συντηρητισμό: ενδυνάμωση κοινωνίας μέσω αποκατάστασης εξουσίας κ επιβολής κοινωνικής πειθάρχησης (ταιριάζει με νεοφιλελεύθερο λιμπερταριανισμό)
  • Βασικά ενδιαφέροντα: α) νόμος κ τάξη (ασφάλεια), β) δημόσια ηθική, γ) εθνική ταυτότητα
  • Αύξηση εγκληματικότητας, παραβατικότητα, αντικοινωνική συμπεριφορά= συνέπειες εξασθένισης εξουσίας μετά το ΄60.
  • Υπερβολική ανεκτικότητα= υπονόμευση θεσμών, αμφισβήτηση εξουσίας
  • Ναι σε κοινωνικό αυταρχισμό= ενίσχυση θεσμού οικογένειας (φύσει ιεραρχική και πατριαρχική)
  • Κοινωνικός αυταρχισμός + κρατικός αυταρχισμός (σκληρή στάση νόμου και τάξης)
  • Ναι σε έμφυτη ηθική διαφθορά. Ρίζες αταξίας= ανθρώπινη ψυχή κι όχι κοινωνική αδικία. Υπέρ φόβου αυστηρής τιμωρίας (υπέρ θανατικής ποινής, αυστηρής εποπτείας ανηλίκων και ποινών φυλάκισης)
Κίνδυνοι από ανεκτικότητα:
  • Δημόσια ηθική. Σταθερότητα κοινωνίας= κατεστημένες αξίες κ κοινή ηθική.
- Υπέρ επιστροφής σε οικογενειακές αξίες («Ηθική Πλειοψηφία», ΗΠΑ) ή «Βικτοριανές αξίες» (Αγγλία).
- Ανησυχία για κατάπτωση «παραδοσιακών αξιών» (αναγεννημένο χριστιανικό κίνημα= Χριστιανική νέα δεξιά): εκστρατείες κατά αμβλώσεων, ομοφυλοφιλίας, πορνογραφίας, προγαμιαίων σχέσεων, δαρβινικών εξελικτικών θεωριών
  • Υιοθέτηση διαφορετικών ηθικών αντιλήψεων. Ηθικός πλουραλισμός= απειλή για συνοχή κοινωνίας (για φιλελεύθερους= υγιής, προάγει διαφορετικότητα και ορθολογικό διάλογο)
  • Ανεκτική κοινωνία= στερείται ηθικών κανόνων κ ενοποιητικών στερεοτύπων
Κίνδυνοι από πολυπολιτισμικότητα:
  • Επιθυμία νέας δεξιάς: ενίσχυση εθνικής ταυτότητας έναντι σε εσωτερικές και εξωτερικές απειλές. Αξία έθνους= συνοχή κοινωνίας (κοινή πολιτισμική, πολιτική ταυτότητα σε θεμέλια ιστορίας/παράδοσης)
  • Έθνη= οργανικές οντότητες (φυσική τάση ατόμων να έλκονται από όμοιο)
  • Απειλή για έθνος= πολυπολιτισμικότητα. Συνέπειες:
- αποδυνάμωση δεσμών έθνους= απειλή πολιτικής κοινότητας
- έδαφος εθνοτικής κ φυλετικής σύγκρουσης
  • Υπέρ έντονων ελέγχων μετανάστευσης, υπέρ προνομιακής θέσης πολιτισμού κοινότητας «οικοδεσπότη»
  • Αντικατάσταση νεοσυντηρητικών φόβων επικράτησης παγκόσμιου κομμουνισμού από ανησυχία για «ατίθασα κράτη» κ εξάπλωση όπλων μαζικής καταστροφής (ΗΠΑ). 11η Σεπτεμβρίου: κυριότερη στρατηγική, πολιτική κ πολιτισμική απειλή= παγκόσμια τρομοκρατία. Μονομερής αφοπλισμός Μπους= «πόλεμος σε τρόμο», υπεράσπιση αμερικανικών αξιών
Αντιθέσεις μέσα στη νέα δεξιά

Διαφωνίες μεταξύ συντηρητικών
  • Scruton (νεοσυντηρητικός): ελεύθερη αγορά δεν έχει θέση στον συντηρητισμό
  • Nozick (λιμπερταριανός)+αναρχοκαπιταλιστές: όχι σε συντηρητική κοινωνική θεωρία
  • Νέα δεξιά: προσπάθεια σύγκλισης νεοφιλελεύθερων (οικονομικός φιλελευθερισμός) κ νεοσυντηρητικών απόψεων (κοινωνικός συντηρητισμός)
  • Ρήγκαν, Θάτσερ (ελεύθερη οικονομία + ισχυρό μη παρεμβατικό κράτος)
  • Gamble: πολιτικοί δεσμοί «ελεύθερης αγοράς» + «ισχυρού κράτους» (αυξανόμενη ανισότητα + φθίνουσα κρατική υποστήριξη= ανάγκη αστυνόμευσης ευταξίας αγοράς κ διατήρησης εξουσίας)
  • Νεοφιλελευθερισμός-νεοσυντηρητισμός= συμβατοί σε βαθύτερο, ιδεολογικό επίπεδο.
- Letwin: θατσερισμός= ηθική σταυροφορία προσηλωμένη σε ισχυρές αξίες (ακεραιότητα, αυτάρκεια, ενέργεια, ανεξάρτητο πνεύμα, αφοσίωση, ευρωστία). Οικονομική ζωή: χρειάζεται περιορισμό κράτους. Κοινωνική ζωή: μεγαλύτερη παρέμβαση για διατήρηση νόμου, ευταξίας, προστασία εθνικών ιδανικών, ενίσχυση άμυνας.
- Willets: αντίθεση δεξιάς= προσπάθεια εξισορρόπησης προσήλωσης σε άτομο με προσήλωση σε κοινωνία
  • Όχι συνοχή νέας δεξιάς σε ιδεολογικό κ πολιτικό επίπεδο
  • Ιδεολογικό επίπεδο:
- νεοφιλελευθερισμός: αξίες ελευθερίας, επιλογής, δικαιώματα, ανταγωνισμός (ρίζες= ανθρώπινη φύση: ατομικισμός, αυτοδυναμία)
- νεοσυντηρητισμός: αξίες εξουσίας, πειθαρχίας, σεβασμός, καθήκον (ρίζες= ανθρώπινη φύση: ευθραυστότητα, σφαλερότητα, κοινωνική εξάρτηση)
  • Πολιτικό επίπεδο:
- τάση νεοφιλελευθερισμού: απελευθέρωση δυνάμεων/πιέσεων αντίθετων με νεοσυντηρητισμό (δυναμισμός ανεξέλεγκτου καπιταλισμού= εξασθενίζει κοινωνική συνοχή + αποδυναμώνει εξουσία κατεστημένων αξιών και θεσμών)
- αντίληψη ελευθερίας από νεοφιλελεύθερους με οικονομικούς όρους (ελευθερία επιλογής σε χώρο αγοράς): επέκταση ατομικής ευθύνης κ αλλού
- αγορές: όχι «σεβασμός» σε σύνορα, άρα παγκοσμιοποιητικές κ διεθνικές συνέπειες= υπονόμευση έθνους ως σημαντική οντότητα

Ο συντηρητισμός του 21ου αιώνα

  • Ξεπέρασμα κρατικιστικής τάσης συντηρητισμού 20ου αι.: φιλικός προς αγορά
  • Κατατρόπωση σοσιαλισμού (ναι σοσιαλιστών σε φιλοσοφία/αξίες αγοράς)
  • Κατάρρευση κομμουνισμού= άνθηση παραδοσιοκρατικών πολιτικών δογμάτων. Συμβολή συντηρητισμού (δυνατότητα αυτοαναδημιουργίας ως ιδεολογικό προϊόν): όχι σε οργανισμικά, ιεραρχικά, αντι-ιδεολογικά ένστικτα. Νέα δεξιά= ευθυγράμμιση με ατομικισμό αγοράς κ κοινωνικό αυταρχισμό
  • Μετά την «ηρωική φάση» συντηρητισμού (Θάτσερ, Ρήγκαν: κατά υπερπροστατευτικού κράτους)= «διαχειριστική» φάση (ναι σε αξίες αγοράς)
- έκθεση σοσιαλιστικών λαθών κεντρικού σχεδιασμού + καπιταλιστικού κράτους πρόνοιας
- ναι σε «νέο» συντηρητικό μείγμα: ελεύθερη αγορά + ισχυρό κράτος (φιλο-εταιρικές+ αντι-προνοιακές τάσεις ΗΠΑ, τρομοκρατία= έμφαση σε ασφάλεια)
  • Προκλήσεις:
- κατάρρευση κομμουνισμού= εμφάνιση νέας δεξιάς (όχι πια αυτοπροσδιορισμός μέσα από αντιπάθεια σοσιαλισμού κ κεντρικού ελέγχου)
- οικονομία ελεύθερης αγοράς (αδιέξοδο 19ου αι.). Αναδίπλωση κράτους από οικονομική ζωή= οξύνει κίνητρα, εντατικοποιεί ανταγωνισμό, προάγει επιχειρηματικότητα + εμφάνιση μειονεκτημάτων (βραχυπρόθεσμες κ χαμηλές επενδύσεις, ανισότητα, κοινωνικός αποκλεισμός)
- αμφίσημη σχέση με μετανεωτερικότητα:
α) συμφωνία παραδοσιακού συντηρητικού σκεπτικισμού με μεταμοντερνιστική απόρριψη Διαφωτισμού (αλήθεια= μερική/τοπική),
β) αύξηση ανασφάλειας= ναι σε «φιλοσοφικό συντηρητισμό» ως φιλοσοφία προστασίας, συντήρησης, αλληλεγγύης,
γ) υπονόμευση βάσης παραδοσιακού/οργανικού συντηρητισμού από ύστερη νεωτερικότητα
- πολυπλοκότητα σύγχρονων κοινωνιών= δύσκολη η προστασία «κατεστημένων» αξιών ή «κοινής» κουλτούρας
- παγκοσμιοποίηση= συμβάλλει σε διαδικασία «αποβολής παράδοσης», ναι κοινωνική ρευστότητα κ διάλυση έννοιας εθνικής ταυτότητας
  • Φιλελεύθερη νέα δεξιά= συμβολή σε αποκαθήλωση συντηρητισμού (μόλυνση με ιό ιδεολογικής πολιτικής= διανοητική ακαμψία)
  • Παλιός συντηρητισμός= ελάχιστη εσωτερική αντίσταση σε αυτοαναδημιουργία του ως βιώσιμο ιδεολογικό σχέδιο. Δύσκολο για τον νέο.


 4. ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ
Καταγωγή και εξέλιξη

Sociare= συνδυάζω ή μοιράζομαι (πρώτη χρήση 1827, 1840: όρος οικείος)
Ιδεολογική κληρονομιά: Πλάτωνα (Πολιτεία) ή Μορ (Ουτοπία)
  • Καταγωγή: 19ος αντίδραση σε κοινωνικές/οικονομικές συνθήκες βιομηχανικού καπιταλισμού
  • Σύνδεση με τάξη βιομηχανικών εργατών
  • Κοινές ρίζες με φιλελευθερισμό: Διαφωτισμός (ορθός λόγος, πρόοδος)
  • Σοσιαλισμός: κριτική σε φιλελεύθερη κοινωνία αγοράς του laissez-faire (πρόταση εναλλακτικής λύσης αντί άθλιων συνθηκών εργασίας/ζωής)
  • Fourier, Owen (Βρετανία): υποστήριξαν εγκαθίδρυση ουτοπικών κοινοτήτων με βάση αγάπη/συνεργασία αντί ανταγωνισμού/απληστίας
  • Marx, Engels (Γερμανία): σύνθετες/συστηματικές θεωρίες αποκάλυψης «νόμων ιστορίας» (αναπόφευκτη η επαναστατική ανατροπή καπιταλισμού)
  • Τέλη 19ου: μεταμόρφωση σοσιαλισμού (βελτίωση συνθηκών ζωής + πρόοδος πολιτικής δημοκρατίας + ανάπτυξη συνδικάτων/συλλόγων= οικονομική ασφάλεια, ενσωμάτωση εργατικής τάξης σε βιομηχανική κοινωνία): υιοθέτηση νόμιμων/συνταγματικών μεθόδων (επέκταση δικαιώματος ψήφου)
  • Μέχρι Α΄ Παγκόσμιο: σοσιαλιστικά κόμματα
 α) επιδιώκουν εξουσία (μεταρρυθμιστές= σοσιαλιστές ή σοσιαλδημοκράτες), β) διακηρρύσσουν ανάγκη επανάστασης (επαναστάτες/Μπολσεβίκοι/Lenin= κομμουνιστές)
  • 20ος αι.: εξάπλωση σοσιαλιστικών ιδεών σε Αφρική, Ασία, Λατινική Αμερική (χώρες με ελάχιστη/μηδαμινή εμπειρία βιομηχανικού καπιταλισμού)= ανάπτυξη μέσα από αντι-αποικιοκρατικό αγώνα κι όχι μέσα από ταξική πάλη (αντικατάσταση ιδέας ταξικής εκμετάλλευσης με αποικιοκρατική καταπίεση= συγχώνευση σοσιαλισμού-εθνικισμού)
- Αφρικανικός, Αραβικός σοσιαλισμός= επιρροή από κοινοτικές αξίες φυλετικής ζωής κ ηθικές αρχές Ισλαμισμού
- Κουβανική Επανάσταση 1959= καθεστώς Κάστρο (σχέσεις με Ρωσία)
- Sandinista Νικαράγουα 1979= αδέσμευτοι
- Χιλή 1970: Aliende πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος μαρξιστής αρχηγός κράτους (δολοφονήθηκε)
  • Τέλη 20ου: «θάνατος σοσιαλισμού»
α) κατάρρευση Κομμουνισμού,
β) αμφισβήτηση δυτικής σοσιαλδημοκρατίας από σοσιαλιστές (υιοθέτηση ιδεών φιλελευθερισμού/συντηρητισμού)

Κανένας άνθρωπος δεν είναι ερημονήσι – κεντρικά θέματα

Κατανόηση όρου σοσιαλισμού με 3 τρόπους:
Α) οικονομικό πρότυπο (κολεκτιβισμός, σχεδιασμός)= εναλλακτική πρόταση σε καπιταλισμό (διαφορετικά παραγωγικά συστήματα) ή μέσο τιθάσευσης καπιταλισμού
Β) όργανο εργατικού κινήματος (προώθηση συμφερόντων, πολιτικής και οικονομικής εξουσίας εργαζομένων), μορφή «εργατισμού», σύνδεση με τύχη παγκόσμιου εργατικού κινήματος (όμως: + αγρότες, τεχνίτες, πολιτικές/γραφειοκρατικές ελίτ)
Γ) πολιτικό πιστεύω ή ιδεολογία (σύνολο ιδεών, αξιών, θεωριών): κοινότητα, συνεργασία, ισότητα, κοινωνική τάξη, κοινοκτημοσύνη
Κοινότητα

  • Ενοποιητική εικόνα ανθρώπινων όντων ως κοινωνικών πλασμάτων (υπέρβαση προβλημάτων μέσω κοινότητας, όχι μόνο ατομικής προσπάθειας)
  • Έμφαση σε ικανότητα ανθρώπου για συλλογική δράση, κοινή εργασία, όχι σε προσωπική ιδιοτέλεια
  • Άνθρωποι= σύντροφοι, αδέλφια (δεσμοί κοινής ανθρωπότητας)
  • Ανθρώπινη φύση= όχι αμετάβλητη/σταθερή εκ γενετής, ναι εύπλαστη από εμπειρίες, περιστάσεις κοινωνικής ζωής (υπέρ ανατροφής/εκπαίδευσης)
  • Φιλελεύθεροι: διάκριση ατόμου-κοινωνίας
Σοσιαλιστές: άτομο αδιαχώριστο από κοινωνία (όχι αύταρκες/αυτοδύναμο)
  • Φιλελεύθεροι/συντηρητικοί: άτομα εκ φύσεως υστερόβουλα/ιδιοτελή
Σοσιαλιστές: κτητική, υλιστική, επιθετική συμπεριφορά= αποτέλεσμα κοινωνικών συνθηκών κι όχι φυσικών (κατηγορία εναντίον καπιταλισμού). Ανθρώπινα όντα= όχι μεγιστοποιητές χρησιμότητας (όχι σε ωφελιμισμό).
  • Ριζοσπαστική αιχμή= όχι παράγωγο του τι είναι οι άνθρωποι, αλλά τι μπορούν να γίνουν= ουτοπικά οράματα καλύτερης κοινωνίας (απελευθέρωση κ ολοκλήρωση ατόμων ως μέλη κοινότητας)
  • Σοσιαλισμός= διατήρηση παραδοσιακών κοινωνικών αξιών/προβιομηχανικών ενάντια σε δυτικό ατομικισμό. (Τανζανία: «φυλετικός σοσιαλισμός)
  • Ναι σε ανάγκη «αποκατάστασης» κοινωνικής διάστασης ζωής Δύσης μετά από βιομηχανικό καπιταλισμό (στόχος ουτοπικών σοσιαλιστών 19ου Fourier, Owen: πειράματα κοινοτικής ζωής, ίδρυση πρότυπων κοινοτήτων)
Συνεργασία
  • Σοσιαλισμός: άνθρωποι= κοινωνικά όντα, άρα φυσική σχέση= συνεργασία
- Φιλελεύθεροι/συντηρητικοί: άτομα= ιδιοτελή, άρα φυσική σχέση= ανταγωνισμός (υγιές γιατί ενθαρρύνει για σκληρή εργασία + ανταμοιβές)
  • «Ανταγωνισμός» για σοσιαλιστές: στρέφει κάθε άτομο εναντίον του άλλου, αγνοεί κοινωνική φύση, προάγει εγωισμό, επιθετικότητα
  • Συνεργασία= ηθική κ οικονομική έννοια.
- Κοινή εργασία= δεσμοί συμπάθειας, φροντίδας, στοργής μεταξύ ατόμων.
- Τιθάσευση κοινωνίας= ευκολότερη από ατόμων
- Kropotkin: ικανότητα «αλληλοβοήθειας»= λόγος επιβίωσης/ανάπτυξης ανθρώπινου είδους
  • Ηθικό κίνητρο παρακίνησης όντων (κι όχι τόσο υλικά)= συνεισφορά σε κοινό καλό, συμπάθεια/αίσθημα ευθύνης για συνάνθρωπο. (Καπιταλισμός: ανταμοιβές για εργασία).
- Κομμουνιστική θεωρία κατανομής Marx: «απ΄τον καθένα σύμφωνα με ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με ανάγκες του»
- Ναι σε ανάγκη ισορροπίας μεταξύ υλικών κ ηθικών κινήτρων.
- Σημαντικό κίνητρο οικονομικής ανάπτυξης= χρηματοδότηση κοινωνικής πρόνοιας για πιο φτωχά/ευάλωτα στοιχεία κοινωνίας
  • Προσήλωση σε συνεργασία= ανάπτυξη συνεργατικών επιχειρήσεων (αντικατάσταση ανταγωνιστικών/ιεραρχικών επιχειρήσεων καπιταλισμού)
- Σκοπός= αμοιβαίο όφελος
- οργάνωση σύμφωνα με αρχές εργατικής αυτοδιαχείρισης
- συνήθως έλεγχος από κομματικά αφεντικά περιοχής…

Ισότητα

  • Βασικό χαρακτηριστικό σοσιαλιστικής ιδεολογίας= προσήλωση στην ισότητα (διάκριση από φιλελευθερισμό, συντηρητισμό)
- Συντηρητισμός: κοινωνία εκ φύσεως ιεραρχική (ισότητα=παράλογη)
- Φιλελευθερισμός: τυπική ισότητα= ίση ηθική αξία, άρα ίσα δικαιώματα/σεβασμό + διαφορετικά προσόντα/ικανότητες (εκ γενετής): ανάλογες ανταμοιβές. Ισότητα ευκαιριών= όχι κοινωνική/οικονομική ισότητα
- Σοσιαλισμός: πίστη σε κοινωνική ή εισοδηματική ισότητα
  • Επιχειρήματα σοσιαλισμού:
α) κοινωνική ισότητα: συντηρεί δικαιοσύνη, αμεροληψία (ανισότητα πλούτου= όχι αποτέλεσμα έμφυτων διαφορών ικανοτήτων ατόμων).
- Καπιταλισμός: ανέθρεψε ανταγωνιστική/εγωιστική συμπεριφορά
- Ανθρώπινη ανισότητα: αντανακλά άνιση δομή κοινωνίας
- Σημαντικότερες μορφές κοινωνικής ανισότητας: αποτέλεσμα άνισης μεταχείρισης από κοινωνία κι όχι συνέπεια φύσης
- Δικαιοσύνη= άνθρωποι ως ίσοι (για ανταμοιβές, υλικές περιστάσεις)
-Τυπική ισότητα= ανεπαρκής (παραβλέπει δομικές ανισότητες καπιταλισμού)
- Ισότητα ευκαιριών= νομιμοποιεί ανισότητα (μύθος εκ γενετής ανισότητας), νοοτροπία «επιβίωσης καταλληλότερου» (μεσοβέζικη φιλοσοφία)
β) κοινωνική ισότητα: προάγει κοινότητα, συνεργασία (ίσες κοινωνικές περιστάσεις= ταύτιση ανθρώπων, συνεργασία για κοινό καλό)
- ίσα εισοδήματα= κοινωνική αλληλεγγύη
- κοινωνική ανισότητα= σύγκρουση, αστάθεια (ταξική σύγκρουση/πόλεμος)
γ) κοινωνική ισότητα: ικανοποίηση αναγκών= βάση ανθρώπινης ολοκλήρωσης κ αυτοπραγμάτωσης. «Ανάγκη»= απαιτεί ικανοποίηση.
- εκπλήρωση βασικών αναγκών= ουσία ελευθερίας
- ελευθερία + ισότητα= συμβατές αρχές
- ίδιες βασικές ανάγκες ανθρώπων= εξισωτική σημασία ανάγκης-εκπλήρωσης (αμφισβητούμενο: περίπτωση «ειδικών» αναγκών)
  • Συμφωνία σοσιαλιστών για αξία κοινωνικής/οικονομικής ισότητας
  • Διαφωνία σοσιαλιστών για μέγεθος υλοποίησης
- Μαρξιστές-Κομμουνιστές: ναι σε απόλυτη κοινωνική ισότητα μέσω κατάργησης ατομικής ιδιοκτησίας κ κολεκτιβοποίησης παραγωγικού πλούτου (διανομή βάσει αναγκών καθενός)
- Σοσιαλδημοκράτες: σχετική κοινωνική ισότητα μέσω ανακατανομής πλούτου μέσω κοινωνικού κράτους κ συστήματος προοδευτικής φορολόγησης (εξημέρωση καπιταλισμού αντί απόρριψή του, αποδοχή ρόλου υλικών κινήτρων + σημασία εκπλήρωσης αναγκών ως εξάλειψη φτώχειας)

Ισότητα για:
Φιλελεύθερους: οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι υπό έννοια ίσης ηθικής αξίας= τυπική ισότητα (νομική/πολιτική) + ισότητα ευκαιριών. Κοινωνική ισότητα= εις βάρος ελευθερίας (τιμωρία ικανοτήτων). Κλασικοί: αυστηρή αξιοκρατία + οικονομικά κίνητρα. Σύγχρονοι: πραγματικές ίσες ευκαιρίες προϋποθέτουν σχετική κοινωνική ισότητα
Συντηρητικούς: κοινωνία εκ φύσεως ιεραρχική= απόρριψη ισότητας (αφηρημένος και ανέφικτος στόχος). Νέα δεξιά: ατομικιστική πίστη σε ισότητα ευκαιριών κ έμφαση σε οικονομικά οφέλη υλικής ανισότητας
Σοσιαλιστές: ισότητα ως θεμελιώδη αξία, ναι σε κοινωνική ισότητα με σχετική (σοσιαλδημοκρατία) ή απόλυτη (κομμουνισμός) έννοια= διασφάλιση κοινωνικής συνοχής και αδελφοσύνης, δικαιοσύνης, ελευθερία (θετική)
Αναρχικούς: έμφαση σε πολιτική ισότητα (ίσο/απόλυτο δικαίωμα προσωπικής αυτονομίας). Πολιτική ανισότητα= καταπίεση. Αναρχοκομμουνιστές: απόλυτη κοινωνική ισότητα (συλλογική ιδιοκτησία παραγωγικού πλούτου)
Φασίστες: ριζική ανισότητα= χαρακτηριστικό ανθρωπότητας (ηγέτες-οπαδοί, έθνη, φυλές). Έμφαση σε έθνος/φυλή= ισότητα ως προς βασική κοινωνική ταυτότητα
Φεμινίστριες: έμφυλη ισότητα= ίσα δικαιώματα/ευκαιρίες (φιλελεύθερος φεμινισμός) ή ίση κοινωνική/οικονομική εξουσία (σοσιαλιστικός φεμινισμός) ασχέτως φύλου. Ριζοσπάστριες: ισότητα= «ανδρική ταυτότητα» γυναικών (απορριπτέα)
Οικολόγοι: βιοκεντρική ισότητα= όλες οι μορφές ζωής έχουν ίσο δικαίωμα ζωής/ανάπτυξης. Συμβατικές έννοιες ισότητας= ανθρωποκεντρικές (αποκλείουν συμφέροντα οντοτήτων)

Κοινωνική τάξη

Κοινωνική τάξη= ομάδες ανθρώπων με παραπλήσια κοινωνική/οικονομική θέση (σημαντικότερη πολιτικά κοινωνική διαίρεση κατά σοσιαλισμό)
  • Δύο τρόποι έκφρασης σοσιαλιστικής ταξικής πολιτικής:
Α. κοινωνική τάξη= εργαλείο ανάλυσης. Κοινωνικές τάξεις (κι όχι άτομα)= πρωταγωνιστές ιστορίας κ κλειδί κατανόησης κοινωνικών/πολιτικών αλλαγών
Β. εργατική τάξη, πολιτική πάλη, απελευθέρωση.
- Σοσιαλισμός= έκφραση συμφερόντων εργατικής τάξης.
- Εργατική τάξη= όχημα επίτευξης σοσιαλισμού.
  • Κοινωνική τάξη= αποδεκτή ως μη αναγκαίο/μόνιμο χαρακτηριστικό κοινωνίας. Σοσιαλιστικές κοινωνίες= αταξικές ή μείωση ταξικών ανισοτήτων (απελευθέρωση εργατικής τάξης από ταξική ταυτότητα= μετατροπή σε πλήρως ανεπτυγμένα ανθρώπινα όντα)
  • Φύση και σημασία κοινωνικής τάξης
- Μαρξιστική παράδοση: σύνδεση τάξης με οικονομική εξουσία (σχέση ατόμου με μέσα παραγωγής). Ταξικές διαιρέσεις= διαιρέσεις μεταξύ «κεφαλαίου»/ιδιοκτητών παραγωγικού πλούτου (αστική τάξη) κ «εργασίας»/πωλητές εργατικής δύναμης (προλεταριάτο). Ασυμβίβαστη σύγκρουση αστικής τάξης κ προλεταριάτου= ανατροπή καπιταλισμού μέσα από προλεταριακή επανάσταση.
- Σοσιολδημοκράτες: προσδιορισμός κοινωνικής τάξης με όρους εισοδήματος κ διαφοράς κύρους, «λευκών κολάρων» (μεσαία τάξη) κ «γαλάζιων κολάρων»/χειρόνακτες (εργατική τάξη). Στόχος= περιορισμός αποστάσεων μεσαίας κ εργατικής τάξης μέσα από οικονομική/κοινωνική παρέμβαση κράτους. Ναι σε κοινωνική βελτίωση κ ταξική αρμονία, όχι σε ταξικό πόλεμο
  • 20ος αι.: εξασθένιση σύνδεσης σοσιαλισμού κ ταξικής πολιτικής.
Αίτια μείωσης ταξικής αλληλεγγύης και συρρίκνωση παραδοσιακής εργατικής τάξης ή προλεταριάτου πόλης:
- αποβιομηχανοποίηση
- μείωση εύρους δευτερογενούς τομέα οικονομίας (μείωση παραδοσιακών βιομηχανιών εντάσεως εργασίας)
- «μετα-Φορντιστικό» σύστημα αντί «Φορντιστικού»= ποικιλόμορφοι ταξικοί σχηματισμοί= εγκατάλειψη παραδοσιακών σοσιαλιστικών πολιτικών + ριζοσπαστισμός σε σχέση με ζητήματα ισότητας φύλων, οικολογικής αρμονίας, δικαιωμάτων ζώων, ειρήνης, διεθνούς ανάπτυξης (όχι ταξικά)

Κοινοκτημοσύνη

  • Καταγωγή ανταγωνισμού/ανισότητας= θεσμός ατομικής ιδιοκτησίας (παραγωγικός πλούτος ή «κεφάλαιο» κι όχι προσωπικά αντικείμενα)= διάκριση από φιλελευθερισμό κ συντηρητισμό (περιουσία= φυσική/σωστή)
  • Όχι σε ατομική ιδιοκτησία, ναι σε κοινοκτημοσύνη παραγωγικού πλούτου
- ιδιοκτησία= άδικη: παραγωγή πλούτου από συλλογική προσπάθεια εργατικού δυναμικού, άρα πρέπει να ανήκει σε κοινότητα κι όχι ιδιώτες
- περιουσία= ηθικά διαβρωτική (γεννά απληστία), ενθάρρυνση υλισμού
- ιδιοκτησία= διχαστική (προκαλεί συγκρούσεις εντός κοινωνίας, ιδιοκτήτες-εργάτες, εργοδότες-υπάλληλοι, πλούσιοι-φτωχοί)
  • Μαρξ: κατάργηση ατομικής ιδιοκτησίας + δημιουργία αταξικής, κομμουνιστικής κοινωνίας (αντί καπιταλισμού). Ιδιοκτησία= ανήκει στο σύνολο, για καλό ανθρωπότητας.
  • Λένιν/μπολσεβίκοι: (Ρωσία 1917) εφαρμογή σοσιαλισμού μέσα από εθνικοποίηση (επέκταση κρατικού ελέγχου σε οικονομία).
  • Στάλιν= κρατικός κολεκτιβισμός (κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία). Κοινοκτημοσύνη= «ιδιοκτησία κράτους» (σοσιαλιστική κρατική ιδιοκτησία)= κρατικός σοσιαλισμός Σοβιετικής Ένωσης
  • Σοσιαλδημοκράτες: επιλεκτική εθνικοποίηση Δύσης. Στόχος= μεικτή οικονομία (όχι πλήρης κρατικός κολεκτιβισμός) πχ Βρετανία: κρατικοποίηση «στρατηγικών μεγεθών» οικονομίας (βαριά βιομηχανία)= έλεγχος οικονομίας χωρίς εκτεταμένη κολεκτιβοποίηση
  • 1950: αποστασιοποίηση από «πολιτική ιδιοκτησίας», ορισμός σοσιαλισμού με όρους επιδίωξης ισότητας κ κοινωνικής δικαιοσύνης
  • 1980: «νέος» αναθεωρητισμός= αποδοχή ιδιωτικού τομέα, ιδιωτικοποιήσεων
Δρόμοι προς τον σοσιαλισμό

Ζητήματα διχασμού:
  • Στόχοι/σκοποί σοσιαλιστών, ανταγωνιστικοί ορισμοί «σοσιαλισμού»
- φονταμενταλιστικός (κομμουνιστική παράδοση) VS αναθεωρητικός (σοσιαλδημοκρατική παράδοση) σοσιαλισμός
  • Μέσα επίτευξης: «δρόμοι προς σοσιαλισμό». Σοσιαλισμός: δύναμη αλλαγής. Δρόμος: καθορίζει χαρακτήρα σοσιαλιστικού κινήματος+ μορφή σοσιαλισμού (μέσα + στόχοι αλληλοσυνδέονται)
Επαναστατικός σοσιαλισμός

  • Τρόπος= επαναστατική ανατροπή υπάρχοντος πολιτικού συστήματος (βία)
  • Blanqui: ναι σε μικρή ομάδα αφοσιωμένων συνωμοτών
  • Marx, Engels: «προλεταριακή επανάσταση» από ταξικά συνειδητοποιημένες μάζες εργατών= ανατροπή καπιταλισμού
  • 1917 α΄ σοσιαλιστική επανάσταση (Lenin, Μπολσεβίκοι): πραξικόπημα. Μπολσεβίκικη Επανάσταση= πρότυπο για επόμενες γενιές σοσιαλιστών
  • 19ος αι. ναι σε επαναστατικές τακτικές επειδή:
- απόλυτη αδικία πρώτης βιομηχανοποίησης (καπιταλισμός= καταπίεση κ εκμετάλλευση). Εξεγέρσεις 1848.
- όχι εναλλακτικά μέσα πολιτικής επιρροής για εργατικές τάξεις (αποκλεισμένοι από πολιτική ζωή= όχι δικαίωμα ψήφου + πολιτικός συντηρητισμός αγροτικής τάξης)
  • Επανάσταση= αντανακλά ιδέες για κράτος κ φύση κρατικής εξουσίας
- Φιλελεύθεροι: κράτος= ουδέτερο σώμα, υπέρ συμφερόντων πολιτών
- Σοσιαλιστές: κράτος= όργανο ταξικής καταπίεσης, υπέρ συμφερόντων «κεφαλαίου» κ ενάντια σε συμφέροντα «εργασίας».
  • Μαρξιστές: πολιτική εξουσία= ταξικά συμφέροντα, κράτος= αστικό (υπέρ κεφαλαίου). Καθολική ψήφος= προσωπείο ανισότητας τάξεων, αποπροσανατολίζει πολιτικές ενέργειες εργατικής τάξης.
- Μονόδρομος η ανατροπή αστικού κράτους μέσα από πολιτική επανάσταση.
- Προσωρινή περίοδος: «δικτατορία προλεταριάτου» (προστασία επανάστασης από αντεπανάσταση αστικής τάξης)
  • 2ο μισό 20ου: πίστη σε επανάσταση= για αναπτυσσόμενο κόσμο
  • Μεταπολεμικά: εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, «ένοπλος αγώνας»= κατά αποικιοκρατικής εξουσίας. Κινέζικοι, Βιετναμέζικοι, Αργεντινοί, Κουβανικοί, Αφρικανικοί επαναστατικοί αγώνες. Βίαιη εξέγερση= πολιτική αναγκαιότητα + ψυχολογικό χαρακτηριστικό αντι-αποικιοκρατικού αγώνα (Fanon).
  • Επιπτώσεις επαναστατικών πολιτικών σε σοσιαλισμό:
- επιδίωξη φονταμενταλιστικών στόχων
- πλεονέκτημα επανάστασης= ανατροπή υπολειμμάτων παλαιού καθεστώτος κ κατασκευή νέου κοινωνικού συστήματος (σοσιαλιστική κοινωνία)= σοσιαλισμός με μορφή κολεκτιβισμού (πρότυπο Στάλιν)
- σύνδεση με εκτροπή προς δικτατορία κ χρήση πολιτικής καταστολής:
α) βία ως νόμιμο όργανο πολιτικής πρακτικής,
β) υιοθέτηση δομών στρατιωτικού τύπου (ισχυρή ηγεσία, αυστηρή πειθαρχία),
γ) απομάκρυνση αντίπαλων δυνάμεων= ολοκληρωτικές δικτατορίες
  • Κατάρρευση Κομμουνισμού= πλήγμα επαναστικής σοσιαλιστικής παράδοσης. Ολοκλήρωση μεταστροφής σοσιαλισμού σε συνταγματικές κ δημοκρατικές πολιτικές.

Εξελικτικός σοσιαλισμός

19ος αι.: ωρίμανση καπιταλισμού= άμβλυνση επαναστατικότητας εργατικής τάξης
- αύξηση βιοτικού επιπέδου/μισθών= εν μέρει λόγω αποικιοκρατικής επέκτασης
- ποικιλία θεσμών-σωματείων εργαζομένων, συνδικάτα, πολιτικά κόμματα= προστασία συμφερόντων εργατικής τάξης, αίσθηση ασφάλειας/ενσωμάτωσης σε βιομηχανική κοινωνία
- ανάπτυξη πολιτικής δημοκρατία= επέκταση δικαιώματος ψήφου σε εργατική τάξη
  • Εναλλακτικός δρόμος για σοσιαλισμό= εξελικτικός, «δημοκρατικός» ή «κοινοβουλευτικός» (όχι επαναστατικός).
- Μαρξ: ναι σε ειρηνική μετάβαση στο σοσιαλισμό.
- Engels: υπέρ εκλογικών μεθόδων
- Επικράτηση επαναστατικών δογμάτων σε υπανάπτυκτες χώρες
  • Φαβιανή Κοινωνία (1884 Webbs)= κοινοβουλευτικός σοσιαλισμός Βρετανίας (όνομα από Φάβιο Μάξιμο: υπονομευτική/αμυντική τακτική εναντίον Αννίβα)= πολιτική δράση (σοσιαλιστικό κόμμα) + εκπαίδευση
- Σοσιαλιστικό κόμμα: αποδοχή φιλελεύθερης θεωρίας κράτους ως ουδέτερου διαιτητή (όχι σε Μαρξιστική αντίληψη: κράτος= όργανο ταξικής καταπίεσης)
- Δημιουργία Βρετανικού Εργατικού Κόμματος 1918
- Ιδέα προσηλυτισμού ομάδων ελίτ στον σοσιαλισμό μέσω εκπαίδευσης (σοσιαλισμός= ηθικά ανώτερος καπιταλισμού: βιβλικές αρχές, ορθολογικός, αποτελεσματικός: αποφυγή σπατάλη πόρων ταξικής σύγκρουσης)
  • SPD= μεγαλύτερο σοσιαλιστικό κόμμα Ευρώπης (επιρροή από Φαβιανούς)
- θεωρητική προσήλωση σε μαρξιστική στρατηγική
- πρακτική υιοθέτηση μεταρρυθμιστικών προσεγγίσεων
- ιδέες Lassalle: επέκταση πολιτικής δημοκρατίας, ώστε κράτος να ανταποκριθεί σε συμφέροντα εργατικής τάξης
- ιδέες Bernstein: ναι σε δημοκρατικό κράτος, περιττή η μαρξιστική επανάσταση, ναι σε εκλογική διαδικασία εισαγωγής σοσιαλισμού ως φυσιολογική συνέπεια εξέλιξης καπιταλισμού
  • Εμφάνιση πλήθους εργατικών πολιτικών κομμάτων
  • Υιοθέτηση ιδεών από δυτικά κομμουνιστικά κόμματα= Ευρωκομμουνισμός (επιδίωξη δημοκρατικού δρόμου προς κομμουνισμό κ διατήρηση ανοιχτού, ανταγωνιστικού πολιτικού συστήματος)
Το αναπόφευκτο της βαθμιαίας εξέλιξης

  • Αισιοδοξία τέλους 19ου αι.= Φαβιανή προφητεία («αναπόφευκτο βαθμιαίας εξέλιξης»)
  • Μαρξ: είχε προβλέψει αναπόφευκτη ανατροπή καπιταλιστικής κοινωνίας
- Ιστορία= καθοδηγείται από δυνάμεις ταξικής σύγκρουσης (εξελικτικοί σοσιαλιστές: λογική δημοκρατικής διαδικασίας)
  • Θεμελίωση αισιοδοξίας εξελικτικών σοσιαλιστών:
α) προοδευτική επέκταση δικαιώματος ψήφου για όλους= πολιτική ισότητα
β) πολιτική ισότητα= συμφέρον πλειοψηφίας (καθορίζει έκβαση εκλογών)= εξουσία στα χέρια της εργατικής τάξης (πολυάριθμη)
γ) σοσιαλισμός= φυσικό σπίτι εργατικής τάξης, προοπτική κοινωνικής δικαιοσύνης (καπιταλισμός= σύστημα ταξικής εκμετάλλευσης)= εξασφάλιση εκλογικής επιτυχίας
δ) εξουσία σοσιαλιστικών κομμάτων= θεμελιώδης μετασχηματισμός κοινωνίας μέσα από διαδικασία κοινωνικής μεταρρύθμισης. Επίτευξη πολιτικής ισότητας: ναι σε καθιέρωση κοινωνικής ισότητας
  • Αντίφαση δημοκρατικού σοσιαλισμού: εκλογικές πιέσεις= αναθεώρηση ή μετρίαση ιδεολογικών πεποιθήσεων
- Όχι επίτευξη μόνιμης εξουσίας από σοσιαλιστικά κόμματα (εξαίρεση: Σουηδικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα)
- Όχι επίτευξη κοινωνικού μετασχηματισμού (ναι σε μεταρρυθμίσεις)= όχι κατάργηση καπιταλισμού
  • Απρόβλεπτα προβλήματα δημοκρατικού σοσιαλισμού:
- επικέντρωση εκλογικής απήχησης σε χειρώνακτες εργάτες πόλεων= όχι πλειοψηφία (σύγχρονος καπιταλισμός= τεχνολογικός: μείωση «παραδοσιακής» εργατικής τάξης). Εμφάνιση «ικανοποιημένης πλειοψηφίας» (συντηρητική πολιτική συμπεριφορά)= τροποποίηση ιδεολογίας
- στροφή σοσιαλισμού σε ευρύτερα ακροατήρια (συνασπισμοί)= τροποποίηση ιδεολογικών πεποιθήσεων
- αναθεώρηση από σοσιαλιστικά κόμματα ικανότητας καπιταλισμού να «προσφέρει αγαθά»= προσπάθεια απήχησης σε πλουσιότερη εργατική τάξη (1950). Προσπάθεια εναρμόνισης σοσιαλισμού με οικονομική παγκοσμιοποίηση (1980, 1990)
- κατάληξη σοσιαλισμού: προσπάθειες λειτουργικότητας οικονομίας αγοράς (κι όχι αναδιάρθρωσης κοινωνικής δομής καπιταλισμού)
  • Αριστεροί σοσιαλιστές: άρνηση αποδοχής εγκατάλειψης φονταμεντιλιστικού σοσιαλισμού από εργατική τάξη (όχι ανεξάρτητη πολιτική κρίση).
- Μαρξιστές: ενίσχυση καπιταλισμού από ιδεολογική χειραγώγηση («αστική ιδεολογία» διαποτίχει κοινωνία).
- Lenin: ανάγκη ηγεσίας επαναστατικού κόμματος (αλλιώς «συνδικαλιστική συνείδηση»= επιθυμία για υλική βελτίωση εντός καπιταλιστικού συστήματος κι όχι πλήρης επαναστατική «ταξική συνείδηση)
- Gramci: αστική τάξη εξουσιάζει καπιταλισμό, όχι μόνο μέσα από οικονομική δύναμη, αλλά μέσω «ιδεολογικής ηγεμονίας»
  • Εκλογή σοσιαλιστικού κόμματος= αντιμετώπιση εδραιωμένων συμφερόντων κράτους και κοινωνίας. Kautsky: «η καπιταλιστική τάξη άρχει, δεν κυβερνά»
- πλαίσιο εκλεγμένων κυβερνήσεων: «κρατικό σύστημα» (Δημόσια Διοίκηση, δικαστήρια, αστυνομία, στρατός)= φορείς ταξικών προκαταλήψεων (άμβλυνση, εμπόδιση ριζοσπαστικών σοσιαλιστικών πολιτικών) + σεβασμός κυβέρνησης σε δύναμη μεγάλων επιχειρήσεων (βασικός εργοδότης/επενδυτής οικονομίας, χρηματοδότης κομμάτων)
- ναι σε αξίωμα σοσιαλιστικών κυβερνήσεων, όχι απαραίτητα εξουσία…

Μαρξισμός

  • Γέννηση «Μαρξισμού» μετά το θάνατο του Μαρξ (1883): προϊόν προσπάθειας Engels, Kautsky (Γερμανός σοσιαλιστής ηγέτης), Plekhanov (Ρώσος θεωρητικός)= συμπύκνωση ιδεών/θεωριών Μαρξ σε συστηματική/περιεκτική θεώρηση κόσμου + εναρμόνιση με αναπτυσσόμενο σοσιαλιστικό κίνημα
  • Ορθόδοξος Μαρξισμός του Engels («διαλεκτικός υλισμός»: όρος Plekhanov)= βάση Σοβιετικού κομμουνισμού
  • «χυδαίος» Μαρξισμός= έμφαση σε μηχανιστικές θεωρίες κ ιδέα ιστορικής αναγκαιότητας
  • Ερμηνείες Μαρξ ως οικονομικός ντετερμινιστής ή ανθρωπιστή σοσιαλιστή
  • Διακρίσεις πρώιμων κ ύστερων συγγραμμάτων Μαρξ
  • Μαρξ: νέα εκδοχή σοσιαλισμού (επιστημονικός)= αποκάλυψη φύσης κοινωνικής κ ιστορικής εξέλιξης (όχι ηθική κριτική καπιταλισμού)
  • Τρες μορφές Μαρξισμού: Κλασικός Μαρξισμός, Ορθόδοξος Κομμουνισμός, Σύγχρονος Μαρξισμός
Κλασικός Μαρξισμός

Φιλοσοφία

Πυρήνας κλασικού Μαρξισμού: φιλοσοφία ιστορίας που περιγράφει γιατί ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος να αντικατασταθεί από σοσιαλισμό
  • Έργο Μαρξ: θεωρία κοινωνίας+ σοσιαλιστικό πολιτικό σχέδιο
  • Απροθυμία Μαρξ να διαχωρίσει θεωρία κ πρακτική + πίστη σε διαμόρφωση ανθρώπου μέσω διαμόρφωσης κόσμου του= πολυπλοκότητα συγγραμμάτων
  • Επίκριση πρώιμων σοσιαλιστών στοχαστών από Μαρξ: ουτοπικοί (όχι σύνδεση με ανάγκη ταξικής πάλης κ επανάστασης)
  • Μαρξ: εμπειρική ανάλυση ιστορίας κ κοινωνίας
  • Μαρξισμός= προσπάθεια κατανόησης ιστορίας μέσα από εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων (κύρος=προσομοίωση θρησκείας)= δήλωση Engels
  • Υιοθέτηση «υλιστικής αντίληψης ιστορίας» (ιστορικός υλισμός) Engels από Μαρξ και απόρριψη θέσης Hegel (ιστορία= εκτύλιξη παγκόσμιου πνεύματος)
  • Μαρξ: θεμελιώδης ρόλος υλικών συνθηκών σε μορφές κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης (παραγωγή μέσων συντήρησης= σημαντικότερη ανθρώπινη δραστηριότητα)
  • Κοινωνική συνείδηση + «νομική κ πολιτική υπερδομή»= αντανάκλαση «οικονομικής βάσης» (θεμέλιο κοινωνίας). (Έχει εγείρει συζητήσεις η φύση της σχέσης βάσης-υπερδομής.)
  • Βάση= τρόπος παραγωγής (οικονομικό σύστημα): φεουδαλισμός, καπιταλισμός, σοσιαλισμός κλπ
  • Ασπάστηκε/αναποδογύρισε (υλιστική ερμηνεία) άποψη Hegel: κινητήρια δύναμη ιστορικής αλλαγής= διαλεκτική (αλληλεπίδραση ανταγωνιστικών δυνάμεων προς ανώτερο επίπεδο εξέλιξης). Θέση-αντίθεση-σύνθεση.
- εσωτερικές αντιφάσεις τρόπου παραγωγής= ιστορική αλλαγή
- καπιταλισμός= ενσωματώνει αντίθεσή του (προλεταριάτο)
- σύγκρουση καπιταλισμού-προλεταριάτου= ανώτερο επίπεδο σοσιαλιστικής, κομμουνιστικής κοινωνίας
  • Θεωρία Μαρξ για ιστορία= τελεολογική (δίνει νόημα/σκοπό στην ιστορία= αταξικός κομμουνισμός)
Στάδια ιστορίας (πάλη καταπιεσμένων-καταπιεστών):
1. πρωτόγονος κομμμουνισμός ή φυλετική κοινωνία (υλική σπανιότητα= πηγή σύγκρουσης)
2. δουλεία κλασικών/αρχαίων κοινωνιών (σύγκρουση αφέντη-σκλάβου)
3. φεουδαλισμός (ανταγωνισμός γαιοκτημόνων-δουλοπάροικων)
4. καπιταλισμός (πάλη αστικής τάξης κ προλεταριάτου)
- κάθε στάδιο προκάλεσε ανάπτυξη «παραγωγικών δυνάμεων»: μηχανολογικού εξοπλισμού, τεχνολογίας, εργασιακών διαδικασιών
  • Οραματισμός τέλους ιστορίας από Μαρξ (επιρροή Hegel): κοινωνία χωρίς εσωτερικές αντιφάσεις ή ανταγωνισμούς= κομμουνισμός (αταξική κοινωνία με βάση κοινοκτημοσύνη παραγωγικού πλούτου): τέλος «προ-ιστορίας ανθρωπότητας»
Οικονομία

  • Πρώτα συγγράμματα Μαρξ: έννοια αλλοτρίωσης (κριτική καπιταλισμού)
- Καπιταλισμός= σύστημα παραγωγής με σκοπό την ανταλλαγή.
Αποξένωση ανθρώπων από:
α. προϊόν μόχθου τους
β. διαδικασία εργασίας (αναγκαστική επίβλεψη επιστατών/διευθυντών)
γ. από συνάνθρωπο (εργασία όχι κοινωνική, ενθάρρυνση ιδιοτέλειας ατόμων)
δ. από εαυτό (εργασία= εμπόρευμα, δουλειά= απρόσωπη δραστηριότητα κι όχι πεδίο διημουργίας και ολοκλήρωσης)
  • Επόμενα έργα: καπιταλισμός με όρους ταξικής σύγκρουσης/εκμετάλλευσης
- Προσδιορισμός τάξης με όρους οικονομικής δύναμης 
- καπιταλιστική κοινωνία= Αστική τάξη (ιδιοκτήτες μέσων παραγωγής) + Προλεταριάτο (άνευ ιδιοκτησίας μάζες, πώληση εργασίες, μισθωτοί/σκλάβοι)
  • Ανάλυση ταξικού συστήματος= κατανόηση ιστορίας= προβλέψεις (ιστορία κοινωνιών= ιστορία πάλης τάξεων)
  • Φορείς αλλαγής ιστορίας= τάξεις (όχι άτομα, όχι κόμματα/κινήματα)
  • Σχέση τάξεων= ασυμβίβαστος ανταγωνισμός, εκμετάλλευση υποτελούς τάξης
- ιδέα «υπεραξίας», εργασιακή θεωρία αξίας (Λοκ): αξία αγαθού= ποσότητα εργασίας παραγωγής του + κέρδος (απόσπαση υπεραξίας από εργάτες).
- οικονομική εκμετάλλευση= θεμελιώδες χαρακτηριστικό καπιταλισμού
·         Ενδιαφέρον Μαρξ για:
α. εγγενή αστάθεια καπιταλισμού (αντιφάσεις, ταξική σύγκρουση),
β. φύση καπιταλιστικής ανάπτυξης= τάση προς οικονομικές κρίσεις (κυκλικές κρίσεις υπερπαραγωγής) + ροπή προς μονοπώλια (συγκέντρωση κεφαλαίου σε λίγους + απορρόφηση υπόλοιπων τάξεων από προλεταριάτο= συντριπτική πλειοψηφία εκμεταλλευομένων μαζών)

Πολιτική

Σημαντικότερη πρόβλεψη Μαρξ: ανατροπή καπιταλισμού από προλεταριακή επανάσταση
·         Όχι απλή πολιτική (απομάκρυνση ελίτ από εξουσία), αλλά κοινωνική επανάσταση (εγκατάσταση νέου τρόπου παραγωγής, στόχος: πλήρης κομμουνισμός)
·         Αρχή επανάστασης: όχι περαιτέρω εξέλιξη παραγωγικών τεχνικών μεθόδων κ καινοτομιών (παραγωγικών δυνάμεων) λόγω ταξικού συστήματος κ σχέσεων παραγωγής (εμφάνιση σε ώριμες καπιταλιστικές χώρες) + ωρίμανση «ταξικής συνείδησης» (συνειδητοποίηση εκμετάλλευσης)
·         Επανάσταση= αυθόρμητη ενέργεια (χωρίς ηγέτες) κατά αστικού κράτους
·         Δύο θεωρίες για κράτος από Μαρξ:
Α. Κομμουνιστικό Μανιφέστο, «εκτελεστική εξουσία»= «επιτροπή διαχείρισης κοινών υποθέσεων αστικής τάξης» (εξάρτηση κράτους από κοινωνία, όργανο καταπίεσης από άρχουσα οικονομική τάξη)
Β. 18η Μπρυμαίρ Λουδοβίκου Βοναπάρτη, «σχετική αυτονομία» κράτους από άρχουσα τάξη, ρόλος= μεσολαβητής συγκρουόμενων τάξεων= διαιώνιση ταξικού συστήματος
- μοναδική λύση προλεταριάτου= ανατροπή κρατικής μηχανής
  • Όχι άμεση μετάβαση από καπιταλισμό σε κομμουνισμό: μεταβατικό «σοσιαλιστικό» στάδιο ανάπτυξης (ταξικοί ανταγωνισμοί)= επαναστατική δικτατορία προλεταριάτου. Στόχος= εξασφάλιση κεκτημένων επανάστασης (αποτροπή αντεπανάστασης αστικής τάξης). Μαρασμός κράτους από εμφάνιση πλήρους κομμουνισμού κ εξασθένιση ταξικού ανταγωνισμού.
  • Κομμουνιστική κοινωνία= χωρίς κράτη/τάξεις. Στόχος παραγωγικού συστήματος= ικανοποίηση ανθρώπινων αναγκών. «Ελεύθερη ανάπτυξη καθενός= προϋπόθεση για ελεύθερη ανάπτυξη όλων
Ορθόδοξος κομμουνισμός

Ρώσικη Επανάσταση, κόμμα Μπολσεβίκων (Λένιν)= πραξικόπημα 1917, υιοθέτηση ονόματος «Κομμουνιστικό Κόμμα»
  • Ιδεολογική καθοδήγηση κομμουνιστικών κομμάτων παγκοσμίως από Μόσχα (Κομμουνιστική Διεθνής 1919)
  • Σοβιετικός κομμουνισμός= κυρίαρχο μοντέλο κομμουνιστικής εξουσίας (ιδέες Μαρξισμού-Λενινισμού)
  • Διαφορά κομμουνισμού από ιδέες/προσδοκίες Marx-Engels
Α. θεωρίες κλασικού Μαρξισμού + προσαρμογή σε στόχο απόκτησης κ διατήρησης πολιτικής εξουσίας: Κομμουνισμός= «Μαρξισμός στην πράξη». Έμφαση σε θέματα ηγεσίας, πολιτικής οργάνωσης, οικονομικής διαχείρισης
Β. διαμόρφωση κομμουνιστικών καθεστώτων από ιστορικές περιστάσεις
- κατάληψη εξουσίας σε υπανάπτυκτες, αγροτικές χώρες (Ρωσία) με μικρό/άπειρο προλεταριάτο (ανάγκη καθοδήγησης) κι όχι σε ανεπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη (Μαρξ)
- κομμουνιστική εξουσία= μετατροπή σε εξουσία κομμουνιστικής ελίτ/ηγετών
- καθήκον οικονομικής ανάπτυξης (περιβάλλον οπισθοδρόμησης): Κομμουνισμός 20 αι.= ιδεολογία εκσυγχρονισμού, παρά κοινωνικής και προσωπικής χειραφέτησης.
- αντιμετώπιση εσωτερικών κ εξωτερικών εχθρών= χρήση καταπιεστικών μεθόδων για διατήρηση πολιτικής σταθερότητας κ προστασία από «ταξικούς εχθρούς»
Γ. διαμόρφωση παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος από προσωπική συνεισφορά Μπολσεβίκων ηγετών Λένιν κ Στάλιν

Λενινισμός

Λένιν: πολιτικός ηγέτης/στοχαστής
  • Ζήτημα: κατάκτηση εξουσίας κ εδραίωσης κομμουνιστικής εξουσίας
  • Πιστός σε ιδέα επανάστασης (κοινοβουλευτική πολιτική= απάτη, παραπλάνηση προλεταριάτου, όχι πολιτική εξουσία μέσω κάλπης). Ναι σε ένοπλη εξέγερση για συντριβή κράτους
  • Ναι σε μεταβατική δικτατορία προλεταριάτου Μαρξ (προστασία από αντεπανάσταση ταξικών εχθρών)= οικοδόμηση προλεταριακού κράτους
  • Πρωτοποριακή ιδέα Λένιν: ανάγκη για νέο είδος πολιτικού κόμματος, επαναστατικό κόμμα, κόμμα πρωτοπορίας
- Προλεταριάτο= μη ικανό για επαναστατική ταξική συνείδηση, γιατί εστιάζει σε βελτίωση συνθηκών (παραπλανημένο από αστικές πεποιθήσεις).
- Επαναστατικό κόμμα= καθοδήγηση εργατικής τάξης από «συνδικαλιστική» σε επαναστατική ταξική συνείδηση
  • Διεκδίκηση ηγεσίας: ιδεολογική σοφία (κατανόηση Μαρξιστικής θεωρίας= επιστημονική εξήγηση κοινωνικής/ιστορικής εξέλιξης)
  • Κόμμα= «πρωτοπορία προλεταριάτου» (αντίληψη πραγματικών συμφερόντων + αφύπνιση προλεταριακής τάξης)
  • Οργάνωση κόμματος σύμφωνα με αρχές δημοκρατικού συγκεντρωτισμού («ελεύθερη συζήτηση + ενότητα δράσης)
- ιεραρχία θεσμών: σύνδεση βάσης με ανώτερα κομματικά όργανα (κεντρική επιτροπή + πολιτικό γραφείο)
- «δημοκρατία»: ελεύθερη έκφραση κάθε βαθμίδας κόμματος + κατάθεση προτάσεων σε ανώτερα όργανα + εκλογή αντιπροσώπων
-«συγκεντρωτισμός»: αποδοχή αποφάσεων μειοψηφίας από πλειοψηφία
- αυστηρή πειθαρχία, συγκεντρωτική οργάνωση= ιδεολογική καθοδήγηση
  • Μονοπωλιακό κόμμα: Μπολσεβίκοι= συμφέροντα εργατικής τάξης. Άλλα κόμματα= συμφέροντα ταξικών εχθρών. Στόχος= καταστολή άλλων κομμάτων. 1920: μονοκομματικό κράτος (κυρίαρχο κόμμα= οικοδόμηση κομμουνισμού)
  • Κομμουνιστικά κόμματα: κυρίαρχη πολιτική δύναμη + μονοπώλιο ιδεολογικής σοφίας
Σταλινισμός

«δεύτερη επανάσταση» Στάλιν (1930)= βαθύτερη επιρροή Σοβιετικής Ένωσης
  • Ιδεολογική μεταβολή Στάλιν: δόγμα «Σοσιαλισμός σε Μία Χώρα»= οικοδόμηση σοσιαλισμού χωρίς ανάγκη διεθνούς επανάστασης (διαφορά από Τρότσκυ, Λένιν, Μαρξ)
  • Παγίωση Στάλιν σε εξουσία: δραματική οικονομική/πολιτική αναταραχή
πρώτο Πενταετές Πλάνο (1928): [Νέα Οικονομική Πολιτική Λένιν (1921): μικτή οικονομία, κρατικός έλεγχος μόνο στρατηγικών μεγεθών οικονομίας]
- ραγδαία βιομηχανοποίηση
- άμεση και απόλυτη εξόντωση ιδιωτικών επιχειρήσεων
- κολεκτιβοποίηση γεωργίας (παράδοση γης κ ένταξη γεωργών σε κρατικές ή συλλογικές φάρμες)
- Οικονομικός Σταλινισμός= κρατική κολεκτιβοποίηση ή «κρατικός σοσιαλισμός»: εξαφάνιση καπιταλιστικής οικονομίας, αντικατάσταση από κεντρικό σχεδιασμό Επιτροπής Κρατικού Σχεδιασμού (ισχυρά υπουργεία)
  • Πολιτικές αλλαγές: (μορφή ολοκληρωτικής δικτατορίας)
- διορισμός κομματικών αξιωματούχων από ψηλά (αντί εκλογής από χαμηλά)
- «δημοκρατικός συγκεντρωτισμός»= λιγότερο δημοκρατικός, περισσότερο συγκεντρωτικός (κυκλική ροή εξουσίας: απεριόριστη δύναμη κομματικού αρχηγού χάρη σε έλεγχο κόμματος μέσα από προστασία/προαγωγή)
- 1930: εκκαθαρίσεις (μυστική αστυνομία)=μείωση μελών κόμματος στο μισό
- μονολιθικό κυρίαρχο κόμμα, εξάλειψη διαλόγου/κριτικής μέσα από επιβολή τρόμου (εμφύλιος πόλεμος ενάντια στο κόμμα)

Σύγχρονος Μαρξισμός

- Μαρξισμός-Λενινισμός= κοσμική θρησκεία (ορθόδοξα κομμουνιστικά καθεστώτα)
- Σύγχρονος/δυτικός Μαρξισμός ή Νεομαρξισμός: αναθεώρηση κλασικών ιδεών Μαρξ + πίστη σε συγκεκριμένες Μαρξιστικές αρχές
  • Παράγοντες διαμόρφωσης σύγχρονου Μαρξισμού:
- αποτυχία πρόβλεψης Μαρξ για κατάρρευση καπιταλισμού= επανεξέταση συμβατικής ταξικής ανάλυσης. Έμφαση σε ιδέες Hegel/Μαρξ για «Άνθρωπο δημιουργό»: ανθρώπινα όντα= δημιουργοί της ιστορίας (κι όχι μαριονέτες υλικών δυνάμεων): απελευθέρωση από δεσμά διάκρισης «βάσης/υπερδομής» (ταξική πάλη= όχι αρχή κ τέλος κοινωνικής ανάλυσης)
- απόρριψη Μπολσεβίκικου μοντέλου ορθόδοξου κομμουνισμού: όχι σε αυταρχικό χαρακτήρα + όχι σε μηχανιστικές όψεις κ επιστημονικές αξιώσεις
  • Lukacs: παρουσίαση Μαρξισμού ως ανθρωπιστική φιλοσοφία= εστίαση σε διαδικασία «πραγμοποίησης καπιταλισμού»: υποβίβαση εργατών σε παθητικά αντικείμενα ή εξαγοράσιμα εμπορεύματα
  • Gramsci: εστίαση σε βαθμό εξάρτησης ταξικού συστήματος από άνιση οικονομική/πολιτική εξουσία κ αστική «ηγεμονία» (πνευματική υπεροχή)
  • Σχολή Φρανκφούρτης (Marcuse κ.α.): χεγκελιανή εκδοχή Μαρξισμού= «κριτική θεωρία» (μείγμα μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας, φιλοσοφίας Hegel κ φροϋδικής ψυχολογίας)= επιρροή σε «νέα αριστερά» (1960)
- «Νέα αριστερά»: απόρριψη «παλαιάς αριστεράς» (Σοβιετικού τύπου κρατικό σοσιαλισμό κ μη ριζοσπαστική δυτική σοσιαλδημοκρατία). Επιρροή από συγγράμματα νεαρού Μαρξ (αναρχισμός, ριζοσπαστική φαινομενολογία, υπαρξισμός). Κοινή θεματολογία: α. απόρριψη σοσιαλιστικής θεώρησης ότι η φιλελεύθερη συμβατική κοινωνία είναι καταπιεστική, β. απομυθοποίηση εργατικής τάξης ως φορέα επανάστασης, γ. προσήλωση σε προσωπική αυτονομία/αυτοπραγμάτωση, δ. αποκέντρωση, ε. συμμετοχική δημοκρατία.
  • Δομικός Μαρξισμός (Altusser): υπόθεση= άτομα Μαρξ ως απλοί φορείς λειτουργιών ανάλογα με θέση τους σε κοινωνική δομή. «Νέα επιστήμη» ο Μαρξισμός= ανάλυση δομής κοινωνικής ολότητας
  • Αναλυτικός Μαρξισμός (Roemer 1986): Μαρξισμός + μεθοδολογικός ατομικισμός (φιλελευθερισμός). Προσπάθεια ερμηνείας συλλογικής δράσης με όρους ορθολογικών υπολογισμών ιδιοτελών ατόμων (όχι «ιστορία σχηματίζεται από συλλογικές οντότητες»)
Ο θάνατος του Μαρξισμού;

1989: τομή σε ιδεολογική ιστορία= πτώση Τείχους Βερολίνου
1991: κατάρρευση ορθόδοξου κομμουνισμού= αποτέλεσμα ατελειών ορθόδοξου κομμουνισμού:
  • Κεντρικός σχεδιασμός= αποτελεσματικός για πρώιμη βιομηχανοποίηση + απέτυχε να αντιμετωπίσει πολυπλοκότητα σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών (απαιτήσεις πολιτικής ελευθερίας/δικαιωμάτων πολιτών αστικοποιημένων, πιο εκπαιδευμένων πολιτικά πληθυσμών)
  • Απουσία κομματικού ανταγωνισμού: όχι διάκριση μεταβαλλόμενων λαϊκών απαιτήσεων (1985 περεστρόικα Γκορμπατσώφ: επίσπευση κατάρρευσης, έκθεση δομικών ατελειών)

Αντίκτυπος κατάρρευσης κομμουνισμού σε Μαρξισμό:
  • Fukuyama (1989) θεωρητικός «τέλους της ιστορίας»: «κατάρρευση κομμουνισμού»= απόδειξη θανάτου Μαρξισμού (δηλ. ως κομμουνισμός 20ου αι. ήταν πολιτική έκφραση κλασικού Μαρξισμού). Βάση: φιλελεύθερα και συντηρητικά συγγράμματα 1950= εντοπισμός ψιγμάτων ολοκληρωτισμού σε σκέψη Μαρξ (υλοποίηση από Λένιν).
- Πίστη Μαρξ σε πορεία ιστορίας= ντετερμινιστικό πρότυπο ανθρώπινης φύσης (όχι ελεύθερη θέληση)
- επιστημονικές αξιώσεις Μαρξ= καταπιεστικές, έμπνευση για απόλυτη βεβαιότητα προσωπικών απόψεων ηγετών
- θεώρηση Μαρξισμού ως φύσει μονιστικός (κάθε ανταγωνιστική ιδέα= αστική ιδεολογία + μοναδικό κομμουνιστικό πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης)

Διαφορές μοντέλου κομμουνισμού – Μαρξ (εφαρμογή του σε Ρωσία, Κίνα κ.α.)
(καλύφθηκε σκόπιμα από παραπάνω κριτικές επί Ψυχρού Πολέμου: επικέντρωση σε μηχανιστική/χυδαία ερμηνεία Μαρξισμού)
  • Μαρξ: οραματίστηκε «κοινωνικοποίηση» (συλλογική ιδιοκτησία) μέσων παραγωγής κι όχι «εθνικοποίησή» τους (κρατική ιδιοκτησία)
  • Κράτος= μαραίνεται (όχι πιο ισχυρό κ γραφειοκρατικό)
  • Κατανομή υλικών ανταμοιβών με βάση εξισωτική αρχή ανάγκης κι όχι ως στήριγμα για κομμουνιστική ελίτ
  • Λήψη αποφάσεων βάσει δημοκρατίας (λαός) κι όχι απαρέγκλιτη εξουσία μονοπωλιακού μηχανισμού κόμματος-κράτους
  • Λενινισμός-Σταλινισμός= αποκλίσεις από κλασικό Μαρξισμό (Λούξεμπουργκ: θεωρία Λένιν θα οδηγούσε στον «υποκαταστατισμό» όπου κυρίαρχο κόμμα αντικαθιστά προλεταριάτο κ ηγέτης το κόμμα. Τρότσκυ: σταλινική ηγεσία= «γραφειοκρατικός εκφυλισμός», ανάγκη πολιτικής επανάστασης για ανατροπή προνομιούχων κρατικών γραφειοκρατών)
Σοβαρά προβλήματα του ίδιου του Μαρξισμού:
Αποτυχία προβλέψεων Μαρξ για αναπόφευκτη κατάρρευση καπιταλισμού
  • Popper: κατηγόρησε Μαρξ για «ιστορικισμό» (άπειρη πολυπλοκότητα ανθρώπινης ιστορίας αδύνατο να συρρικνωθεί σε σύνολο ιστορικών «νόμων)
  • Λάθος «οικονομισμού»: υπερτονισμός οικονομικών ή υλικών παραγόντων σε ερμηνεία ιστορικής κ κοινωνικής αλλαγής
- Αν οικονομική βάση δεν καθορίζει πολιτική/ιδεολογική «υπερδομή»= όχι προφητική ικανότητα Μαρξισμού.
  • Αποτυχία πρόβλεψης προσαρμοστικότητας καπιταλισμού και ικανότητα αναδημιουργίας του
- ακόρεστη όρεξη για τεχνολογικές καινοτομίες
- κρίσεις όλο και πιο ανώδυνες κι όχι σφοδρότερες
- άμβλυνση ταξικής συνείδησης από βελτίωση επιπέδου ζωής
- ικανότητα υπονόμευσης σοσιαλισμού (αξίες καταναλωτισμού, ανταγωνιστικού ατομικισμού= δυνατές)

Ανάπτυξη «μετα-μαρξιστικών» ιδεών/θεωριών. Συνέπειες:
  • Εγκατάλειψη μαρξιστικού σχεδίου κ ιστορικού υλισμού για χάρη εναλλακτικών ιδεών. Lyotard: «μεγάλες αφηγήσεις»= περιττές λόγω μετανεωτερικότητας.
  • Μετα-μαρξισμός: προσπάθεια διάσωσης θεμελιωδών μαρξιστικών αντιλήψεων= εναρμόνιση Μαρξισμού με όψεις μεταμοντερνισμού κ μεταδομισμού.
- Laclau, Mouffe: όχι πια προτεραιότητα κοινωνικής τάξης κ κεντρική θέση εργατικής τάξης για κοινωνική αλλαγή= ναι σε νέα κοινωνικά κινήματα (γυναικών, οικολογικό, ομοφυλόφιλων κ.α). Πλουραλιστικός τύπος πολιτικής= ατομικισμός κ διαφορετικότητα μεταμοντέρνας κοινωνίας
  • Μετα-μαρξισμός: έμφαση στο «μετά» παρά στο «μαρξισμός»
Σοσιαλδημοκρατία

Ποικίλες ερμηνείες όρου «σοσιαλδημοκρατία»
  • Τέλη 19ου: σύνδεση με ορθόδοξο Μαρξισμό (πολιτική δημοκρατία VS ριζοσπαστική κολεκτιβοποίηση ή εκδημοκρατισμού παραγωγικού πλούτου)
  • Αρχές 20ου: υιοθέτηση κοινοβουλευτικών μεθόδων + σταδιακή/ειρηνική μετάβαση προς σοσιαλισμό= δημοκρατικός σοσιαλισμός (όχι επαναστατικός σοσιαλισμός)
  • Μέσα 20ου: υιοθέτηση κοινοβουλευτικών στρατηγικών + αναθεώρηση σοσιαλιστικών στόχων. Ναι σε μεταρρύθμιση καπιταλισμού (αδύνατη η κατάργησή του). Ναι σε ευρεία ισορροπία οικονομίας αγοράς και κρατικής παρέμβασης (μεταρρυθμιστές σοσιαλιστές, σύγχρονοι φιλελεύθεροι, πατερναλιστές συντηρητικοί= ίδια άποψη)

Χαρακτηριστικά σοσιαλδημοκρατικής στάσης:
  • Ναι σε φιλελεύθερες-δημοκρατικές αρχές. Ναι σε πολιτική αλλαγή μέσω ειρηνικών κ συνταγματικών μεθόδων
  • Αναγνώριση καπιταλισμού ως το μόνο αξιόπιστο μέσο παραγωγής πλούτου. Όχι ποιοτική διαφορά σοσιαλισμού.
  • Καπιταλισμός= ηθικά ελαττωματικός ως μέσο διανομής πλούτου. Σύνδεση με δομική ανισότητα κ φτώχεια
  • Διόρθωση ελαττωμάτων καπιταλισμού από κράτος (διαδικασία οικονομικής κ κοινωνικής μηχανικής). Κράτος= επίτροπος δημόσιου/κοινού συμφέροντος
  • Έθνος-κράτος= ουσιώδης μονάδα πολιτικής εξουσίας (ικανότητα ρύθμισης οικονομικής κ κοινωνικής ζωής εντός συνόρων)
Ανάπτυξη σοσιαλδημοκρατίας σε πρώιμη μεταπολεμική περίοδο= σοσιαλδημοκρατική ομοφωνία κρατών
1970-1980: εμφάνιση νεοφιλελευθερισμού κ μεταβολές συνθηκών
Τέλη 20: ιδεολογική οπισθοχώρηση μεταρρυθμιστικών σοσιαλιστικών κομμάτων («τρίτος δρόμος», «ριζοσπαστικό κέντρο», «ενεργό κέντρο», «νέο κέντρο»_

Ηθικός σοσιαλισμός

  • Θεωρητική βάση σοσιαλδημοκρατίας= ηθικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις (κι όχι επιστημονική ανάλυση)
  • Marx, Engels: ναι σε «επιστημονικό σοσιαλισμό», όχι σε «ουτοπικό»
- επιστημονικός= απεκάλυπτε νόμους κοινωνικής/ιστορικής εξέλιξης (νίκη σοσιαλισμού όχι λόγω υψηλότερου ηθικού οράματος, ναι λόγω ιστορικής αναγκαιότητας επίτευξης αταξικής κοινωνίας)
- βάση: ιστορικός υλισμός (καθορισμός σκέψης/συμπεριφοράς από οικονομικές συνθήκες)
  • Σοσιαλδημοκράτες: όχι υλιστικές κ συστηματοποιημένες ιδέες Marx, Engels, ναι ηθική κριτική καπιταλισμού (ηθικά ανώτερος ο σοσιαλισμός: άνθρωποι ως ηθικά όντα, δεσμοί αγάπης, συμπάθειας, συμπόνοιας= ουτοπικός χαρακτήρας σοσιαλισμού)
  • Βάση ηθικού οράματος ηθικού σοσιαλισμού= ανθρωπιστικές + θρησκευτικές αρχές. Επιρροή από Fourer, Owen, Morris παρά Marx, Engels + Χριστιανισμό (χριστιανοσοσιαλισμός Βρετανίας: οικουμενική αδελφότητα, σεβασμός στον άλλο, αμάρτημα πλεονεξίας. Tawney)
  • Θεολογία της απελευθέρωσης α. καθολικές χώρες Λατινικής Αμερικής: «πρόταξη των φτώχων», θρησκευτικές ευθύνες κλήρου= κοινωνικοί/πολιτικοί αγώνες απλών ανθρώπων, β. μουσουλμανικές χώρες: κοινωνική δικαιοσύνη, φιλανθρωπία, συνεργασία, όχι τοκογλυφία/κερδοσκοπία
  • Εγκατάλειψη επιστημονικής ανάλυσης υπέρ ηθικών/θρησκευτικών αρχών: εξασθένιση θεωρητικής βάσης σοσιαλισμού
  • Κύρια έννοια σοσιαλδημοκρατίας: ίση/δίκαιη κατανομή κοινωνικού πλούτου
  • Υπέρτατη αρχή: κοινωνική δικαιοσύνη= προσήλωση σε ισότητα, αξίες φροντίδας, συμπόνιας
  • Διευρυμένη ισότητα κ επέκταση συλλογικής ιδιοκτησίας πλούτου + δεξιά αποδοχή ανάγκης για αποδοτικότητα αγοράς/αυτοδυναμίας ατόμου
Αναθεωρητικός σοσιαλισμός

  • Πρωταρχικός/θεμελιώδης στόχος σοσιαλισμού: παραγωγικός πλούτος ανήκει σε όλους (κοινό συμφέρον).
- κατάργηση ατομικής ιδιοκτησίας
- εισαγωγή «κοινωνικής επανάστασης» (μετάβαση από καπιταλιστικό σε σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής.
  • Φονταμενταλιστικός σοσιαλισμός:  καπιταλισμός δεν επιδέχεται διορθώσεων (σύστημα ταξικής εκμετάλλευσης/καταπίεσης)= αξίζει να καταργηθεί (όχι να μεταρρυθμιστεί)
  • Τέλη 19ου: (θεώρηση ανάλυσης Μαρξ ως ελλιπής). Bernstein: εξελικτικός σοσιαλισμός= α΄ ευρεία αναθεώρηση Μαρξιστικής ανάλυσης
- απόρριψη μεθόδου ανάλυσης Μαρξ= προβλέψεις λανθασμένες
- καπιταλισμός= σταθερός, ευπροσάρμοστος,
- όχι εντονότερη ταξική σύγκρουση,
- εισαγωγή ανώνυμων εταιρειών, διεύρυνση μεσαίας τάξης,
- μεταρρύθμιση καπιταλισμού μέσω εθνικοποίησης βιομηχανιών + νομικής προστασίας κράτους πρόνοιας σε εργατική τάξη (ειρηνικά)
  • Σοσιαλιστικά κόμματα Δύσης= αναθεωρητικά (στόχος: τιθάσευση καπιταλισμού)
  • 20ος αι.: εγκατάλειψη προσήλωσης σε κεντρικό σχεδιασμό, αναγνώριση αποτελεσματικότητας καπιταλιστικής αγοράς, [«ανταγωνισμός όταν είναι δυνατό και σχεδιασμός όταν είναι αναγκαίο» (Δ. Γερμανία)]
  • Εγκατάλειψη σχεδιασμού κ εκτεταμένης εθνικοποίησης= 3 μετριοπαθείς στόχοι σοσιαλδημοκρατίας:
Α. μεικτή οικονομία (δημόσια+ιδιωτική ιδιοκτησία): επιλεκτική εθνικοποίηση («στρατηγικά μεγέθη» οικονομίας ή βιομηχανίες/«φυσικά μονοπώλια»)
Β. ρύθμιση/διαχείριση οικονομικής ανάπτυξης για χαμηλή ανεργία. Στροφή προς Κεϋνσιανισμό (μηχανισμός ελέγχου οικονομίας, πλήρης απασχόληση)
Γ. ναι σε κοινωνικό κράτος ως βασικό μέσο μεταρρύθμισης ή εξανθρωπισμού καπιταλισμού. Κοινωνικό κράτος= μηχανισμός αναδιανομής εισοδήματος με στόχο κοινωνική ισότητα κ εξάλειψη φτώχειας (προνοιακός καπιταλισμός)
  • Θεωρητική υπόσταση των παραπάνω: Crosland
- Σύγχρονος καπιταλισμός= όχι καπιταλισμός 19ου αι. Νέα καπιταλιστική τάξη + ενδιαφέρον για κέρδος + ποικιλία στόχων (βιομηχανική αρμονία, δημόσια εικόνα εταιρείας)= Μαρξισμός εκτός πραγματικότητας (καπιταλισμός= όχι σύστημα ταξικής εκμετάλλευσης)
- στόχος κοινωνικής δικαιοσύνης= ίση κατανομή πλούτου (όχι κοινή ιδιοκτησία) μέσω κοινωνικού κράτους (χρηματοδότηση: προοδευτική φορολογία).
- Κοινωνικό κράτος= αύξηση βιοτικού επιπέδου φτωχών
- Προοδευτική φορολογία= φορτίο κοινωνικής πρόνοιας σε εύπορους
- σημαντικός ο ρόλος της οικονομικής ανάπτυξης σε επίτευξη σοσιαλισμού (χρηματοδότηση κοινωνικών δαπανών)

Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας

Πρώιμη μεταπολεμική περίοδος= θρίαμβος Κεϋνσιανής σοσιαλδημοκρατίας
- έλεγχος αγοράς + όχι υποχωρήσεις σε επίπεδα ανισότητας/αστάθειας
- ανάπτυξη φιλελεύθερων (ίσες ευκαιρίες) κ συντηρητικών (πατερναλιστικό ιδανικό ή ιδανικό «ενιαίου έθνους) σοσιαλιστικών κομμάτων
  • Πραγματιστική αποδοχή αγοράς ως μοναδικό αξιόπιστο μέσο παραγωγής πλούτου (αποδοχή μη ύπαρξης βιώσιμης εναλλακτικής πρότασης)= ναι σε μεταρρύθμιση κι όχι αντικατάσταση καπιταλισμού
  • Σοσιαλιστική ηθική: προσήλωση σε κοινωνική δικαιοσύνη (ηθικά αποδεκτή κατανομή αγαθών/ανταμοιβών)= ασθενής αντίληψη ισότητας (διανεμητική), άρα εγκατάλειψη καθήκοντος εκτεταμένης κοινωνικής ανασυγκρότησης, ναι σε κοινωνική μηχανική
  • Στόχος φονταμενταλιστικού σοσιαλισμού= κατάργηση καπιταλισμού
  • Στόχος αναθεωρητικού σοσιαλισμού= μεταρρύθμιση σύμφωνα με αρχή κοινωνικής δικαιοσύνης (διαφορετικές απόψεις περί τούτου)
  • παρέμβαση με αναφορά σε σύγχρονες φιλελεύθερες ιδέες ισότητας ευκαιριών, θετικής ελευθερίας= αόριστη διάκριση σοσιαλισμού-φιλελευθερισμού
  • προσήλωση σε οικονομική αποτελεσματικότητα κ εξισωτισμό (κεϋνσιανή σοσιαλδημοκρατία)
  • οικονομική ύφεση 1970: εντάσεις σε κόλπους σοσιαλδημοκρατίας (πόλωση «αριστερών» κ «δεξιών» τάσεων) + δημοσιονομική κρίση κοινωνικού κράτους + αύξηση ζήτησης κοινωνικής πρόνοιας (ανεργία)= περιορισμός φορολογικών εισφορών (χρηματοδότηση πρόνοιας)= κρίση (δίλημμα: αποκατάσταση οικονομίας αγοράς ή υπεράσπιση φτωχών μέσω κράτους-πρόνοιας;)
  • ένταση κρίσης: 1980, 1990 συνδυασμός παραγόντων= αποβιομηχανοποίηση + συρρίκνωση παραδοσιακής εργατικής τάξης
- υπονόμευση εκλογικής βιωσιμότητας σοσιαλδημοκρατίας (συμφέροντα «ικανοποιημένης πλειοψηφίας»: σύνδεση κεϋνσιανισμού με «υψηλούς φόρους, υψηλές δαπάνες»= υψηλός πληθωρισμός, κοινωνικό κράτος=φορτίο)
- εξασθένηση οικονομικής ζωτικότητας σοσιαλδημοκρατίας λόγω προόδου οικονομικής παγκοσμιοποίησης (ενσωμάτωση εθνικών οικονομιών σε παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα= ανεφάρμοστος ο κεϋνσιανισμός, ένταση διεθνούς ανταγωνισμού, πίεση μείωσης φορολογίας/κρατικών δαπανών μέσα από μεταρρύθμιση κοινωνικού κράτους κ ελαστικοποίηση εργασίας)
- κατάρρευση κομμουνισμού= πλήγμα διανοητικής αξιοπιστίας σοσιαλδημοκρατίας:
α. όχι οικονομία μη-καπιταλιστικής μορφής,
β. κλόνισε πίστη σε «κυβερνητικό μοντέλο» σοσιαλισμού (όπου κράτος= όργανο οικονομικής-κοινωνικής μεταρρύθμισης), δηλ. θεώρηση Κεϋνσιανής σοσιαλδημοκρατίας ως μετριοπαθούς εκδοχής απορριφθέντος (1989) κρατικού σοσιαλισμού

Ο νεοαναθεωρητισμός και ο «τρίτος δρόμος»

1980: εκτεταμένος αναθεωρητισμός μεταρρυθμιστικών σοσιαλιστικών κομμάτων
  • διαχωρισμός από αρχές/δεσμεύσεις παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας= «εκσυγχρονισμένη» σοσιαλδημοκρατία, «τρίτος δρόμος», «ριζοσπαστικό κέντρο», «ενεργό κέντρο», «Νέο Κέντρο»
  • διαφωνίες, σύγχυση για σχέση με σοσιαλισμό (σχέδια μη σοσιαλιστικού ή μετα-σοσιαλιστικού χαρακτήρα ή προσπάθεια διάσωσης αξιών)
  • διαφορετικές μορφές νεοαναθεωρητισμού σε διάφορες χώρες: B. Clinton, «νέοι» Δημοκρατικοί (ΗΠΑ), «νέο» Εργατικό Κόμμα T. Blair (Αγγλία) κλπ
  • επιρροή αναθεωρητισμού από
α) οικονομικό/κοινωνικό φιλελευθερισμό,
β) κοινοτισμό,
γ) κοινωνικό συντηρητισμό
- όχι συμπαγής ιδεολογική παράδοση (προσπάθεια συνδυασμού ανταγωνιστικών παραδόσεων, συγκρουόμενων αξιών/ιδεών)
  • νεοαναθεωρητισμός= πραγματιστική ροπή (αναζήτηση εφαρμόσιμων πολιτικών λύσεων, προσπάθεια απόκτησης εκλογικής αξιοπιστίας)
  • κινητήρια δύναμη= προσπάθεια ανάπτυξης «τρίτου δρόμου» (εναλλακτική επιλογή απέναντι σε καπιταλισμό κ σοσιαλισμό). [Όρος «τρίτος δρόμος»= πρώτη χρήση από φασίστες]
  • εναλλακτική πρόταση απέναντι σε παλαιού τύπου σοσιαλδημοκρατία κ νεοφιλελευθερισμό
  • χαρακτηριστικά «τρίτου δρόμου»:
1.      σοσιαλισμός με μορφή κρατικής παρέμβασης «από πάνω προς τα κάτω»= νεκρός. Άρα παραδοχή παγκοσμιοποίησης + καπιταλισμού ως «κοινωνία πληροφορίας» ή «οικονομία γνώσης» (έμφαση σε τεχνολογία πληροφορίας κ ατομικές ικανότητες, ευελιξία εργασίας/επιχειρήσεων). Αγορά > κράτος= στήριξη σε νεοφιλελεύθερη επανάσταση 1980-90 (κι όχι ανατροπή της)
2.      έμφαση σε κοινότητα (σοσιαλιστική κληρονομιά) κ ηθική ευθύνη. Σύνδεση κοινοτισμού με κριτική ενάντια σε φιλελεύθερο ατομικισμό (νομιμοποίηση εγωισμού/υποβάθμιση ιδέας δημόσιου αγαθού)= απόρριψη φιλοσοφικής βάσης νεοφιλελευθερισμού κ ηθικών/κοινωνικών συνεπειών του (έμφαση σε κίνδυνο φονταμενταλισμού αγοράς: υπονόμευση ηθικών θεμελίων κοινωνίας). [«Σχέδιο Blair»= μορφή κοινοτιστικού φιλελευθερισμού: ομοιότητες με νεοφιλελευθερισμό 19ου: αντιστάθμιση δικαιωμάτων με υποχρεώσεις. Βάση= «νέος» ατομικισμός: ναι σε αυτονομία + πλαίσιο ανεξαρτησίας κ αμοιβαιότητας] Κατηγορία  εναντίον σοσιαλδημοκρατίας κ νεοφιλελευθερισμού= επέκταση μόνο δικαιωμάτων (κοινωνικά δικαιώματα/πρόνοια κ οικονομικά δικαιώματα/ιδιοκτησία)
3.      ναι σε συναινετική αντίληψη κοινωνίας (όχι συγκρουσιακή σοσιαλισμού). Τονισμός δεσμών μελών κοινωνίας= παραβλέπει ή καλύπτει ταξικές διαφορές κ οικονομική ανισότητα.
- Ιδέα «οικονομίας με οδηγό τη γνώση»: υλικές ανταμοιβές βάσει ικανοτήτων εργασίας (κι όχι δομικής ανισότητας)
- μη δυιστική κοσμοθεώρηση: επιχειρηματικότητα + δικαιοσύνη, προσωπική ευκαιρία + ασφάλεια, αυτοδυναμία + αλληλεξάρτηση κλπ (αμφισημία, μη συνεκτικότητα κι όχι τόσο «πέρα από δεξιά κ αριστερά»)
4.      αντί σοσιαλιστικής ισότητας= ανησυχία κοινωνικής ένταξης.
- Έμφαση σε φιλελεύθερες ιδέες (ευκαιρία, αξιοκρατία).
- Εξισωτισμός= πίστη σε ισότητα ευκαιριών (ή «πλεονεκτήματα»= δικαίωμα πρόσβασης σε ευκαιρίες).
-Πρόταση για μεταρρύθμιση κοινωνικού κράτους= απόρριψη νεοφιλελεύθερης έμφασης «στήριξης ατόμου σε ίδιες δυνάμεις» κ σοσιαλδημοκρατικής πίστης σε «εφ΄ όρου ζωής πρόνοια».
- Εστίαση πρόνοιας σε «κοινωνικά αποκλεισμένους» = σύγχρονη φιλελεύθερη σκέψη «βοηθάμε ανθρώπους να βοηθήσουν εαυτούς τους».
- στόχοι κοινωνικής πρόνοιας: διεύρυνση πρόσβασης στην εργασία (workfare: υποστήριξη ανάλογης προθυμίας για εργασία/αυτοδυναμία)
5.      νέες ιδέες για ρόλο κράτους
·         Φιλελεύθεροι: μη παρεμβατικός ρόλος ή ρόλος «νυχτοφύλακα» κράτους
·         Σοσιαλδημοκράτες: κράτος ως αντίβαρο σε αδικίες καπιταλισμού
·         Τρίτος δρόμος: κράτος ανταγωνιστικό ή κράτος αγοράς= αναζήτηση στρατηγικών για εθνική ευημερία εντός συνθηκών εντεινόμενου παγκόσμιου ανταγωνισμού + εστίαση σε κοινωνική επένδυση: βελτίωση υποδομής οικονομίας κ ενίσχυση ικανοτήτων/γνώσης εργατικού δυναμικού (προσέγγιση από πλευρά «προσφοράς» κι όχι «ζήτησης).
- Προτεραιότητα= εκπαίδευση (όχι κοινωνική ασφάλεια): όχι εκτίμηση εκπαίδευσης για προσωπική εξέλιξη (σύγχρονη φιλελεύθερη άποψη), αλλά για ικανότητα εργασίας (κλασική/ωφελιμιστική φιλελεύθερη άποψη)
- Διακυβέρνηση= παιδευτικός παράγοντας (διαπλάθει νοοτροπία, αξίες, προσόντα, πεποιθήσεις, γνώσεις πληθυσμού). Όχι στόχος η πραγματοποίηση προγράμματος οικονομικής/κοινωνικής μηχανικής.

Κοινοτισμός: πεποίθηση ότι άτομο διαμορφώνεται εντός κοινότητας (πρόσληψη χαρακτηριστικών κοινοτήτων όπου ανήκουν). Αντίθετος από φιλελεύθερο ατομικισμό. Ποικίλες πολιτικές μορφές κοινοτισμού: αριστερός (απεριόριστη ελευθερία, κοινωνική ισότητα πχ αναρχισμός), κεντρώος (αναγνώριση αμοιβαίων δικαιωμάτων/υποχρεώσεων πχ σοσιαλδημοκρατία, τορυικός πατερναλισμός), δεξιός (προϋπόθεση κοινότητας= σεβασμός σε εξουσία κ καθιερωμένες αξίες πχ νέα δεξιά)

Αντιθέσεις:
Τρίτος δρόμος               VS             Σοσιαλδημοκρατία
Πραγματιστικός                               ιδεολογικός
Παγκοσμιοποίηση                            έθνος-κράτος
Κοινωνία πληροφορίας                    βιομηχανική κοινωνία
Κοινότητα                                        ταξική πολιτική
Οικονομία αγοράς                              μεικτή οικονομία
Απασχολησιμότητα                            πλήρης απασχόληση
Ισότητα ευκαιριών                              ισότητα αποτελέσματος
Αξιοκρατία                                         υπέρ παραμελημένων
Ευκαιρίες για όλους                           κοινωνική δικαιοσύνη
Προώθηση κοινωνικής ένταξης         εξάλειψη φτώχειας
Δικαιώματα κ υποχρεώσεις                κοινωνικά δικαιώματα
Στόχος πρόνοιας: εργασία                  «εφ΄ όρου ζωής» πρόνοια
Ανταγωνιστικό κράτος αγοράς          κράτος κοινωνικής μεταρρύθμισης

Ο σοσιαλισμός στον 21ο αιώνα

- Ανατολικοευρωπαϊκές επαναστάσεις 1989-91= κατάρρευση υπαρκτού σοσιαλισμού
- Επιβίωση (Κίνα, Βόρεια Κορέα, Κούβα)= εισαγωγή μεταρρυθμίσεων αγοράς
- Κοινοβουλευτικά σοσιαλιστικά κόμματα= απομάκρυνση από παραδοσιακές αρχές (προσπάθεια διατήρησης εκλογικής αξιοπιστίας)

Αίτια θανάτου σοσιαλισμού (μετατόπιση κόσμου προς τα δεξιά):
- Fukuyama (θεωρητικός «τέλους ιστορίας»): ελαττώματα σοσιαλιστικών μοντέλων + επίδειξη ανωτερότητας φιλελεύθερου καπιταλισμού
- ακαταμάχητη τάση παγκοσμιοποιημένης οικονομίας= συγκέντρωση εθνών εντός διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος
- συρρίκνωση πολιτικής βάσης σοσιαλισμού από μαζικές γραμμές εργατικής τάξης σε απομονωμένη κ αποπολιτικοποιημένη κατώτερη τάξη

Ελπίδες επιβίωσης σοσιαλισμού:
  • διαρκείς κ εγγενείς ατέλειες καπιταλισμού (υπενθύμιση δυνατότητας ανθρώπινης ανάπτυξης πέρα από ατομικισμό αγοράς)
  • μετατροπή σοσιαλισμού σε κριτική ενάντια σε παγκόσμια εκμετάλλευση κ ανισότητα (κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης)
  • αναγέννηση σοσιαλισμού ως αντικαπιταλισμός
Τι είδους σοσιαλισμός θα είναι:
- όχι έμπνευση από γραφειοκρατικό αυταρχισμό Σοβιετικής εποχής
- επανεξέταση κληρονομιάς Μαρξ (απαλλαγή από Λενινισμό, Σταλινισμό)
- εικόνα Μαρξ ως ανθρωπιστής σοσιαλιστής κι όχι οικονομικός ντετερμινιστής
- αναγκαία η ανάδειξη πολιτικά/εκλογικά βιώσιμης εναλλακτικής επιλογής απέναντι σε καπιταλισμό αγοράς
- ανάγκη αντίστασης σε φονταμενταλιστικό νεοφιλελευθερισμό
- αναζήτηση για νέο σοσιαλιστικό πρότυπο συνεχίζεται…


 5. ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
Καταγωγή και εξέλιξη

- Nation (από 13ο αι.)= γενιά ανθρώπων/φυλετική ομάδα χωρίς πολιτική σημασία
- Τέλη 18ου αι.: πολιτική χροιά
- Εθνικισμός: χρήση από 1789 (αντι-Ιακωβίνο Barruel)
- Μέσα 19ου: εθνικισμός= πολιτικό δόγμα (κυρίαρχο σε επαναστάσεις 1848)

Ιδέα εθνικισμού: Γαλλική Επανάσταση
(πριν: χώρες=βασίλεια/πριγκιπάτα, κάτοικοι= υπήκοοι)
  • Εξέγερση κατά Λουδοβίκου στο όνομα του λαού («Γαλλικό έθνος»)
  • Επιρροή από Ρουσσώ κ νέο δόγμα λαϊκής αυτοκυβέρνησης
  • Εθνικισμός= επαναστατικό, δημοκρατικό δόγμα (αντί υπηκόων= πολίτες)
  • Ναπολεόντειοι πόλεμοι= αφύπνιση εθνικής συνείδησης ηπειρωτικής Ευρώπης
  • Λατινική Αμερική: αρχές 19ου αι. (Bolivar: κατά ισπανικής κυριαρχίας)
  • Κύμα εθνικισμού= επανασχεδιασμός χάρτη Ευρώπης (19ο αι.): κατάρρευση πολυεθνικών αυτοκρατοριών Τουρκίας/Αυστρίας/Ρωσίας (οικοδόμηση εθνών)
  • Ενθουσιασμός για εθνικισμό: ανερχόμενες μεσαίες τάξεις (ιδέα εθνικής ενότητας + συνταγματικής διακυβέρνησης)= όχι ιδιαίτερα ισχυρές
  • Πραγματοποίηση εθνικιστικών στόχων: συνέπεσε με φιλοδοξία επέκτασης κρατών (πχ Γερμανία)
  • Τέλη 19ου:
- πραγματικά λαϊκό κίνημα (σημαίες, εθνικοί ύμνοι, πατριωτική ποίηση, λογοτεχνία, δημόσιες τελετές, εθνικές αργίες), εθνικισμός= γλώσσα πολιτικής μαζών (εφικτό μέσω ανάπτυξης βασικής εκπαίδευσης+ εφημερίδες)
  • αλλαγή χαρακτήρα εθνικισμού: πριν= σύνδεση με φιλελεύθερα-προοδευτικά κινήματα, τώρα= υιοθέτηση από συντηρητικούς/αντιδραστικούς πολιτικούς (αντιπροσώπευση κοινωνικής συνοχής, ευταξίας, σταθερότητας)
- προσπάθεια ενσωμάτωσης ισχυρής εργατικής τάξης μέσα στο έθνος (διατήρηση κατεστημένης κοινωνικής δομής)
- πατριωτική συμπεριφορά: όχι από προοπτική πολιτικής ελευθερίας ή δημοκρατίας, ναι από εορτασμό εθνικής δόξας κ στρατιωτικών επιτυχιών παρελθόντος
- σοβινιστικός, ξενοφοβικός εθνικισμός: τροφοδότηση πολιτικών αποικιοκρατικής επέκτασης (1870-1880)= ευρωπαϊκός έλεγχος παγκόσμιου πληθυσμού + κλίμα διεθνούς καχυποψίας/ανταγωνισμού (=πόλεμος 1914)
  • Τέλος Α΄ Παγκόσμιου πολέμου= ολοκλήρωση οικοδόμησης εθνών (Διάσκεψη Παρισίων: αρχή «εθνικής αυτοδιάθεσης» Wilson). Αποτυχία επίλυσης εθνικών αντιπαραθέσεων που είχαν οδηγήσει στη σύγκρουση. Άνοδος φασισμού (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία).
  • 20ος αι.: διάδοση δόγματος εθνικισμού σε όλο τον πλανήτη. Εξεγέρσεις λαών Αφρικής, Ασίας, Ινδιών, Ινδοκίνας κατά αποικιοκρατικής εξουσίας. Αντι-αποικιοκρατία= εξάπλωση δυτικού τύπου εθνικισμού+ νέες μορφές εθνικισμού
  • Νέες μορφές εθνικισμού αναπτυσσόμενου κόσμου:
- Κίνα, Βιετνάμ, Αφρική= ανάμειξη με Μαρξισμό (εθνική απελευθέρωση= όχι μόνο πολιτικός στόχος, αλλά μέρος κοινωνικής επανάστασης)
- Μέση Ανατολή, Βόρειος Αφρική: αντιδυτική μορφή (απόρριψη φιλελεύθερης δημοκρατικής ή επαναστατικής σοσιαλιστικής έννοια εθνικότητας), όχημα ιδεών= Ισλάμ (ως πολιτικό δόγμα= πρόκληση ενάντια σε παγκόσμια επικράτηση δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας)
  • Ανθεκτικότητα εθνικισμού κ αναβίωσή του σε σχέση με παγκοσμιοποίηση
  • Από 1960: περαιτέρω διάσπαση εθνών-κρατών (εθνικιστικές αντιθέσεις) + αυτονομιστικά κινήματα (Βάσκοι, Κούρδοι, Ταμίλ, Μουσουλμάνοι Κασμίρ)
  • Μεταμόρφωση ανατολικής Ευρώπης 1989-1991: αναγέννηση εθνικισμού (κατάρρευση Σοβιετικής Ένωσης, διαίρεση Τσεχοσλοβακίας, Γιουγκοσλαβίας)= επιθυμία εθνικής-πολιτιστικής ενότητας + σοβινισμός
Για την αγάπη της πατρίδας – κεντρικά θέματα

Προβλήματα αντιμετώπισης εθνικισμού ως αφ’ εαυτού ιδεολογία:
  • Χαρακτηρισμός ως πολιτικό κόμμα παρά ως πλήρη ιδεολογία (όχι σύνθετα σύνολα αλληλοσυνδεόμενων ιδεών/αξιών).
-  Έθνος=φυσική/κατάλληλη μονάδα διακυβέρνησης (θεώρηση που δεν συμπεριλαμβάνει άλλες εκδηλώσεις εθνικισμού πχ πολιτισμικός, εθνοτικός
- βασικό χαρακτηριστικό: ευρύτερος δεσμός με κινήματα/ιδέες  με σπουδαιότητα έθνους (κι όχι η σχέση με αυτοκυβέρνηση κ έθνος-κράτος)
  • Περιγραφή εθνικισμού ως ψυχολογικό φαινόμενο (αφοσίωση/αποστροφή) κι όχι ως θεωρητική κατασκευή
- βασικό χαρακτηριστικό: συναισθηματική/συγκινησιακή απήχηση (σύγχυση ιδεολογίας εθνικισμού με συναίσθημα πατριωτισμού)
  • Σχιζοφρενικός πολιτικός χαρακτήρας εθνικισμού: άλλοτε προοδευτικός και αντιδραστικός, άλλοτε δημοκρατικός κ αυταρχικός, ορθολογικός κ αντιορθολογικός δεξιός ή αριστερός. Σύνδεση με όλες τις μεγάλες ιδεολογικές παραδόσεις (μόνο ο αναρχισμός είναι αντίθετος: απόρριψη κράτους)
Σκληρός πυρήνας εθνικιστικών ιδεών/θεωριών:
- Έθνος
- Οργανική κοινότητα
- Αυτοδιάθεση (εθνικός αυτοκαθορισμός)
- Πολιτική της ταυτότητας

Το έθνος

- Βασική πεποίθηση εθνικισμού: έθνος= κεντρική αρχή πολιτικής οργάνωσης
- Σύγχυση μεταξύ λέξεων «έθνος», «κράτος», «φυλή» + πολιτικές διαφωνίες
- Έθνη= πολιτισμικές οντότητες, σύνολα ανθρώπων με κοινές αξίες/παραδόσεις (κοινή γλώσσα, θρησκεία, ιστορία) + ίδια γεωγραφική περιοχή (πολιτισμικά κριτήρια), όχι συγκεκριμένο σχέδιο/αντικειμενικά κριτήρια καθιέρωσης πού/πότε έθνους
  • Γλώσσα= ξεκάθαρο σύμβολο ταυτότητας (αίσθημα ανήκειν)
Βάση Γερμανικού εθνικισμού: πολιτισμική ενότητα (καθαρότητα γλώσσας)
Ευαισθησία εθνών σε διάλυση/απειλή γλώσσας (διαιρέσεις)
Λαοί με ίδια γλώσσα χωρίς κοινό έθνος (Άγγλοι, Αμερικάνοι, Αυστραλοί)
Ελβετία: τρεις γλώσσες (όχι ελβετική γλώσσα)
  • Θρησκεία= βασικό συστατικό εθνικής ταυτότητας (κοινές ηθικές αξίες κ πνευματικές πεποιθήσεις) πχ Βόρειος Ιρλανδία (θρησκευτικά σύνορα), Βόρειος Αφρική, Μέση Ανατολή (Ισλάμ). Όχι πάντα σύμπτωση θρησκείας με έννοια εθνικότητας (Αγγλία, ΗΠΑ), όχι καθολικό έθνος Πολωνίας, Ιταλίας κ.α.
  • Εθνοτική ή φυλετική ενότητα (πχ ναζιστική Γερμανία, λέξη Volk (λαός)= πολιτισμική ενότητα + δεσμοί αίματος), ακροδεξιές αντιμεταναστευτικές ομάδες (Εθνικό Μέτωπο Γαλλίας κ.α.).
- Περισσότερο πολιτισμική παρά βιολογική βάση εθνικισμού: κοινές αξίες/πεποιθήσεις (εθνικισμός μαύρων Αμερικανών: κοινή ιστορία/κουλτούρα κι όχι χρώμα, Μαύρη Συνείδηση).
- Εθνοτική ενότητα= όχι πάντα βάση για εθνική ενότητα (πολυπολιτισμικός χαρακτήρας σύγχρονων εθνών, ΗΠΑ, Νότιος Αφρική)
  • Κοινή ιστορία, κοινές παραδόσεις, ανάμνηση ένδοξων στιγμών ιστορίας, εθνική ανεξαρτησία, επέτειοι ηγετών/στρατιωτικών νικών
  • Άλλη βάση εθνικιστικών αισθημάτων: μελλοντικές προσδοκίες (κι όχι κοινό παρελθόν). «Εθνικοποιημένοι» μετανάστες (ΗΠΑ), Αμερικανικός εθνικισμός= ελάχιστη σχέση με κοινή ιστορία/παραδόσεις, ναι σε κοινή αφοσίωση σε σύνταγμα κ αξίες φιλελεύθερου καπιταλισμού.
  • Δυσκολία προσδιορισμού πολιτισμικής ενότητας εθνικής ταυτότητας (κυμαινόμενος συνδυασμός πολιτισμικών παραγόντων). Υποκειμενικός προσδιορισμός από τα ίδια τα μέλη κι όχι από εξωτερικούς παράγοντες.
- Έθνος= ψυχοπολιτική οντότητα (αυτοθεώρηση ως φυσική πολιτική οντότητα)
- Ελάχιστη σημασία αντικειμενικών δυσκολιών (απουσία γης, μικρός πληθυσμός, έλλειψη οικονομικών πόρων κλπ)
  • Έθνη= συνδυασμός αντικειμενικών (πολιτισμικών) κ υποκειμενικών  (ψυχοπολιτικών) παραγόντων: διαφορετικές αντιλήψεις περί έθνους
- «αποκλειστικές» αντιλήψεις έθνους: τονισμός εθνοτικής ενότητας κ κοινής ιστορίας (εθνική ταυτότητα= δεδομένη/αμετάβλητη), κοινή καταγωγή. Όχι διάκριση έθνους και φυλής. Συντηρητικοί, φασίστες.
- «συμπεριληπτικές» (ενσωματικές) αντιλήψεις έθνους: τονισμός σημασίας πολιτικής συνείδησης πολιτών κ πατριωτικής αφοσίωσης (πολυφυλετικά, πολυεθνοτικά, πολυθρησκευτικά έθνη). Όχι διάκριση εθνικής ταυτότητας και ιδιότητας πολίτη. Φιλελεύθεροι, σοσιαλιστές.

Έθνος για:
Φιλελεύθερους= πολιτική αντίληψη έθνους, έμφαση σε πολιτική συστράτευση + πολιτισμική ενότητα. Έθνη= ηθικές οντότητες (δικαίωμα αυτοδιάθεσης)
Συντηρητικούς= ως «οργανική» οντότητα, κοινή εθνοτική ταυτότητα κ κοινή ιστορία. Πηγή κοινωνικής συνοχής κ συλλογικής ταυτότητας (πολιτική σημασία έθνους)
Σοσιαλιστές= ως τεχνητή διαίρεση ανθρωπότητας με στόχο απόκρυψη κοινωνικής αδικίας κ υποστήριξη καθεστηκυίας τάξης. Ναι σε διεθνή (κι όχι εθνικό) χαρακτήρα πολιτικών κινημάτων κ πολιτικής αφοσίωσης.
Αναρχικούς= σύνδεση με κράτος. Μύθος που προάγει υπακοή, υποταγή σε συμφέροντα άρχουσας ελίτ
Φασίστες= οργανικά ενοποιημένο κοινωνικό σύνολο, καθορισμένο από φυλά, δίνει σκοπό/νόημα σε ύπαρξη ατόμου. Αγώνας επιβίωσης εθνών.
Φονταμενταλιστές= ως κατ΄ ουσία θρησκευτικές οντότητες (κοινότητες πιστών). Σπάνια σύμπτωση θρησκείας με συμβατικά έθνη= ιδέα υπερεθνικών θρησκευτικών κοινοτήτων (έθνος Ισλάμ)

Οργανική κοινωνία

  • Κοινή πεποίθηση εθνικιστών: έθνη= οργανικές κοινότητες (ανθρωπότητα φύσει διαιρεμένη σε σύνολο εθνών με ξεχωριστή ταυτότητα/χαρακτήρα: θεμελιώδεις οι δεσμοί εθνικότητας (περισσότερο από γλώσσα, τάξη, φύλο κα)
  • «Αρχεγονιστικές» προσεγγίσεις εθνικισμού: εθνική ταυτότητα ως ιστορικά εμπεδωμένη (ρίζες εθνών= κοινή πολιτισμική κληρονομιά/γλώσσα, που προηγείται χρονικά του κράτους: δεσμοί συναισθηματικοί όμοιοι με δεσμούς συγγένειας). Antony Smith (1986): συνέχεια σύγχρονων-προνεωτερικών εθνών= ελάχιστη διαφορά εθνοτισμού κ εθνικότητας.
  • «Εργαλειακές» προσεγγίσεις εθνικισμού: εθνική ταυτότητα βάσει ιστορικών αλλαγών. Ernest Gellner (1983): σύνδεση εθνικισμού με εκσυγχρονισμό (διαδικασία εκβιομηχάνισης)= προώθηση κοινωνικής κινητικότητας, προσωπικού μόχθου, ανταγωνισμού (αντίθεση με προνεωτερικές φεουδαλικές κοινωνίες)= ανάγκη νέας πηγής πολιτισμικής συνοχής (ναι σε βαθιές ρίζες)
  • Εθνική κοινότητα: ως κοινωνική ή πολιτική αρχή (ισχυρή συλλογική ταυτότητα σε δεσμούς συντροφικότητας, αφοσίωσης, καθήκοντος)
- F. Tonnies: διάκριση παραδοσιακών κοινωνιών (φυσική αγάπη, αμοιβαίος σεβασμός) κ σύγχρονων (χαλαρότερες, τεχνητές, συμβατικές σχέσεις).
- Β. Anderson: έθνη= «νοερές κοινότητες» (όχι οργανικές), κατασκευάσματα εκπαίδευσης, ΜΜΕ, διαδικασίας πολιτικής κοινωνικοποίησης (επικριτές εθνικισμού)
  • «Κονστρουκτιβιστικές» προσεγγίσεις εθνικισμού: εθνική ταυτότητα= ιδεολογική κατασκευή (συμφέροντα ισχυρών ομάδων)
- E. Hobsbawm: βάση εθνών= «επινοημένες παραδόσεις», μύθος η πίστη στην ιστορική συνέχεια κ την πολιτισμική καθαρότητα (δημιούργημα εθνικισμού)
* όχι ανάπτυξη συνείδησης εθνικής ταυτότητας πριν τέλη 19ου αι. (επινόηση εθνικών ύμνων/σημαιών, επέκταση βασικής εκπαίδευσης στις μάζες)
* Μαρξιστές: εθνικισμός= διαδικασία σταθεροποίηση ταξικών κοινωνιών (αντιμετώπιση από άρχουσα τάξη απειλής κοινωνική επανάστασης: εθνική αφοσίωση ισχυρότερη από ταξική αλληλεγγύη)

Αυτοδιάθεση

  • Ιδέα εθνικής κοινότητας + δόγμα λαϊκής κυριαρχίας= εμφάνιση εθνικισμού (Γαλλική Επανάσταση, Ρουσσώ, όχι υπήκοοι, ναι πολίτες με αναφαίρετα δικαιώματα/υποχρεώσεις: κυρίαρχη εξουσία= Γαλλικό έθνος)
  • Ρουσσώ: έμφαση σε λαϊκή κυριαρχία (ιδέα «γενικής βούλησης», ανεξαρτησία ως νόμιμο κεκτημένο πολιτισμικά ενωμένου λαού, προϋπόθεση: ανιδιοτέλεια πολιτών)= ανάδυση εθνικιστικών δογμάτων
  • Μορφή γαλλικού εθνικισμού: βάσει οράματος λαού/έθνους για αυτοκυβέρνηση. Έθνος= όχι απλή φυσική κοινότητα, αλλά φυσική πολιτική κοινότητα: εγγενής σύνδεση έθνους και κράτους.
  • Κριτήριο εθνικής ταυτότητας= απόκτηση/διατήρηση πολιτικής ανεξαρτησίας (αρχή εθνικής αυτοδιάθεσης)
  • Στόχος εθνικισμού= ίδρυση έθνους-κράτους
  • Τρόποι επίτευξης:
- μέσα από διαδικασία ενοποίησης (Γερμανική ιστορία/Ράιχ)
- μέσα από επίτευξη ανεξαρτησίας= απελευθέρωση από ξένη κυραρχία (Πολωνική ιστορία)
  • Έθνος-κράτος (για εθνικιστές): ως υψηλότερη μορφή πολιτικής οργάνωσης
- δύναμη= προσφορά πολιτισμικής συνοχής + πολιτικής ενότητας
- σύμπτωση εθνικής ταυτότητας κ ιδιότητας πολίτη
- νομιμοποίηση εξουσίας διακυβέρνησης=εδραίωση σε λαό/έθνος (εκπροσώπηση ιδέας λαϊκής αυτοκυβέρνησης: από λαό για λαό υπέρ λαού)
- δυνάμεις δημιουργίας εθνών= φυσικές, ακαταμάχητες
- έθνος-κράτος= η μόνη βιώσιμη πολιτική μονάδα
  • Όχι πάντα σύνδεση εθνικισμού με ιδέα αυτοδιάθεσης κ έθνος-κράτος (όχι πάντα αποσχιστική πολιτική)
- ναι σε ποσοστό πολιτικής αυτονομίας κι όχι πλήρη ανεξαρτησία (Ουαλικός εθνικισμός, Βρετονικός, Βασκικός εθνικισμό Γαλλίας)
- ομοσπονδιακό σύστημα ή μεταβίβαση εξουσίας
(όχι απόλυτη ικανοποίηση εθνικιστικών απαιτήσεων: εκστρατεία Βάσκων, Σκώτων)

Πολιτική της ταυτότητας

  • Κοινό θέμα εθνικιστών: ζήτημα ταυτότητας (βάση πολιτικών στόχων= πατριωτισμός)
  • Πολιτικός εθνικισμός: όχι μεγαλύτερη η σημασία «αντικειμενικών» παραγόντων (εδαφική επικράτεια, θρησκεία, γλώσσα) από «υποκειμενικούς» (βούληση, μνήμη, πατριωτική αφοσίωση)
- Εθνικισμός: πολιτικοί σκοποί + παροχή ταυτότητας (ιστορία, κοινωνικοί δεσμοί, συλλογικό πνεύμα, αίσθηση πεπρωμένου > ατομική ύπαρξη)
- Δύναμη συναισθηματικών + αδυναμία δογματικών στοιχείων= επιτυχία εθνικισμού ως πολιτικό δόγμα
  • Πολιτισμικός εθνικισμός κ εθνοτικός εθνικισμός= μικρότερη σύνδεση με πολιτικές διεκδικήσεις
  • Πολιτισμικός εθνικισμός: έμφαση σε αναγέννηση έθνους ως ξεχωριστού πολιτισμού κι όχι τόσο διακριτής πολιτικής κοινότητας (κράτος=δευτερεύον)
- ρομαντική πίστη σε έθνος (μοναδικό ιστορικό/οργανικό σύνολο)= «μυστικισμός» πολιτισμικού εθνικισμού αντί «ορθολογισμό» πολιτικού
- «από κάτω προς τα πάνω» μορφή εθνικισμού
- αντιμοντέρνος χαρακτήρας + ως φορέας εκσυγχρονισμού (αυτό-αναδημιουργία λαού)
  • Πρώτη υπογράμμιση σπουδαιότητας εθνικής ταυτότητας: τέλη 18ου Γερμανία (Herder, Fichte: κάθε έθνος έχει «εθνικό πνεύμα» που δίνει δημιουργική ώθηση στα μέλη του). Ρόλος εθνικισμού: εκτίμηση κουλτούρας/παραδόσεων
  • 19ος: πολιτισμικός εθνικισμός Γερμανίας (αναβίωση λαϊκών παραδόσεων)
  • Μέσα 20ου: προσπάθεια διατήρησης εθνικής κουλτούρας εντός πολυεθνικού κράτους (Αγγλία, Γαλλία)
  • Μεταστροφή από πολιτική προς κουλτούρα και από κράτος σε γεωγραφική περιφέρεια= όχι διατήρηση αφοσίωσης εθνών-κρατών εντός οικονομικής παγκοσμιοποίησης
  • Διαφορά εθνοτικού κ πολιτισμικού εθνικισμού: αφοσίωση πρώτου σε ξεχωριστό πληθυσμό ή εδαφική περιοχή (φυλετική + πολιτισμική χροιά). Μέλη= κοινοί πρόγονοι, ομάδες συγγένειας, δεσμοί αίματος): βαθύ συναισθηματικό επίπεδο+ αποκλειστικός χαρακτήρας (ένταξη μέσω γάμου)
  • Μαύρος εθνικισμός Δύσης: ισχυρό εθνοτικό χαρακτήρα. Αναζήτηση πολιτισμικών ριζών σε Αφρική: Marcus (Τζαμαϊκανός πολιτικός στοχαστής)
1960: ριζοσπαστική στροφή μαύρου εθνικισμού (Μαύρη Δύναμη, Μαύροι Μουσουλμάνοι: Έθνος Ισλάμ)
- μαύρος εθνικισμός:  έγερση συνείδησης + πολιτισμική υπερηφάνεια
  • Σκοτεινή πλευρά εθνοτικού εθνικισμού: σοβινισμός, φυλετισμός, επιθετικότητα, κατάκτηση (επεκτατικός εθνικισμός)
Πατριωτισμός: συναίσθημα, ψυχολογική προσήλωση σε έθνος. Σύγχυση όρων εθνικισμού-πατριωτισμού. Εθνικισμός= δογματικός χαρακτήρας, έθνος ως κεντρική αρχή πολιτικής οργάνωσης (μέσο έκφρασης πολιτικών απαιτήσεων). Πατριωτισμός= συναισθηματική βάση πίστης σε εθνικισμό. Όχι όλοι οι πατριώτες εθνικιστές.

Αντιθέσεις:
Πολιτικός εθνικισμός VS εθνοπολιτισμικό εθνικισμό
Πολιτικό έθνος                  πολιτισμικό/ιστορικό έθνος
Συμπεριληπτικός                αποκλειστικός
Οικουμενισμός                   διαφορισμός
Ίσα έθνη                             μοναδικά έθνη
Ορθολογισμός/αρχές         μυστικιστικός/συναισθηματικός
Εθνική κυριαρχία              εθνικό «πνεύμα»
Εθελοντικός                      οργανικός
Βάση= πολίτης                  βάση= καταγωγή
Αφοσίωση στο νόμο          εθνοτική αφοσίωση
Πολυπολιτισμικότητα        πολιτισμική ενότητα

Εθνικισμός και πολιτική

Πολιτικός εθνικισμός= σύνθετο φαινόμενο (ασάφεια, αντιθέσεις, όχι σύνολο αξιών και στόχων)
- απελευθερωτικός + καταπιεστικός
- αυτοκυβέρνηση/ελευθερία + κατάκτηση/υποταγή
- προοδευτικός + οπισθοδρομικός
- ορθολογικός + παράλογος (αρχαίοι φόβοι/μίση)

Χαρακτηριστικό εθνικισμού: ιδεολογική αμορφία (διαφορετικά ιστορικά περιβάλλοντα + ευρείς πολιτικοί σκοποί/φιλοδοξίες) + ικανότητα απορρόφησης άλλων πολιτικών δογμάτων/ιδεών= σειρά ανταγωνιστικών εθνικιστικών παραδόσεων
- φιλελεύθερος εθνικισμός
- συντηρητικός εθνικισμός
- επεκτατικός εθνικισμός
- αντι-αποικιοκρατικός κ μετα-αποικιοκρατικός εθνικισμός

Φιλελεύθερος εθνικισμός

  • Η παλαιότερη μορφή εθνικισμού (Γαλλική Επανάσταση)
  • Mazzini: εκφραστής ιδεών φιλελεύθερου εθνικισμού (προφήτης Ιταλικής ενοποίησης)= επηρέασε:
- Bolivar (Λατινοαμερικανικό κίνημα ανεξαρτησίας αρχές 19ου)
- 14 σημεία Wilson (βάση ανοικοδόμησης Ευρώπης μετά Α΄ Παγκόσμιο)
- αντι-αποικιοκρατικούς ηγέτες 20ου (Κίνα, Ινδία)
  • Διαμόρφωση ιδεών: Ρουσσό (υπέρ λαϊκής κυριαρχίας, «γενική βούληση»)
  • 19ος φιλοδοξία λαϊκής αυτοκυβέρνησης + φιλελεύθερες αξίες (αίτιο: αυταρχικότητα/καταπίεση πολυεθνικών αυτοκρατοριών πχ Αυστρίας)
  • Βάση εθνικισμού: φιλελεύθερες ιδέες περί ατόμου, έθνους, διεθνούς πολιτικής, ατομική ελευθερία (φυσικά δικαιώματα).
  • Έθνη= κυρίαρχες οντότητες με δικαίωμα ελευθερίας (αυτοδιάθεσης)
  • Απελευθερωτική δύναμη φιλελεύθερου εθνικισμού:
- αντιτίθεται σε όλες τις μορφές ξένης κυριαρχίας/καταπίεσης (πολυεθνικές αυτοκρατορίες κ αποικιοκρατικές δυνάμεις)
- εκπροσωπεί ιδανικό αυτοκυβέρνησης (πίστη σε συνταγματισμό και αντιπροσώπευση). Υπέρ πολιτικής δημοκρατίας κι όχι αυταρχισμού. Μόνο μια δημοκρατική πολιτεία μπορεί να είναι έθνος-κράτος (πρότυπο: ΗΠΑ)
- άτομα= ίσα, δικαίωμα αυτοδιάθεσης
  • Υπέρτατος στόχος φιλελεύθερου εθνικισμού= κατασκευή κόσμου από ανεξάρτητα έθνη-κράτη (διεθνισμός)
- Mill: «σύνορα διακυβέρνησης» θα έπρεπε να συμπίπτουν με «εθνικότητας»
- Mazzini: σχηματισμός μυστικής οργάνωσης «Νέα Ιταλία» + «Νέα Ευρώπη»
  • Πίστη φιλελεύθερων: αρχή ισορροπίας (φυσικής αρμονίας) ταιριάζει σε έθνη κόσμου (όχι μόνο σε άτομα): επίτευξη εθνικής αυτοδιάθεσης= ειρηνική κ σταθερή διεθνής τάξη. Σεβασμός εθνικής κυριαρχίας, όχι κίνητρο για πόλεμο.
  • Εθνικισμός= προάγει ενότητα εντός έθνους κ αδελφότητα μεταξύ εθνών (αμοιβαίος σεβασμός). Ιδέες κοσμοπολιτισμού, διεθνισμού.
  • Επικριτές φιλελεύθερου εθνικισμού:
- ορθολογικός/ανεκτικός, ρομαντικός εθνικισμός
- αγνοεί σκοτεινό πρόσωπο εθνικισμού (παράλογοι δεσμοί, φυλή)
- υποβαθμίζει συναισθηματική δύναμη εθνικισμού
- παραπλάνηση από ιδέα έθνος-κράτος ως κλειδί πολιτικής/διεθνούς αρμονίας
- λάθος η πίστη Ουίλσον ότι έθνη ζουν σε διαχωρισμένες γεωγραφικές επικράτειες (πράξη= ποικιλία γλωσσικών, θρησκευτικών, εθνοτικών ομάδων)
- πραγματοποίηση ιδανικού πολιτικά/πολιτισμικά ενοποιημένου έθνους-κράτους= πολιτική βίαιης επέλασης μειονοτικών ομάδων, απαγόρευση μετανάστευσης

Συντηρητικός εθνικισμός

  • Αρχές 19ου: θεώρηση εθνικισμού ως ριζοσπαστική/επικίνδυνη δύναμη (απειλή για πολιτική σταθερότητα).
  • Συμπάθεια από Disraeli, Bismarck, Τσάρο Αλέξανδρο Γ΄ (εθνικισμός ως φυσικός σύμμαχος για διατήρηση κοινωνικής τάξης, υπεράσπιση παράδοσης)
  • Νεότερη περίοδος: εθνικισμός= πίστη περισσότερων συντηρητικών (Θάτσερ, Ρήγκαν, Μπους)
  • Ανάπτυξη συντηρητικού εθνικισμού σε εδραιωμένα έθνη-κράτη
  • Όχι ενδιαφέρον τόσο για εθνικισμό οικουμενικής αυτοδιάθεσης, όσο για κοινωνική συνοχή κ δημόσια τάξη (μέσω συναισθήματος πατριωτισμού)
  • Συντηρητικοί: κοινωνία= οργανική (έθνη προκύπτουν με φυσικό τρόπο)
- Ανθρώπινα όντα= περιορισμένα, ατελή: αναζήτηση νοήματος, ασφάλειας εντός εθνικής κοινότητας
  • Πρωταρχικός σκοπό συντηρητικού εθνικισμού: διατήρηση εθνικής ενότητας μέσω καλλιέργειας πατριωτικής αφοσίωσης/υπερηφάνειας (ενάντια σε διχαστική σοσιαλιστική ιδέα ταξικής αλληλεγγύης)
  • Ενσωμάτωση εργατικής τάξης στο έθνος= αντίδοτο σε κοινωνική επανάσταση (πολιτική Ντε Γκωλ: απεύθυνση σε εθνική υπερηφάνεια, Θάτσερ)
  • Διατήρηση συντηρητικού χαρακτήρα εθνικισμού: επίκληση σε παράδοση και ιστορία. Εθνικισμός= υπεράσπιση παραδοσιακών θεσμών κ τρόπου ζωής
  • Συντηρητικός εθνικισμός= νοσταλγικός, παρελθόν εθνικής δόξας/θριάμβου: τάση για τελετές, εορτασμούς, παραδοσιακοί θεσμοί ως σύμβολα εθνικής ταυτότητας (Αγγλικός εθνικισμός: θεσμός μοναρχίας)
  • Ζητήματα μετανάστευσης κ υπερεθνικισμού: επιφυλάξεις (πίστη ότι πολυπολιτισμικότητα οδηγεί σε αστάθεια/σύγκρουση).
- Σταθερές/επιτυχημένες κοινωνίες: κοινές αξίες, κοινός πολιτισμός
- Ναι σε αυστηρό περιορισμό μετανάστευσης ή αφομοίωση εντός «οικοδέσποινας» χώρας
- ακραία εκδοχή συντηρητικού εθνικισμού: υπέρ οικειοθελή ή βίαιου επαναπατρισμού μειονοτικών ομάδων
- βάση: αποκλειστική κ ιστορικά προσδιορισμένη αντίληψη εθνικής ταυτότητας (διαχωριστικές γραμμές μελών-ξένων)
- ανησυχία για απειλή εθνικής ταυτότητας από υπερεθνικούς οργανισμούς (ΕΕ). «Ευρωσκεπτικισμός» Συντηρ. Κόμμ. Βρετανίας κ ακροδεξιών ομάδων.
- «Ευρωσκεπτικιστές»: υπέρ κυρίαρχων εθνικών θεσμών + εθνικό νόμισμα (ως ζωτικά σύμβολα εθνικής ταυτότητας). Αδύνατη η σταθερή πολιτική ένωση εντός εθνικής, γλωσσικής, πολιτισμικής διαφορετικότητας.
  • Αποκόμιση πολιτικών οφελών από επίκληση σε εθνικισμό.
  • Επικριτές: βάση ιδεών= εσφαλμένες υποθέσεις
- συντηρητικός εθνικισμός= μορφή χειραγώγησης μαζών από ελίτ (επινόηση «έθνους», προσδιορισμός από πολιτικούς ηγέτες, χρήση «πατριωτικού καθήκοντος» για ίδιους σκοπούς)
- προώθηση αδιαλλαξίας και μισαλλοδοξίας (μετανάστες= απειλή, νομιμοποιούν φυλετικούς/ξενοφοβικούς φόβους)

Επεκτατικός εθνικισμός

Επικρατούσα εικόνα εθνικισμού: επιθετικότητα κ μιλιταρισμός (αντίθετο από αρχές εθνικής αυτοδιάθεσης).
  • Τέλη 19ου: εθνικό κύρος + ιμπεριαλισμός (διαφορά από προηγούμενες περιόδους αποικοκρατικής επέκτασης)= κλίμα λαϊκού εθνικισμού
- Επινόηση λέξης «τζινγκοϊσμός» (Βρετανία)= σοβινιστικός πατριωτισμός (λαϊκός ενθουσιασμός για επιθετικό εθνικισμό ή αυτοκρατορική επέκταση)
- αποτέλεσμα: Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος (λαϊκοί πανηγυρισμοί)
  • Ύψιστο σημείο επιθετικού/επεκτατικού εθνικισμού: Μεσοπόλεμος (αυταρχικά ή φασιστικά καθεστώτα: πολιτικές αυτοκρατορικής επέκτασης κ παγκόσμιας κυριαρχίας)= Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος
  • Χαρακτηριστικό επεκτατικού εθνικισμού= σοβινισμός (πίστη σε ανωτερότητα ή υπεροχή). [Προέλευση από: Chauvin (Γάλλος στρατιώτης αφοσιωμένος σε Ναπολέοντα Α΄)]
  • Όχι σε ίσο δικαίωμα εθνών στην αυτοδιάθεση.
  • Ευρωπαϊκός ιμπεριαλισμός= ιδεολογία φυλετικής και πολιτισμικής υπεροχής
19ος: ανωτερότητα λευκών λαών Ευρώπης. Ιμπεριαλισμός= ηθικό καθήκον (οφέλη πολιτισμού, Χριστιανισμού σε λιγότερο αναπτυγμένους λαούς)
  • Ιδιαίτερες μορφές εθνικού σοβινισμού: Ρωσία, Γερμανία
  • Ρωσία: πανσλαβισμός ή Σλαβόφιλος εθνικισμός (τέλη 19ου): γλωσσικοί κ πολιτισμικοί δεσμοί Σλαβικών λαών. Στόχος Σλαβικής ενότητας (ως ιστορική αποστολή Ρώσων)= σύγκρουση με Αυστρο-Ουγγαρία για έλεγχο Βαλκανίων.
- Σοβινιστικός χαρακτήρας: πίστη ότι Ρώσοι είναι φυσικοί ηγέτες + Σλάβοι πολιτισμικά/πνευματικά ανώτεροι λαών κεντρικής/δυτικής Ευρώπης.
- πανσλαβισμός= αντιδυτικός, αντιφιλελεύθερος
  • Γερμανικός εθνικισμός (γέννηση: ήττα σε Ναπολεόντειους πολέμους). Αντίδραση σε ιδανικά  Γαλλικής Επανάστασης (Φίχτε), έμφαση σε μοναδικότητα Γερμανικού πολιτισμού/γλώσσας + φυλετική καθαρότητα λαού
- 1871 ενοποίηση: σοβινιστικός χαρακτήρας εθνικισμού, όραμα Γερμανικής αυτοκρατορίας (ένωση γερμανικών λαών).
- παγγερμανισμός: επεκτατική, επιθετική μορφή εθνικισμού με όραμα Γερμανοκρατούμενη Ευρώπη= Ναζί (γλώσσα βιολογίας κι όχι πολιτικής)
- 1945: αποκοπή από επεκτατικά ιδανικά παρελθόντος.
- επανένωση Γερμανίας 1990: αναβίωση ακροδεξιού ακτιβισμού, αντισημιτικών επιθέσεων= σύγχρονος Γερμανικός εθνικισμός
  • Τροφή εθνικού σοβινισμού= συναισθηματικός, υστερικός εθνικιστικός ενθουσιασμός (εξάλειψη ορθολογικού ατόμου από πατριωτικό αίσθημα: επιθυμία για επίθεση, επέκταση, πόλεμο). Έντονος πατριωτισμός= «ολοκληρωτικός εθνικισμός» (Maurras).
  • Εξαφάνιση ταυτότητας ατόμων κ ανεξάρτητων ομάδων εντός «έθνους» (ύπαρξη έθνους πέρα από ζωή ατόμου)= συνοδεύεται από μιλιταρισμό
  • Στρατιωτική δόξα + κατάκτηση= απόλυτες αποδείξεις εθνικού μεγαλείου (γεννούν εθνικιστική αφοσίωση): στρατιωτικοποίηση άμαχου πληθυσμού (απόλυτη αφοσίωση, οικοθελής αυτοθυσία).
  • Αμφισβήτηση τιμής/ακεραιότητας έθνους= ασήμαντες οι ζωές ατόμων (πόλεμος 1914, δύναμη jijad Ισλαμιστών)
  • Απήχηση εθνικού σοβινισμού σε περιθωριοποιημένους κ αδύναμους (προοπτική ασφάλειας, αυτοσεβασμού κ υπερηφάνειας)
  • Προϋπόθεση μαχητικού/ολοσχερή εθνικισμού= αυξημένη αίσθηση ανήκειν (μέσω «αρνητικής ενσωμάτωσης»: άλλα έθνη/φυλές= εχθροί). Διάκριση «εμείς»-«αυτοί».
  • Εμφάνιση εθνικού σοβινισμού σε ρατσιστικές ιδεολογίες. Σοβινιστικά πολιτικά δόγματα= γόνιμο έδαφος φυλετιστικών ιδεών (πχ αντισημιτισμός πανσλαβισμού, παγγερμανισμού)
Αντι-αποικοκρατικός και μετα-αποικιοκρατικός εθνικισμός

  • Εθνικισμός= παγκόσμιο φαινόμενο χάρη στον ιμπεριαλισμό
  • Εμπειρία αποικιοκρατίας= σφυρηλάτηση αίσθηση ενότητας + επιθυμίας εθνικής απελευθέρωσης (Ασία, Αφρική)= αντι-αποικιοκρατικός εθνικισμός
  • 20ος αι.: μεταμόρφωση πολιτικής γεωγραφίας λόγω αντι-αποικιοκρατίας
  • Κινήματα ανεξαρτησίας σε αυτοκρατορίες Βρετανίας, Γαλλίας.
  • Μετά Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο: τελική κατάρρευση αυτοκρατοριών:
- εθνικιστική πίεση + φθίνουσα εγχώρια οικονομική απόδοση= «ειρηνική» αποχώρηση (Ινδία, Μαλαισία).
- ανεξαρτητοποίηση αποικιών= ένοπλος αγώνας (Κίνα, Αλγερία, Βιετνάμ)
  • Μεταφορά δόγματος εθνικισμού από αποικιοκράτες (δυτική εκπαίδευση ηγετών)= αντι-αποικιοκρατικά κινήματα: γλώσσα φιλελεύθερου εθνικισμού.
  • Αναζήτηση πολιτικής ανεξαρτησίας Αφρικανικών, Ασιατικών εθνών= συνειδητοποίηση οικονομικής υπανάπτυξης/υποτέλειας= επιθυμία για «εθνική απελευθέρωση» με πολιτικούς και οικονομικούς όρους
  • Έλξη από σοσιαλισμό (ειρηνική μετριοπάθεια Gandhi, Nehru έως επαναστατικό Μαρξισμό Mao Zedong, Fidel Castro):
- αξίες κοινότητας/συνεργασίας (παραδοσιακών/προβιομηχανικών κοινωνιών)
- ανάλυση ανισότητας κ εκμετάλλευσης= κατανόηση αποικιοκρατίας κ αμφισβήτηση εξουσίας της
- ταξική πάλη «άρχουσας τάξης» (ιδιοκτησία) και εργατικής (εκμετάλλευση)
- ναι σε ανατροπή ταξικού συστήματος μέσω «προλεταριακής επανάστασης» (ήδη είχαν εφαρμοστεί από Lenin: ιμπεριαλισμός=κέρδος καπιταλιστικών χωρών από επενδυτικές ευκαιρίες, φτηνό εργατικό δυναμικό, φτηνές πρώτες ύλες, ασφαλείς αγορές)
- εφαρμογή Μαρξιστικής ανάλυσης σε σχέση αποικιοκρατών εξουσιαστών κ υποτελών λαών. Ενάντια σε αποικιοκρατική εκμετάλλευση.
- ανατροπή αποικιοκρατικής εξουσίας= κοινωνική επανάσταση (προοπτική πολιτικής + οικονομικής απελευθέρωσης)
- Υιοθέτηση Μαρξιστικών-Λενινικών αρχών+ προσαρμογή τους (εθνικοποίηση ξένων περιουσιακών στοιχείων, κρατικοποίηση οικονομικών πόρων) + ίδρυση μονοκομματικών κρατών κ κεντρικά σχεδιασμένων οικονομιών (Σοβιετικό πρότυπο): Κίνα, Βόρειος Κορέα, Βιετνάμ, Καμπότζη
- Ανάπτυξη λιγότερο ιδεολογική μορφή εθνικιστικού σοσιαλισμού: Αλγερία, Λιβύη, Ζάμπια, Ιράκ, Νότια Υεμένη. Ίδρυση μονοκομματικών κρατών. Μορφή σοσιαλισμού: ενοποιητικός εθνικός σκοπός ή συμφέρον= οικονομική ή κοινωνική ανάπτυξη
  • Αντιαποικιοκρατισμός= εξέγερση ενάντια σε ισχύ/επιρροή Δύσης: όχι πάντα σε γλώσσα φιλελευθερισμού/σοσιαλισμού= προσαρμογή ιδεών:
- «Αφρικάνικος σοσιαλισμός» (Τανζανία, Ζιμπάμπουε, Αγκόλα): όχι Σοβιετικού τύπου ή σοσιαλδημοκρατία. Θεμελίωση σε παραδοσιακές κοινοτιστικές αξίες + υποταγή διαφορετικών φυλετικών αντιπαλοτήτων σε ανάγκη για οικονομική πρόοδο.
- Προσπάθεια έκφρασης φωνής «Τρίτου Κόσμου». «Τριτοκοσμισμός»= απόρριψη ιμπεριαλισμού + κοινή επιθυμία για οικονομική πρόοδο (ένωση χωρών με αποικιακό παρελθόν: εξασθένισε σιγά-σιγά= εμφανείς διαφορές)
  • Μετα-αποικιοκρατική περίοδος= διαφορετικές μορφές εθνικισμού (απόρριψη δυτικών ιδεών κ δυτικής κουλτούρας)
- ενάντια σε δυτική κ κυρίως Αμερικανική κουλτούρα (παγκόσμια κυριαρχία Αμερικανικής οικονομίας= νεοαποικιοκρατία: δύσκολο να καταπολεμηθεί γιατί δεν έχει φανερά πολιτική μορφή)
- Ιρανική Επανάσταση, Χομεϊνί 1979: ΗΠΑ= «Μεγάλος Σατανάς», αντιαμερικανισμός Ιρανικής πολιτικής= τρομοκρατικές οργανώσεις
- αναζήτηση μη δυτικών φιλοσοφιών/ιδεών
- αυξανόμενη σπουδαιότητα θρησκείας κ Ισλάμ= ανανεωμένη δυναμικότητα εθνικισμού. Σχέση με θρησκευτικό φονταμενταλισμό

Πέρα από τον εθνικισμό

Υπερεθνική αντίληψη πολιτικής ταυτότητας.
  • Όχι συμβιβασμός εθνικισμού-φεμινισμού. Έμφυλες διαφορές υπερέχουν εθνικών δεσμών
  • Σύνδεση φυλετισμού κ θρησκευτικού φονταμενταλισμού με εθνικισμό, αλλά όχι υποείδη εθνικισμού (φυλετική, θρησκευτική ταυτότητα διασπούν εθνικά σύνορα, άρα ασθενείς μορφές διεθνισμού)
  • Διεθνισμός: υπέρβαση πολιτικού εθνικισμού (δεσμοί που ενώνουν λαούς= ισχυρότεροι από όσα τους χωρίζουν)
  • Στόχος διεθνισμού: οικοδόμηση υπερεθνικών δομών (υποστήριξη όλων των λαών ασχέτως θρησκευτικών, φυλετικών, κοινωνικών, εθνικών διαφορών)
  • «Ενιαίος κοσμισμός»= βάση για «ιδεαλιστική» παράδοση σε διεθνές σχέσεις (πίστη σε παγκόσμια ηθική κ προοπτική παγκόσμιας ειρήνης/συνεργασίας)
  • Καντ: πατέρας «ενιαίου κοσμισμού»: οραματίστηκε είδος «κοινωνίας εθνών» (λογική + ηθική= όχι πόλεμος)
  • Σχέση διεθνισμού με φιλελευθερισμό κ σοσιαλισμό
Φιλελεύθερος διεθνισμός

- Έθνη (για φιλελεύθερους)= φυσικές οντότητες, υπό έννοια ότι:
α) πολιτισμικές ομοιότητες= αίσθηση ταυτότητας/«ανήκειν»
β) έθνη=  κατάλληλες μονάδες πολιτικής εξουσίας

- όχι αποδοχή: έθνος= ύπατη πηγή πολιτικής εξουσίας (ανεξέλεγκτη εθνική δύναμη= μειονεκτήματα απεριόριστης ατομικής ελευθερίας)

Βάσεις φιλελεύθερου διεθνισμού:
Α) φόβος διεθνούς «φυσικής κατάστασης»
  • Ανάμικτη ευλογία η εθνική αυτοδιάθεση: διατηρεί αυτοκυβέρνηση, αποτρέπει ξένο έλεγχο + κόσμος κυρίαρχων εθνών-κρατών με ελευθερία επιδίωξης συμφερόντων, ίσως, εις βάρος άλλων εθνών
  • Συνταγματισμός + δημοκρατία= μείωση τάσης προς μιλιταρισμό/πόλεμο (συνθήκες «διεθνούς αναρχίας»= όχι αρκετή η αυτοσυγκράτηση)
  • Μέσα αντιμετώπισης προσφυγής σε κατάκτηση/λεηλασία:
- εθνική αλληλεξάρτηση= προώθηση αμοιβαίας κατανόησης/συνεργασίας (ελεύθερο εμπόριο: οικονομική αλληλεξάρτηση= αδιανόητο το υλικό κόστος διεθνούς σύγκρουσης): προσήλωση σε αρχή κοσμοπολιτισμού (Cobden, Bright 19ος αι., θεωρία «συγκριτικού πλεονεκτήματος», «δεσμοί ειρήνης»)
-δημιουργία υπερεθνικών οργανισμών= προώθηση ευταξίας. Θεωρία κοινωνικού συμβολαίου: διακυβέρνηση= λύση αταξίας. Υποστήριξη Wilson για Κοινωνία Εθνών (1919) κ Ηνωμένων Εθνών (1945)= εγκαθίδρυση συστήματος κρατών υπό διακυβέρνηση νόμων (στόχος= ειρηνική επίλυση διεθνών συγκρούσεων)
- ναι σε αρχή συλλογικής ασφάλειας: αντιμετώπιση επιθετικότητας μέσα από ενωμένη δράση αριθμού κρατών
- Ευρωπαϊκή Ένωση (φόβος συντηρητικών: υπονόμευση εθνικής ανεξαρτησίας): ναι σε «ομοσπονδιακή Ευρώπη»= προαγωγή συνεργασίας κ αλληλεξάρτησης εθνών + διατήρηση ιδιαίτερων παραδόσεων/ταυτοτήτων

Β) Προσήλωση στο άτομο και σε αρχή ατομικισμού
  • Ίση ηθική αξία όλων των ανθρώπινων όντων (ανεξαρτήτως φυλής, πίστης, κοινωνικού υπόβαθρου, εθνικότητας).
  • Ναι σε ιδέα εθνικής αυτοδιάθεσης, αλλά όχι δικαίωμα εθνών να συμπεριφέρονται σε λαό όπως επιλέξουν.
  • Σεβασμός για δικαιώματα/ελευθερίες ατόμου > εθνική κυριαρχία
  • Ναι σε συμμόρφωση εθνών με ανώτερη ηθική. Δόγμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων: οικουμενικά εφαρμόσιμο (ελάχιστες συνθήκες για πραγματική ανθρώπινη ύπαρξη)= βάση διεθνούς νόμου
  • Διακήρυξη ΟΗΕ Δικαιωμάτων Ανθρώπου (1948)
  • Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων Ανθρώπου κ Θεμελιωδών Ελευθεριών (1956)
  • Ναι σε διεθνή εξουσία νόμου, ενίσχυση μέσω θεσμών (Διεθνές Δικαστήριο, Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο)
Επικριτές φιλελ. διεθνισμού: συντηρητικοί κ εθνικιστές αναπτυσσόμενου κόσμου.
  • Συντηρητικοί: ιδέα οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων= δεν λαμβάνει υπόψη ιδιαίτερες εθνικές παραδόσεις, πολιτισμούς
  • Εθνικιστές: ανθρώπινα δικαιώματα= εκδήλωση δυτικού φιλελευθερισμού, άρα συγκαλυμμένη μορφή δυτικού ιμπεριαλισμού (απορριπτέα)
Κοσμοπολιτισμός: πίστη σε κοσμόπολη ή παγκόσμιο κράτος. Ναι σε εξάλειψη εθνικών ταυτοτήτων κ εγκαθίδρυση κοινής πολιτικής πίστης. Αναφορά όρου σε μετριοπαθή στόχο ειρήνης/αρμονίας εθνών (αμοιβαία κατανόηση, ανεκτικότητα, αλληλεξάρτηση). Σύνδεση φιλελεύθερου κοσμοπολιτισμού με ελεύθερο εμπόριο (προάγει διεθνή κατανόηση κ υλική ευημερία). Προώθηση κοσμοπολίτικου ιδανικού από υπερεθνικούς οργανισμούς (στόχος: συνεργασία μεταξύ εθνών, όχι αντικατάσταση εθνών-κρατών)

Σοσιαλιστικός διεθνισμός

- Απόρριψη εθνικισμού από σοσιαλιστές (λόγοι αρχής: γεννά εχθρότητα, σύγκρουση)
- Όχι αποτροπή σύγχρονων σοσιαλιστών να συμβιβαστούν με έθνος-κράτος
- Διεθνισμός= άρθρο πίστης, κεντρική αξία
  • Μαρξισμός: ναι σε μορφή προλεταριακού διεθνισμού (ταξική αλληλεγγύη > εθνικής ταυτότητας). Έχει φύσει διεθνή χαρακτήρα.
- Ανύψωση προλεταριάτου σε εθνική τάξη και συγκρότησή του σε έθνος (όχι με την αστική έννοια). Ναι σε αδελφότητα όλων των προλετάριων.
- Αναγνώριση σημασίας εθνικής διάστασης σοσιαλιστικής επανάστασης.
-Αποδοχή ότι εθνική απελευθέρωση υποτελών λαών= προετοιμασία σοσιαλιστικής επανάστασης.
- «Εργάτες όλου το κόσμου ενωθείτε» Engels΄
- εμφάνιση παγκόσμιων αγορών= μετατροπή καπιταλισμού σε διεθνές σύστημα= αντιμετώπιση με αντίστοιχο διεθνές κίνημα (Πρώτη Διεθνής 1864, Δεύτερη/Σοσιαλιστική Διεθνής 1889, 1951, Τρίτη Διεθνής Lenin 1919, Τέταρτη Διεθνής Τρότσκυ 1936)
  • Όχι θεώρηση προλεταριακού διεθνισμού ως αυτοσκοπό
  • Όχι πρόθεση αντικατάστασης εθνικών συνόρων με ταξικά
  • Ναι σε εγκαθίδρυση αρμονίας, συνεργασίας λαών κόσμου
  • Ναι σε πίστη κοινής ανθρωπότητας (δεσμοί συμπάθειας, συμπόνιας, αγάπης: όσα μοιράζονται είναι περισσότερα απ΄ όσα τους χωρίζουν)
  • Απόρριψη εθνικισμού ως είδος αστικής ιδεολογίας που καλύπτει αντιθέσεις καπιταλισμού + ναι σε ενιαίο κόσμο, ενιαίο λαό
Επικρίσεις για σοσιαλιστικό διεθνισμό:
  • Αποτυχία πρακτικής εφαρμογής υψηλών ιδανικών (αντιπαλότητες Διεθνών)
  • Ζημιά από αποτυχία αναγνώρισης ανθεκτικότητας πολιτικού εθνικισμού. Απόρριψη εθνικισμού ως τεχνητό/καταδικασμένο= υπερεκτίμηση απήχησης διεθνιστικού ιδανικού. Δεύτερη Διεθνής 1914: ναι προλετάριων όλης της Ευρώπης σε πόλεμο και εθνική δόξα.
  • Εθνικισμός > προοπτική κοινωνικής επανάστασης
Εθνικισμός στον 21ο αιώνα

Λόγος για θάνατο εθνικισμού:
- 1848: Μαρξ «εθνικές διαφορές κ ανταγωνισμοί λαών καθημερινά εξαφανίζονται»
- Μετά Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: σχέδιο οικοδόμησης εθνών (αρχή αυτοδιάθεσης)
- Μετά Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: ως αποτέλεσμα ανεξαρτητοποίησης αποικιών
- Κόσμος από έθνη-κράτη= όχι ρόλος σε εθνικισμό
- 20ος αι.: διεθνοποίηση οικονομικής κ πολιτικής ζωής= περιττό το έθνος
- Διεθνείς οργανισμοί= κυριαρχία σε παγκόσμια πολιτική (λιγότερες αποφάσεις σε έθνη-κράτη)= παγκοσμιοποίηση

  • Παγκοσμιοποίηση: δραστικό αντίκτυπο σε έθνος-κράτος κ πολιτικά δόγματα βάσει ιδέας διακριτότητας
- εμφάνιση ενοποιημένης παγκόσμιας οικονομίας: υλική ευημερία= αποφάσεις υπερεθνικών εταιρειών κι όχι ενέργειες εθνικών κυβερνήσεων
- αερομεταφορές, ξένος τουρισμός, δορυφορική τηλεόραση, διαδίκτυο= εξάπλωση κοινωνίας που κινείται από αγορά (Μακντοναλτοποίηση κόσμου)
- 21ος αι.= μάρτυρας τελικής έκλειψης πολιτικού εθνικισμού
  • Συνεχιζόμενη πολιτική σημασία έθνους γιατί:
- λόγω εξασθένισης παραδοσιακών κ εθνικών δεσμών= ανάδυση μορφών εθνοτικών εθνικισμών με επιθετική μορφή (τροφοδότηση από παγκοσμιοποίηση) πχ πρώην Γιουγκοσλαβία, Βρετανία, Ισπανία, Ιταλία κ.α.
- νέο νόημα/σημασία εθνικού σχεδίου (από παγκοσμιοποίηση)= λεπτομερές σχεδιασμός μέλλοντος για έθνη εντός αλληλοεξαρτώμενου κόσμου. Έθνη= πηγή κοινωνικής συνοχής κ ταυτότητας εντός ρευστού/ανταγωνιστικού περιβάλλοντος. Διαδικασία αυτοεπιβεβαίωσης (ανάπλαση εθνικών ταυτοτήτων= παρελθόν + προσανατολισμός προς μέλλον): Σιγκαπούρη, Μαλαισία, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Καναδάς




  

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου