ΕΠΟ 21 - ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΕΠΟ 21 – 2013 Σημειώσεις: Γ.Α.Β

Περιεχόμενα:

Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας - Τόμος Α΄

Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας - Τόμος Β΄

Σύνοψη σημειώσεων
Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ Α΄

ΚΕΦ. 1^ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ

1.2.3 ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ:

α) θεματική (κύριο θέμα, ζητήματα) - περιεχόμενο

β) ύφος (τρόπος χειρισμού γλώσσας για δημιουργία ορισμένης διάθεσης) – ρητορική (μορφή), τρόπος γλωσσικής έκφρασης,  χαρακτηρίζεται με όρους τεχνικούς: υψηλό ή ειρωνικό, καθημερινής χρήσης πχ μελαγχολικό ή παιγνιώδες, λογοτεχνίας/τέχνης πχ μπαρόκ κλπ. Ζήτημα αφηγητή = ζήτημα ύφους.

γ) τρόποι έκφρασης (σχήματα λόγου που συνθέτουν ρητορική διάσταση) – μορφή, απόκλιση από κανονική χρήση = σχήματα λόγου, α) σημασία λέξεων ή φράσεων: μεταφορά (ομοιότητα, αναλογία) πχ βράχος ηθικής, προσωποποίηση (ειδική περίπτωση μεταφοράς), μετωνυμία/συνεκδοχή (από κυριολεκτική σε συναπτόμενη σημασία) πχ δίχως στέγη, ειρωνεία (οξύμωρο, παράδοξο), παρομοίωση (σχέση σύγκρισης), β) σχήματα αλλαγής αναμενόμενης σειράς λέξεων: υπερβατό (χιαστό, ασύνδετο, πολυσύνδετο) πχ έτσι πήρε η αλεπού το στάρι η πονηρή, γ) σχήματα σχετικά με οικονομία & πληρότητα λόγου: ελλείψεις όρων προτάσεων, επανάληψη λέξεων, υπερβολική σύντμηση ή επιμήκυνση φραστικών δομών, αποστροφή (διακοπή κανονικής ροής λόγου και απευθύνεται σε κάτι που λείπει ή ιδέα), δ) ανατροπής γραμματικών ή συντακτικών σχέσεων (ελαφριά ασυνταξία, «ανακολουθία»), ε) σχήματα ήχου και ρυθμού (παρηχήσεις, παρονομασίες) ζ) όλες οι τεχνικές στιχουργικής (στίχοι, στροφές, ρυθμοί, μέτρα, ομοιοκαταληξίες).

Γλώσσα = λογική + γραμματική (+ ρητορική: επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα, πειθώ, αισθητική απόλαυση, καλολογικά στοιχεία) = νόημα

Ρητορική: παράγοντας απροσδιοριστίας και ρευστότητας λόγου

Ειρωνεία: δεν μπορούμε να ξέρουμε τι εννοείται.

Μεταφορά: (σχέση ομοιότητας/αναλογίας) λυρική ποίηση, ρεύμα ρομαντισμού – αφαίρεση, νοερή εικόνα

Μετωνυμία: (σχέση πρακτικής συνάφειας/ακολουθίας) πεζογραφία, αφήγηση, ρεαλισμός – συγκεκριμένο, υλική αίσθηση, από το μέρος στο όλον

1.2.4 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ

Αφήγηση: σε ποιητική και πεζογραφική μορφή. Διάκριση αφηγητή (επινόηση του συγγραφέα) και συγγραφέα. Υπονοούμενος συγγραφέας: ερώτημα αν αφηγητής= συγγραφέας.

Ποίηση: Ποιητικό υποκείμενο ή λυρικό εγώ = όχι ταύτιση με ποιητή.

Δραματουργία: όχι κατά κανόνα κεντρικός αφηγητής, αλλά πρόσωπα έργου αφηγούνται

Διαστάσεις αφήγησης:

α) πλοκή (γεγονότα ιστορίας),

β) χρόνος αφήγησης σε σχέση με χρόνο ιστορίας,

γ) αφηγηματικοί τρόποι: περιγραφή, διάλογος, στοχασμός, επιχειρηματολογία, προσωπική εξομολόγηση, επιστολές

Γνώρισμα νεότερης πεζογραφίας: ειρωνική απόσταση αφηγητή από όσα λέει= ελεύθερος πλάγιος λόγος (τα λόγια του θα μπορούσαν να είναι σε εισαγωγικά): Φλωμπέρ (ρεαλιστής 19^ου αιώνα, χρήστης ελεύθερου πλάγιου λόγου)

ΚΕΦ. 2^ο ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (5^ος-13^ος αιώνας)

2.1.4. ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ

• Εξάπλωση γραφής, υποχώρηση προφορικών πολιτισμών και παραδόσεων
• Βιβλίο χειρόγραφο + χαρτί (8ος)
• Μικρογράμματη γραφή
• Εντατικό έργο αντιγραφής παλαιών χειρογράφων
• Ανυπόγραφα κείμενα (έργα ανώνυμων αντιγραφέων/μεταφραστών) & ζητήματα γνησιότητας

• Ιδέα πρωτότυπου επώνυμου έργου εμφανίζεται σε λυρική ποίηση & μυθιστορία ως λογοτεχνική επιδίωξη

Πρακτική σχολιασμού στα περιθώρια αντιγράφων.

Βυζαντινός γραφέας = διατήρηση παλαιότερων ερμηνειών = εικόνα αλλεπάλληλων αναγνώσεων κι εξελισσόμενης ελληνικής γλώσσας πχ ο Ευστάθιος Μητροπολίτης Θες/νίκης έκανε σχόλια σε Ιλιάδα κ Οδύσσεια

Προϋπόθεση σχολιασμού: αναγνωστική τεχνική, τρόπος αντίληψης κ χρήσης γραφής (παλαιά γραπτή παράδοση= έδαφος ανάπτυξης συγγραφικής δραστηριότητας)

ΕΜΜΕΤΡΟΣ ΛΟΓΟΣ

Αναλφαβητισμός= δημόσια ανάγνωση = ζογκλέρ, εκκλησιαστική ακολουθία

Προφορικό στοιχείο στη γραφή: έμμετρος λόγος (φυσικοί ρυθμοί γλώσσας)

Κριτήριο: η χρήση του κειμένου (απομνημόνευση και απαγγελία)

Πειθάρχηση λόγου σε μέτρο και ρυθμό= ποίημα, οργάνωση σε στίχους κ στροφές

Στίχος = σύνολο μετρικών ποδών (επαναλαμβανόμενα μικρά σύνολα στοιχειωδών ρυθμικών ενοτήτων), τρόπος διαδοχής ποδών = μέτρο ποιήματος

Κατά τον Μεσαίωνα:

• άλλαξε το μετρικό σύστημα (αλλαγή στον τρόπο ομιλίας) = από έκταση φωνήεντος + ένταση περνάμε μόνο στην ένταση, από ποσοτικά μέτρα (άλλη έκταση) σε τονικά (άλλη ένταση, ίδια έκταση)
• Nέοι κανόνες ενίσχυσης μουσικότητας ή απομνημόνευσης = ισοσυλλαβισμός κ ομοιοκαταληξία = Νέες στιχουργικές μορφές, νέα είδη ποιητικού λόγου
• Σημασία στην κοινωνική χρήση των κειμένων (όχι λογοτεχνικότητα). Όροι «ποίηση», «ποιητής» αφορούσαν παλαιούς Έλληνες κ Λατίνους ποιητές. Νεότεροι: όροι "στιχουργός", "μελωδός" κλπ
• Μελέτη κειμένων σε πλαίσια θεσμών εκπαίδευσης. Σχήμα: ελευθέριες τέχνες = trivium γραμμάτων (γραμματική, ρητορική, λογική/διαλεκτική) + quadrivium επιστημών (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία)/ Σχολαστικισμός = πρώτη προσπάθεια συστηματικής αξιοποίησης γραπτής παράδοσης κ αναγνωστικής εμπειρίας 
• Περί ποιητικής τέχνης του Οράτιου πιο γνωστό από το Περί Ποιητικής του Αριστοτέλη κατά τον Μεσαίωνα.

Ύστερος Μεσαίωνας:

• συνείδηση ιδιαιτερότητας επικής ποίησης δημωδών γλωσσών
• Φεουδαρχικές αυλές= εκτίμηση λυρικής ποίησης κ ιπποτικής μυθιστορίας. Όχι ενδιαφέρον ακόμα για δραματική τέχνη.

Αλληγορική ερμηνεία

• Συμβολή Μεσαίωνα στην ερμηνεία λογοτεχνικών κειμένων. Αλληγορική ερμηνεία παράλληλα με απλό εξηγητικό σχολιασμό (γνωστή ήδη από ελληνιστικά χρόνια).

• Αλληγορικό κείμενο = ως εκτεταμένο σχήμα λόγου (αναπτυγμένη μεταφορά). Βιβλικές αφηγήσεις και μορφές ελληνική/ρωμαϊκής μυθολογίας διαβάστηκαν ως αλληγορίες.

2.2.4 ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ (είδος αφηγηματικής λογοτεχνίας)

Έπος/εποποιία:

• Μακροσκελής έμμετρη αφήγηση ιστοριών σχετικών με ηρωική παράδοση
• Στοιχείο μυθικό ή θρυλικό
• Υψηλό ύφος: απόλυτη καλλιέπεια, τόνος σοβαρός/μεγαλοπρεπής, ροπή στην υπερβολή σχημάτων λόγου, ηρωικές πράξεις κ συμπεριφορές (στρατιωτικά ανδραγαθήματα)
• Πρότυπα: μεγάλα έπη αρχαιότητας, Ιλιάδα/Οδύσσεια Ομήρου - Αινειάδα Βιργίλιου

Αινειάδα Βιργίλιου: επικράτησε και προσδιόρισε πρότυπα κ κανόνες μεσαιωνικού έπους:

• ιστορία λαού/έθνους,
• ένας ήρωας,
• στρατιωτικοπολιτική διάσταση,
• σχέσεις αλληλεγγύης/αφοσίωσης επικού ήρωα και εκπροσώπων κοινότητας)

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΕΠΗ

Ελληνιστικοί, ύστεροι ρωμαϊκοί κ πρώιμοι μεσαιωνικοί χρόνοι: Άμεση σχέση με μύθους κ ιστορίες ελληνικών/ρωμαϊκών επών (μεταφράσεις/παραλλαγές)

Κύκλοι μεσαιωνικών κειμένων κατά κανόνα έμμετρων:

• Κύκλος Αλεξάνδρου
• Κύκλος Τρωικού Πολέμου (πηγή όχι τόσο η ομηρική Ιλιάδα, αλλά αφηγήσεις στα λατινικά 4^ου κ 5^ου αιώνα)
• Έπη ανδραγαθημάτων, θρύλος Καρλομάγνου (12^ος αιώνας, παλαιά γαλλικά)

Τραγούδι του Ρολάνδου 11^ος-12^ος αιώνας άγνωστου συγγραφέα

12^ος αιώνας (μεσαιωνική φεουδαρχία):

• Ωρίμανση ομιλούμενων γλωσσών
• Έμμετρα αφηγήματα σε δημώδεις γλώσσες (τοπικές προφορικές παραδόσεις), συνοδεία μουσικής

Θεματική:

·        νεότερη ιστορία,

·  συνδυασμός παγανιστικών θρύλων μυθολογίας με διαδικασία εκχριστιανισμού και αντιπαράθεση με Ισλάμ ή Οθωμανούς.

·         Ηρωικές διαστάσεις σε μεσαιωνικό τύπο πολέμου = θρησκευτικός

Έργα:

• Ελ Σιντ, ισπανικό έπος
• Τραγούδι των Νίμπελουνγκ, γερμανική επική παράδοση
• Ταξίδι του Αγίου Μπρένταν, ιρλανδική παράδοση
• Ιρλανδικές σάγκα, αφηγήματα σε πεζό λόγο πιο κοντά στο μυθιστόρημα 12^ος
•  Επικός κύκλος Διγενή Ακρίτα, Βυζάντιο 12^ος αιώνας, δεκαπεντασύλλαβος (πολιτικός), ελληνική γλώσσα

ΕΠΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

ΕΠΟΣ:

• τρόπος έκφρασης και διαμόρφωσης ιστορικής συνείδησης
• χρονικά, τοπικά και ταξικά περιορισμένο
• μέσα από τυποποίηση κ εξιδανίκευση απλοποιεί παρελθόν
• Δεν εξηγεί, ούτε ενδιαφέρεται για μηχανισμούς ιστορικής εξέλιξης

Υποχώρηση «ακαμψίας» γύρω στον 12^ο αιώνα:

• Εμφάνιση νέων μορφών ανθρώπινου προσώπου, νέες σχέσεις με πραγματικότητα. (Άουερμπαχ)

2.2.5 ΕΜΜΕΤΡΕΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΕΣ

12^ος αιώνας: εμφανίζονται έμμετρα αφηγηματικά κείμενα σε δημώδεις γλώσσες, σχετικά μακροσκελή κ αφηγηματικά/

Διαφορές από επική ποίηση στη θεματική κ στο ύφος:

• Έντονα στοιχεία λυρισμού κ σάτιρας,
• εστίαση στις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής (ρεαλιστικές τάσεις)

Πηγές/πρώιμες μορφές Romans ή μυθιστοριών:

• Προφορικές παραδόσεις λαών
• Μιμήσεις/παραλλαγές ελληνικής/λατινικής επικής ποίησης (έμφαση σε ερωτικές περιπέτειες, επικοί ήρωες μετατρέπονται σε ιππότες)
• Ιδιάζοντα αφηγήματα ελληνιστικής κ ρωμαϊκής περιόδου,
• πεζός λόγος,
• έμφαση σε προσωπικές/ερωτικές περιπέτειες,
• Επική ποίηση+προφορική παράδοση (και όχι αρχαία πρότυπα)= μυθιστορίες
• Απελευθέρωση από δύσκαμπτο πλαίσιο συμβατικού έπους: πρόδρομοι νεότερης πεζογραφίας.

Κατηγορίες μυθιστοριών (διαφέρουν από πλευράς κοινωνικής λειτουργίας):

• Διδακτικές ή σατιρικές

- Αστικά κέντρα, ύστερος Μεσαίωνας, αστική λογοτεχνία (όχι αυλική)

- Μυθιστορία του Αλεπού (γαλλικό έμμετρο), Μυθιστορία του Ρόδου (γαλλική κ αλληγορική) = συγγενές με πρώτα δείγματα νεότερων συλλογών διηγημάτων 14^ου

• Ιπποτικές

-          Θρύλοι δυτικοευρωπαϊκών λαών προσαρμοσμένοι στη μεσαιωνική φεουδαρχία.

-          Καθεστώς η εκκλησία και οι στρατιωτικές δραστηριότητες.

-          Ήρωες= ιππότες αυλών που περιπλανώνται αναζητώντας περιπέτειες (όχι πολεμικές)

-          Ιπποτική ευγένεια, ευγενής έρωτας

Κρετιέν ντε Τρουά (γαλλική γλώσσα)

-Αρθούρος και ιππότες Στρογγυλής Τραπέζης (κέλτικη παράδοση) – απομακρύνεται από επική υψηλή μονοτονία, ιππότης Λάνσελοτ

-Ειρωνεία (κριτική απόσταση αφηγητή από πρόσωπα ιστορίας)

-σοβαρότητα, έρωτας + ιπποσύνη

-Τριστάνος και Ιζόλδη (θρύλος σε πολλαπλές επώνυμες/ανώνυμες εκδοχές διαφόρων γλωσσών)

• Βυζαντινή μυθιστορία

(δυτικό πρότυπο+ στοιχεία ελληνικής λαϊκής ποίησης, δημώδη γλώσσα, στίχος δεκαπεντασύλλαβος)

2.2.6 ΙΔΕΑ ΕΥΓΕΝΟΥΣ ΕΡΩΤΑ (αυλικός ή ιδεόπλαστος έρωτας) 

Γέφυρα σύνδεσης λογοτεχνίας ύστερου Μεσαίωνα με νεότερη.

-          Αποδυνάμωση παλαιών προτύπων στρατιωτικής ζωής κι αναζήτηση ήθους απόλυτης ευγένειας συμπεριφορών κ προθέσεων.

-          Έρωτας + αρετή ιπποτικής ευγένειας (φεουδαρχική αριστοκρατία – μύηση: ηθικές δοκιμασίες). Επιθυμία γυναίκας = επιθυμία ηθικής εξύψωσης στο ιδανικό ιπποτικής αρετής. Γυναίκα = εξιδανίκευση (ως αλληγορία), ιδέα πνευματικότητας, σχέσεις αλληλεγγύης κ πίστης = καινοφανής εικόνα έρωτα κ ανθρώπινου προσώπου, ιδεατο/πραγματικό, σώμα/πνεύμα

2.2.7 ΛΥΡΙΚΗ ΚΑΙ ΣΑΤΙΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ 

• Λυρική Ποίηση (ρεύμα λογοτεχνικής έκφρασης δημωδών γλωσσών): Σύντομα ποιήματα (διαρκής επινόησης μορφών και τρόπων στιχουργικής), μη αφηγηματική ποίηση
• Αίτημα μουσικότητας (σχέση γραφής – προφορικότητας) = λυρισμός
• Θέμα: ο έρωτας, έκφραση προσωπικών συναισθημάτων
• Πρώτο πρόσωπο (υποκειμενικές διαθέσεις, προσωπικός κόσμος)
• Ρόλος συγγενικός με ιπποτική μυθιστορία, χριστιανική ιδέα προσώπου, σχέσεις με αρχαιοελληνική κ λατινική λυρική παράδοση
• Σατιρική ποίηση: κοινωνική κριτική - κωμικό στοιχείο,
• Αντικληρικανισμός

- Λυρική ποίηση σε λόγιες γλώσσες (μίμηση παλαιάς ελληνικής κ λατινικής παράδοσης, πέρασμα από ποσοτικό σε τονικό μέτρο) – επιγράμματα

- Λυρική (αυλές) κ σατιρική (πόλεις) ποίηση δημωδών γλωσσών (11^ος) =πρώτες εκφάνσεις νεότερης λογοτεχνικής συνείδησης

- Λυρική ποίηση σε γλώσσα του οκ (ρωμανική διάλεκτος που εκτοπίστηκε από όιλ, προβηγκιανός πολιτισμός τέλη 11^ου-12^ος ) τροβαδούροι (φεουδαρχικές αυλές)

Χαρακτηριστικά ποίησης τροβαδούρων:

1. θεματική: προσωπική περιπέτεια, αίσθηση τιμής, ανάγκη δράσης
2. ιδεά ανεκπλήρωτου «ευγενούς έρωτα» (χωρίς να αποκλείει τις κοινές ερωτικές σχέσεις)
3. λυρικό ύφος + σατιρική διάθεση, εξιδανίκευση + ρεαλιστικές προσεγγίσεις
4. θέματα/σύμβολα από αρχαιότητα κ εκκλησιαστική ποίηση, νέες ποιητικές εικόνες (ρητορική)
5. απλή ή λαϊκότερη – λογιότερη (κλειστή) κατευθύνσεις γραφής
6. αυστηρή κ σύνθετη, πειραματική στιχουργική τεχνική (τονικά μέτρα κ ομοιοκαταληξίες) πχ canzo, ballada κ.α.
7. γλώσσα οκ

13^ος: πρώιμες πραγματείες ποιητικής τέχνης

- Παράδοση τροβαδούρων δεν συνάδει ακριβώς με ιδεόπλαστο έρωτα, πιο ποικίλη, πιο αντιφατική

- φορέας νέας αντίληψης για τεχνίτη λόγου, καινούρια εικόνα ποιητή (νέος άγιος), βίοι τροβαδούρων θυμίζουν βίους αγίων

Φογκελβάιντε (γερμανικός λυρισμός)

Καβαλκάντι (τοσκανική ποίηση) – πρόδρομος Δάντη (εξιδανικευτική τροπή)

[Έζρα Πάουντ (20^ος αιώνας): επέστρεψε σε Καβαλκάντι]

2.2.8 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ, ΕΞΙΔΑΝΙΚΕΥΣΗ Κ ΝΕΟΤΕΡΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

-          Ένταση τροβαδούρων/έμμετρης μυθιστορίας: παρουσία στοιχείων αντίθετων ή αντιφατικών

-          θεματική/ρητορική:

α. ρεαλιστικά στοιχεία (καθημερινότητα, μεταλλαγές συναισθημάτων, απλές σκέψεις ηρώων, περιγραφές φυσικού ή αστικού περιβάλλοντος, τεχνάσματα αφηγηματικής τέχνης)

β. λυρική εξιδανίκευση [όχι με τρόπο επικής ή θρησκευτικής παράδοσης, απομάκρυνση από πραγματικότητα (εγχείρημα γραφής κ ποιητικός κόσμος), ξεχωριστή θέση ποίησης/ποιητή, πέρασμα στη νεότερη λογοτεχνία]

Δραστηριότητα/Ανακεφαλαίωση

• Ορισμός έπους: Μακροσκελής έμμετρη αφήγηση ιστοριών σχετικών με ηρωική παράδοση, σημαντικό το μυθικό ή θρυλικό στοιχείο, σε ύφος υψηλό
• Κύκλοι: Αλεξάνδρου, Τρωικού Πολέμου, έπη ανδραγαθημάτων (παλαιά γαλλικά 12^ος)
• Ορισμός λυρικής ποίησης: Σύντομα ποιήματα, μουσικότητα, δημώδεις γλώσσες, έρωτας, πρώτο πρόσωπο (προσωπικός κόσμος) – λόγιες γλώσσες: επιγράμματα
• Είδη γραμματείας ύστερου Μεσαίωνα: Θεολογική πραγματεία, λεξικογραφία, σχολιασμός, χρονογραφία, επική ποίηση, επίγραμμα, υμνογραφία
• Συμβολή τροβαδούρων στη διαμόρφωση νεότερης εικόνας ποιητή/ποίησης: Καινούρια εικόνα ποιητή, πραγματείες, ρεαλισμός/λυρική εξιδανίκευση
• Γλώσσα τροβαδούρων: οκ (παλαιά γαλλικά)
• Εποχή/τόπος τροβαδούρων: μετά τον 11^ο αιώνα, Ν. Γαλλία, Β. Ισπανία, Β. Ιταλία
• Τροβαδούροι: Αρνώ Ντανιέλ, Canzo, (τροβαδούρος/ζογκλέρ, 11^ος αιώνας), Φογκελβάιντε (12^ος) , Καβαλκάντι (13^ος)
• Εκπρόσωπος ιπποτικής μυθιστορίας: Κρετιέν ντε Τρουά 12^ος αιώνας
• Ήρωες ιπποτικών μυθιστοριών: βασιλιάς Αρθούρος, ιππότες Στρογγυλής Τραπέζης, ιππότης Λάνσελοτ
• Σημασία ιδέας ευγενούς έρωτα για ευρωπαϊκό πολιτισμό: ιδέα πνευματικότητας (νεοπλατωνικά ρεύματα), καινοφανής εικόνα έρωτα, ανθρώπινου προσώπου, σχέσεων και συναισθηματικού του κόσμου, ιδεατό/πραγματικό, πνεύμα/σώμα
• Διαφορά τροβαδούρων με ιπποτική μυθιστορία: το πρώτο ανήκει στη λυρική ποίηση ενώ το δεύτερο στην αφηγηματική

[βλ. Ανθολόγιο: Αρνώ, Canzo (ΑΛΚ, σ. 22-24)]

ΚΕΦ. 3^ο ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ 14^ος-μέσα 16^ου αιώνα

3.1.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ 

«Αναγέννηση»-«Ουμανισμός»:

-          Αντιπαράθεση παρόντος με άμεσο παρελθόν, πολιτισμικό κενό= Μεσαίωνας, εκ νέου γέννηση πολιτισμού μετά από μεσαιωνική έκλειψη ελληνικής/ρωμαϊκής αρχαιότητας (Μπούρκχαρτ)

-          μέσα 14^ου αιώνα Β. Ιταλία

Ουμανισμός: τομέας γραμμάτων [Έλληνες = genus humanissimum (Κικέρων)] ρεύμα φιλολογικό

·         Πρότυπο λογιοσύνης: Μελέτη κλασικών γλωσσών κ γραμμάτων (ενδιαφέρον για κλασική αρχαιότητα)

·         Αξία ανθρώπου και παιδείας (ανθρωποκεντρική παιδεία, θεμέλιο: αρχαία ελληνική κ ρωμαϊκή γραμματεία)

·         Ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου (αξία στην καθημερινή επίγεια ζωή, έμφαση στην κοινωνική και πολιτική ζωή με διάθεση κριτική κι εμπιστοσύνη) – αξίωμα αγαθότητας ανθρώπινης φύση που δικαιούται

·         Όχι υποχώρηση θρησκευτικής συνείδησης, τέχνης= συμμετοχή στη θεία πράξη

·         Αρνητική διάσταση ουμανισμού: επιδίωξη ανάπλασης ανθρώπου με κριτήρια ορισμένης ιδέας ανθρώπινης φύσης

·         Ανεύρεση και φύλαξη χειρογράφων σε βιβλιοθήκες, η Δύση μαθαίνει ελληνικά,

·         τυπογραφία+πανεπιστήμια= φιλολογία (έκδοση με επιστημονικό χαρακτήρα, δηλ. χωρίς έλεγχο διαφορετικών εκδοχών)

·         Φλωρεντία: Πετράρχης (14^ος), Βοκκάκιος (14^ος), Μπρατσιολίνι (14^ος), καρδινάλιος Βησσαρίων (15^ος), Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (14-15^ος)

·         Σύνδεση Ουμανισμού με πανεπιστήμια από Γαλλία σε Ιβηρική, Κάτω Χώρες, Βοημία, Αυστρία, Γερμανία, Πολωνία, Ουγγαρία

·         Ευρωπαϊκό δίκτυο λογιοσύνης= Χριστιανική πολιτεία γραμμάτων (πανεπιστήμια/κολέγια)-πρώτη τάση ενοποίησης σε επίπεδο λογιοσύνης

Ουμανιστής λόγιος:

-          όχι αποκλειστική ενασχόληση με γράμματα,

-          λατινικά, εβραϊκά, ελληνικά,

-          αναζητά χειρόγραφα,

-          καλλιεργεί δημώδη γλώσσα πχ Πετράρχης, Ιλιάδα, χειρόγραφο που ζητά να μεταφραστεί.

-          Μετάφραση: σημαντική δραστηριότητα = ευρεία διάδοση αρχαίας γραμματείας

-          αλληλεπίδραση γλωσσών, ξεκινά με βάρος σε λατινικά και καταλήγει με βάρος σε δημώδεις γλώσσες π.χ. Πετράρχης γράφει σε λατινικά + ιταλικά

-          Μορφές γραπτού λόγου: μορφή διαλόγου, επιστολογραφία

Εκπρόσωποι ουμανιστικού πνεύματος (15^ος-16^ος):

α. Νικολό Μακιαβέλι (λογοτεχνία, κωμικό θέατρο, Ηγεμόνας),

β. Τόμας Μορ (Ουτοπία, κριτική στα ήθη/ιδέες Αγγλίας, αλληγορική απεικόνιση ιδανικής κοινωνίας),

γ. Έρασμος, (Μωρίας εγκώμιον, κριτική ιδεών, βιβλική κ κλασική φιλολογία)

Ουμανιστική/αναγεννησιακή εικόνα λόγιου:

- Μοντέρνο κλέος: μοντέρνα χλεύη και ευφυολογία (Μπουρκαρτ), αναγνώριση και αμφισβήτηση

-  στοιχεία νέας παράδοσης ευφυολογίας στη Θεία Κωμωδία Δάντη

- Περί ποιητικής τέχνης του Οράτιου (κυρίαρχο ως τέλη 19^ου αιώνα): Αρχές αξιολόγησης/αποτίμησης ποίησης: α. ωφέλεια (ηθική/γνώση), β. τέρψη

- Λογοτεχνία= μέσο διαμόρφωσης κ καλλιέργειας εθνικής συνείδησης (ιστορικισμός)

Τάση γραπτού λόγου Αναγέννησης: μίμηση προτύπων αρχαίας ελληνικής/λατινικής ποίησης (θεματική, στιχουργική μορφή, ύφος), καλλιέργεια ποίησης σε δημώδεις γλώσσες

Ρητορική = εργαλείο καλλιέργειας γραπτής έκφρασης/ανάλυσης/εκτίμησης λόγου

• Περί της ευγλωττίας στη λαϊκή γλώσσα, Δάντη: πραγματεία (14^ος): αρχές ηθικής/αισθητικής αξίας νεώτερης ιταλικής γλώσσας κ ποίησης
• Για την  υπεράσπιση και τον εμπλουτισμό της γαλλικής γλώσσας: Ντυ Μπελαί (16^ος)
• «Επιμελητήρια ρητορικής»= σύλλογοι μελέτης ρητορικής/ποιητικής τέχνης – Κάτω Χώρες, αρχές 15^ου αιώνα
• Αλλαγές μεθόδου διδασκαλίας = από σχολαστικισμό σε ελεύθερη ανάγνωση κ ερμηνεία

Δραστηριότητα 3/κεφ.3

1. αντιστοίχιση ονόματα με τίτλο έργου ή δραστηριότητα:

Πετράρχης – πρώτες εκφάνσεις ιταλικού ουμανισμού

Πλήθων – νεοπλατωνισμός

Έρασμος – φιλολογικός ουμανισμός

Μακιαβέλλι – Ηγεμόνας

Μορ – Ουτοπία

Δάντης – διαμόρφωση ιταλικής γλώσσας

Βησσαρίων – ελληνική συμβολή στην ιταλική Αναγέννηση

2. Δραστηριότητες για καλλιέργεια νεότερων εθνικών γλωσσών:

α. μελέτη ρητορικής, β. λογοτεχνική παραγωγή, γ. μεταφράσεις Βίβλου

3.2. ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

3.2.2. ΜΩΡΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ

Δύο τύποι λογιοσύνης:

Α. Πετράρχης (14^ος) Φλωρεντία (Ιταλία πρώιμου Ουμανισμού): αναζητούσε χειρόγραφα, διάβαζε λατινικά, παράγγελνε μεταφράσεις, σχολίαζε, ποίηση, γράφει στα ιταλικά/λατινικά

Β. Έρασμος (15^ος-16^ος) κληρικός Ρόττερνταμ (Ολλανδία): πιο μεθοδικός, έβρισκε χειρόγραφα σε βιβλιοθήκες (τυπωμένες εκδόσεις), διάβαζε λατινικά/ελληνικά, έκανε επιμέλεια/νέα έκδοση κλασικής/βιβλικής γραμματείας, έγραφε, μετέφραζε, γράφει στα λατινικά

Ερασμιακό πρότυπο λογιοσύνης:

-          λογιοσύνη + εκκλησία,

-          επαγγελματική αυτονόμηση ως λόγιος,

-          δεσμοί με λογίους μέσω επιστολογραφίας (με Τόμας Μουρ, Λούθηρο)

-          αυστηρά φιλολογική δουλειά

-          οξύτατος κριτικός/σατιρικός τόνος (ειρωνεία)

Έργα Εράσμου:

·         Συνομιλίες: εγχειρίδιο εκμάθησης λατινικών ως πεζογραφικό έργο διαλογικής μορφής (αντίδραση εκκλησίας)

·         Μωρίας Εγκώμιον: δεξιοτέχνημα ειρωνικής ρητορικής (έπαινος τρέλας/ανοησίας), αφιερωμένο στον Τόμας Μορ, περίτεχνη κριτική κακώς κείμενα εποχής (εκκλησιαστικό κατεστημένο)

Ερασμιακός ουμανισμός= οξεία ειρωνεία, ειρωνεύεται το κύρος του ανθρώπινου λόγου και τη διάθεση για αυθεντίες, τάση ανατροπής βεβαιοτήτων

Η ρητορική της ειρωνείας:

-          Βασική έννοια γραμματείας εποχής, λόγος όπου υποσκάπτεται ή και αναιρείται η αντιστοιχία με την ισχύουσα αλήθεια/πραγματικότητα.

-          Ειρωνεία του λόγου: υπονοείται αντίθετο ή διαφορετικό νόημα, σχήμα λόγου που συγχέει, περιπλέκει, καταλύει σύνδεση λόγου – συνειδήσεως/προθέσεως, αβεβαιότητα/αμφισημία, είρων είναι ο ήρωας ή ο συγγραφέας ή ο αφηγητής (δυνατός ο αναδιπλασιασμός ειρωνείας που καθιστά αναγνώστη θύμα = αστυνομική λογοτεχνία)

-          Ειρωνεία των καταστάσεων: βαθμός επίγνωσης πραγματικότητας, είρων = γνώστης, θύμα= αγνοών, θέμα λογοτεχνίας

-          Τραγική ειρωνεία= καταστροφική ανατροπή

-          Δραματική ειρωνεία= ο θεατής γνωρίζει εκείνο που ο ήρωας αγνοεί (θέατρο), είρων είναι ο αναγνώστης ή θεατής

-          Λογοτεχνική γραφή ενέχει ειρωνεία = λογοτεχνικότητα

-          Ρομαντική ειρωνεία 19^ου αιώνα: παρουσίαση λογοτεχνικού έργου ως μυθοπλασία

-          Ουμανισμός: όξυνε επίγνωση ειρωνείας

3.3. ΠΟΙΗΣΗ

Από τροβαδούρους Μεσαίωνα (προφορικότητα, μουσική, προσωπική παρουσία) στην Αναγέννηση (τυπογραφία, γραφή χωρίς μουσική, νέες στιχουργικές μορφές, ποιητικός λόγος εθνικών γλωσσών).

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟ ΕΠΟΣ

13^ος-16^ος

-          δημοτικότητα κ ανάγνωση μεσαιωνικών επών

-          συγγραφή νέας επικής ποίησης και (ιπποτικών) μυθιστοριών

Θεματική:

·         θρησκευτική (Κροατία/Ρωσία)

·         θρησκευτική/διδακτική (ενετοκρατούμενες περιοχές)

·         έρωτας/θρήνος Κων/πολης (Βυζαντινές έμμετρες αφηγήσεις)

Εκτενή έργα που παρωδούν μεσαιωνικά πρότυπα:

·         Μαινόμενος Ορλάνδος του Αριόστο: παρωδία μεσαιωνικού μύθου (15^ος-16^ος), έμμετρο μυθιστόρημα (θεματική/αφηγηματική εμβέλεια)

·         Θεία Κωμωδία του Δάντη (13^ος-14^ος): μικρότερη σχέση με επική παράδοση (θρησκευτικό/διδακτικό)

Άλλα έργα:

- Ιστορίες του Καντέρμπουρυ του Τσώσερ: πατέρας νεότερης αγγλικής ποίησης/γλώσσας 14^ος αιώνας:

-          ποικιλία θεμάτων κ ύφους

-          παραμύθι, αλληγορία, ρομάντσο, σάτιρα, κήρυγμα

-          έμμετρο μεν, αλλά δομή κοντά στο νεότερο διήγημα, σύγκριση με Δεκαήμερο Βοκκάκιου)

- Ισπανικό ρομανθέρο: αφηγηματική ποίηση που συνδέεται με έπος, δημιουργεί παράδοση

- Βουκολική έμμετρη μυθιστορία: θεματική= ζωή υπαίθρου πχ Αρκαδία του Σαννατζάρο (15^ος -16^ος)

Λυρική ποίηση δημωδών γλωσσών

·         πλαίσια αστικά

·         συλλογές σύντομων ποιημάτων

·         επιρροές από

α. τροβαδούρους/ιπποτική μυθιστορία (λυρισμός+αφήγηση)

β. κλασικά/λατινικά ποιητικά πρότυπα

·         Νέες στιχουργικές/ρυθμικές μορφές

·         θεματική: έρωτας (λυρική σταθερά)

Σχολές/εκφάνσεις:

·         Σχολή ποιητικού λυρισμού Ιταλίας (Φλωρεντία) 13^ος -14^ος (δείγμα νεότερης λογοτεχνικής ευαισθησίας): γλυκό νέο ύφος (dolce stil nuovo)= απόλυτα εξιδανικευμένη εικόνα έρωτα, νέες στιχουργικές μορφές (σονέτο), παλιές φιλοσοφικές παραδόσεις (νεοπλατωνισμός) – Γκουίντο Καλβαλκάντι (13^ος), Δάντης (μεταίχμιο Μεσαίωνα/Αναγέννησης)

·         Γαλλία, Γκυγιώμ Μασώ (14^ος): επιρροή-απομάκρυνση από ποίηση τροβαδούρων

·         Βιγιόν 15^ος: μπαλάντα

·         Ιβηρική Χερσόνησος (cancioneiros)

·         Γερμανία: παράδοση minnesang, meistersang

·         Κάτω Χώρες: μπαλάντες θρησκευτικής έμπνευσης

·         Πετράρχης 14^ος: πετραρχικό σονέτο (παράδοση dolce stil nuovo), πετραρχισμός: συνιστώσα ευρωπαϊκής λυρικής ποίησης ως τέλη 16^ου. Νέο είδος αναγνώρισης και τιμητικής διάκρισης Πετράρχη (κύρος/δόξα λογίων)

·         Αγγλία: αρχές 16^ου= σονέτο

·         Λόγιος λυρισμός: Σαννατζάρο και Πετράρχης γράφουν και νεολατινική ποίηση

·         Σατιρική/διδακτική ποίηση: σύνδεση με μεσαιωνική Μυθιστορία του Ρόδου

3.3.2 ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Δάντης (Φλωρεντία – 14^ος), εξορία, Βεατρίκη

-          Θεία Κωμωδία (1306-1321)

-          Νέα Ζωή (1293) –μορφές ποίησης συγγενείς με «γλυκό νέο ύφος»

-          Περί της ευγλωττίας στη λαϊκή γλώσσα: πραγματεία για ανάπτυξη και καλλιέργεια δημώδους ιταλικής γλώσσας  

Βοκκάκιος: αφιερώνει βιβλίο του στον Δάντη (νέα ιδέα πνευματικής δόξας, Μπούρκαρτ)

Θεία Κωμωδία:

• 100 κάντο (τραγούδια), 15000 στίχοι
• τρεις ενότητες από 33 κάντο

α. Κόλαση (9 κύκλοι προς κέντρο γης),

β. Καθαρτήριο (Αντικαθαρτήριο+7 επίπεδα νησιού/βουνού),

γ.  Παράδεισος (9 ουράνιες σφαίρες έως «Έμπυρο Ουρανό»)

• στίχοι ενδεκασύλλαβοι
• σύστημα στιχουργικής: «τερτσίνα», τρίστιχη στροφή (αβα, βγβ – γδγ) [Αριθμός 3 = βάση αρμονικής διάρθρωσης συνόλου, σύμβολο Αγ. Τριάδας]
• Πρώτο πρόσωπο
• Ψυχές οδηγοί: Βιργίλιος (Αινειάδα) + Βεατρίκη
• Συνδυασμός σύγχρονης, του Δάντη, ιστορίας και χριστιανικό όραμα
• Δαντική ιεράρχιση ηθικών αξιών (απάτη-προδοσία/αμαρτία – αγάπη/αρετή)

Ζήτημα δαντικού ύφους

• «κωμωδία»:

α. πλοκή που ξεκινάει δύσκολα και καταλήγει σε αίσιο τέλος,

β. γλώσσα καθομιλουμένης αν και απηχεί αρχαία πρότυπα υψηλού επικού ύφους (διαφορά από πρότυπα: θεματική, γλώσσα, υφολογική ασυνέπεια= χρήση υψηλών και ταπεινών στοιχεία)

• Σύνθεση ποικιλότροπη:

Α. δραματική/ρεαλιστική περιγραφή Κόλασης

Β. ελεγειακό, μετρημένα λογικό Καθαρτήριο,

Γ. γλώσσα Παραδείσου: απηχεί πνευματικότητα

• Μεικτό ύφος (λέει ο Άουερμπαχ στο Μίμησις)

Ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Α. Αλληγορία, ως ποίημα θρησκευτικού χαρακτήρα

Β. ερμηνεία Άουερμπαχ:

α. σημασία θρησκευτικής έμπνευσης με μεγαλύτερη έμφαση στη σχέση της ποίησης με επίγειο κόσμο= τάση ορισμένου ρεαλισμού 

β. σύζευξη ποικίλων ειδών και τόνων γραφής = σύνθετη εικόνα πραγματικότητας, γ. δαντική ισορροπία ιδανικού/πραγματικότητας, πνευματικής αχρονίας/ιστορίας

δ. συγκεκριμένος άνθρωπος, επίγεια ζωή

ε. δαντικός ρεαλισμός + αλληγορία= εστίαση στον ποιητή (αφορά ποίησή του, όχι μόνο την ψυχή του_

Γ. προβολή δύναμης ποιητικής θεώρησης (δεν διατυπώνει τόσο θρησκευτικές αντιλήψεις, ούτε αναπαριστά ανθρώπινη πραγματικότητα)

Δ. Μπλούμ: «αινιγματικότερο των λογοτεχνικών κειμένων», Δάντης= προφήτης της δόξας του, Βεατρίκη: αλληγορία του καθαρά ποιητικού τρόπου γνώσης κ λύτρωσης

Ε. Ουώλτερ Παίητερ: σύμβολο Βεατρίκης= λογοτεχνική πρόταση ιδανικού τύπου ανθρώπινου προσώπου

3.3.3 ΣΟΝΕΤΟ & ΜΠΑΛΑΝΤΑ

Σονέτο Πετράρχη (14^ος):

Ποιητικό έργο: 366 ποιήματα με τίτλο Cancioniere (1342)

(αφιερωμένο στη Λάουρα, ανεκπλήρωτος ή πνευματικός έρωτας)

Στιχουργικοί κανόνες σονέτου (δεν επινόησε ο ίδιος το σονέτο, αλλά πρώτος το καλλιέργησε συστηματικά (μετά τους ποιητές του γλυκού νέου ύφους):

·         Ενδεκασύλλαβοι στίχοι

·         Ιαμβικό μέτρο

·         Συνολική δομή: 14 στίχοι σε δύο μέρη [8 (αββα-αββα, κυρίως θέμα) +6 (ελεύθερη ομοιοκαταληξία)]

·         Σχήμα συγκροτημένο και μελωδικό (απαίτηση δεξιοτεχνίας σύνθεσης)

·         Κεντρικό θέμα: εξιδανικευμένος έρωτας= εικόνα αγαπημένης, υλική/ιδεατή αναπαράσταση 

·         Ποιητικό βλέμμα από όραση σε ενόραση

·         Από υλικότητα (χρόνος) σε ιδέες (ποιητική μνήμη νικά θάνατο)

·         Από εικόνα αγαπημένης σε στοχασμούς ποιητή (δύναμη ποιητικού λόγου)

·         Θυμίζει ένταση ρεαλισμού/εξιδανίκευσης τροβαδούρων και ιπποτικής μυθιστορίας: πνευματικότητα-υλικότητα, νόηση-αίσθηση, ευδαιμονία έρωτα-μελαγχολία επίγνωσης θανάτου, εκκοσμίκευση θρησκευτικής ευλάβειας-εξιδανίκευση έρωτα

·         Πρώτο πρόσωπο = νέα μορφή αυτοσυνειδησίας στη λυρική ποίηση

·         Πετραρχικά σχήματα (μορφοποιούν ρητορικά κεντρικό θέμα): μεταφορά (σύζευξη ιδεών/ύλης), οξύμωρο (συνένωση αντιφατικών εννοιών), προσωποποιήσεις (στοιχείων φύσης), υπερβολή (έως παράδοξο), λογοπαίγνιο (παρηχήσεις, παρονομασίες= παιχνίδι υλικότητας/πνεύματος, όνομα αγαπημένης

·         Κοινοί τόποι ευρωπαϊκής λογοτεχνίας: ορισμένη εικόνα έρωτα/γυναίκας, πρότυπο ποιητικού λυρισμού

Μπαλάντα του Βιγιόν (15^ος)

(πέρασμα γαλλικής ποίησης από Μεσαίωνα σε Αναγέννηση)

Αστικός τρόπος ζωής, διωκόμενος, πιο κοντά στη λαϊκή μεσαιωνική παράδοση και κατοπινή εικόνα «καταραμένου ποιητή», υψηλός βαθμός παιδείας. Συλλογή ποιημάτων Διαθήκη (1462)

Μπαλάντα (οι κανόνες της παραπέμπουν στη μεσαιωνική σύνδεση λόγου/μουσικής):

-          οργάνωση στίχων σε 3 μεγάλες όμοιες στροφές και 1 πιο σύντομη, επανάληψη ίδιου στίχου στο τέλος κάθε στροφής (ρεφρέν).

-          Θέμα: έρωτας συνδεδεμένος με παρόν, τρέχουσα ζωή, μνήμη μέλλοντος

-          Πρώτο πρόσωπο

-          Μακριά από πρότυπα ουμανιστικής λογιοσύνης

Μπαλάντα της χοντρο-Μαργκό, Βιγιόν: απλή σωματική επαφή (ανατροπή πετραρχικής παράδοσης) 

-          Εύρος θεματικής: αντιφατικές πλευρές υλικού παρόντος

-          Ποικίλος τόνος που εναλλάσσεται.

Δάντης: η ποίηση ως θρησκευτικό κείμενο

Βιγιόν: η ποίηση ως άμεση κ αυθόρμητη έκφραση, ειλικρινή καταγραφή εμπειριών καθημερινής ζωής

3.4. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ

3.4.1 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

-          Επέκταση γραφής σε βάρος προφορικότητας

-          +διάδοση τυπωμένου βιβλίου =

-          αυτονόμηση λόγου από έμμετρο (δημοτικότητα πεζού λόγου, ο νεότερος λογοτεχνικός λόγος γεννιέται μέσα από τον ποιητικό)

Αναγεννησιακή πόλη: ήθη/αναγνωστικές ανάγκες νέων αστικών κοινωνικών στρωμάτων (αλλαγή συνηθειών).

15^ος αιώνας:

-          μεταγραφές και έκδοση μεσαιωνικών έμμετρων κειμένων (επών και μυθιστοριών δημωδών γλωσσών) σε πεζή μορφή, σε γλώσσες εθνικές

-          νέα πεζά αφηγηματικά κείμενα= πρώτες συλλογές διηγημάτων, μυθιστορήματα

ΔΙΗΓΗΜΑ (νέα δεδομένα λογοτεχνικού ύφους):

-          Αφήγημα μικρής έκτασης

-          θέμα επικεντρωμένο σε περιορισμένο αριθμό θεμάτων/επεισοδίων/προσώπων (σύντομη, περιεκτική πεζογραφική αφήγηση)  

Novellino: συλλογή σύντομων πεζών αφηγημάτων (Τοσκάνη, Β. Ιταλία)

-          Αστικό πλαίσιο, διδακτικό/σατιρικό χαρακτήρα, παραμύθι

-          Στόχος: ψυχαγωγία + προώθηση γλωσσικής παιδείας (τέχνη του λόγου σε εθνικές γλώσσες)

-          Μεσαιωνική διδακτική γραμματεία (πρότυπο Μυθιστορίας του Ρόδου) = βασικό ιστορικό πλαίσιο αφηγημάτων από όπου αναδύεται το διήγημα

Δεκαήμερο, ουμανιστή λόγιου Βοκάκκιου (14^ος)

-  Καινοτομία: ένταξη διηγημάτων σε ενιαίο πλαίσιο = πρόδρομος μυθιστορήματος

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

(παράλληλη εμφάνιση με διήγημα)

-          Μεγάλη έκταση, σύνθετη δομή, ευρεία πλοκή

-          Πηγές (όχι τόσο στη διδακτική λογοτεχνία):

α. μετεξελίξεις επικής ποίησης κ ιπποτικής μυθιστορίας (εξ ου και ο γαλλικός όρος «roman»),

β. είδη παλαιότερης γραμματείας (δείγματα μυθιστορημάτων ύστερης αρχαιότητας),

γ. αφηγηματικές μορφές εκκλησιαστικής γραμματείας (βίοι αγίων)

-          Σύνδεση με έπος στο επίπεδο της μορφής, όχι ιδεών/θεώρησης κόσμου.

-          Μεταγραφές έμμετρης ιπποτικής μυθιστορίας (15^ος αιώνας) σε πεζό λόγο.

-          Θεματική κ αξιολογικό πλαίσιο μεσαιωνικών προτύπων.

-          Στοιχεία ρητορικής κ θεματικής διαμορφώνουν καινοφανή εικόνα κόσμου κ ανθρώπινης ζωής.

Αντιπαραβολή έπους- μυθιστορήματος:

·         Έπος: σβήνει παρόν κάτω από εξιδανικευμένο παρελθόν (κλειστό παρελθόν).

Μυθιστόρημα: συνδέει παρελθόν με παρόν και μέλλον. Ρευστότητα/αστάθεια ανθρώπινων πραγμάτων (ανοιχτό).

·         Έπος: ποιητική γλώσσα υψηλού/ηρωικού ύφους.

Μυθιστόρημα: παίζει ελεύθερα με παραδόσεις + νέες τάσεις γλωσσικών τρόπων κ ύφους γραφής

·         Έπος: τέλεια ανθρώπινα πρότυπα, αξίες, εθνική μοίρα.

Μυθιστόρημα: οντότητα υπό διαμόρφωση, ανοιχτή σε εξελίξεις

·         Έπος: σταθερή ανθρώπινη κατάσταση στο χρόνο, υψηλό/ηρωϊκό δράμα.

Μυθιστόρημα: Νέα ιστορική αντίληψη χρόνου= νέα εικόνα ανθρώπινης ζωής (ιστορική συνείδηση)

Αντιπαραβολή μυθιστορήματος – διηγήματος:

• Θεματική μυθιστορήματος: δυσαρμονία προσώπου με μοίρα του, επαφή με ανολοκλήρωτο παρόν/μέλλον, πολυπρισματική δομή (σύστημα εξισώσεων με πολλούς αγνώστους)

Θεματική διηγήματος: ενιαία συνολική εντύπωση με σημείο πύκνωσης στο τέλος, κλείσιμο=σημείο κλειδί δομής συνόλου (μία εξίσωση μ’ έναν άγνωστο)

Έργα:

Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ, Γάλλου Φρανσουά Ραμπελαί (15-16^ος)

Δεκαήμερον, Βοκκάκιος (14^ος) – όρια μυθιστορήματος/συλλογής διηγημάτων

3.4.2. ΔΕΚΑΗΜΕΡΟΝ (ιταλικά) 1350 μ.Χ.

(Σειρά διηγημάτων: πρόδρομος μυθιστορήματος)

Βοκκάκιος: ενασχόληση με λογοτεχνία στη μητρική του γλώσσα (ιταλικά)

(έγραψε και δοκίμια αποτίμησης/ερμηνείας λογοτεχνίας σε νεότερη γλώσσα)

Δεκαήμερον:

-          ερωτικός χαρακτήρας,

-          αντιεκκλησιαστική στάση,

-          πρότυπο πεζογραφικού ύφους (μέσο ύφος)

-          ενιαίο αφηγηματικό πλαίσιο διηγημάτων = κοντά στο μυθιστόρημα

Καινοτόμα στοιχεία:

• Κοινός άξονας θεματικής: αποτυχία ή επιτυχία ανθρώπινων επιδιώξεων + δεξιοτεχνία λόγου+ αναφορά σε ηθικές αξίας εντιμότητας/ειλικρίνειας
• κόσμος ανθρωποκεντρικός και άρα ουμανιστικός
• πλειοψηφία γυναικών = ιδιαίτερη σχέση γυναίκας με ανάγνωση κ συγγραφή, ο Βοκκάκιος το αφιερώνει στις γυναίκες (ερωτική διάθεση+ ενάρετο πνεύμα+ ελεύθερο χρόνο), αρχή τέρψης και ωφελείας (νέα λειτουργία λογοτεχνίας: όχι επιβεβλημένη ωφελιμότητα, όχι συλλογική απόλαυση)
• επίγεια και κοινωνική οπτική = ρεαλισμός (χωρίς ίχνος συμβολικής ή χριστιανικής αντίληψης)
• Ύφος: μέσο (μεταξύ κοινού λαϊκής παράδοσης κ υψηλού τραγωδίας/έπους
• Ελεγχόμενη πολλαπλότητα αφηγητών και αφηγηματικών τρόπων (κεντρικός αφηγητής, ήρωες-αφηγητές, ήρωες ιστοριών), λόγος ανάλογα με παιδεία κ οπτική γωνία ομιλούντος: εναλλαγή τόνων κ τρόπων μέσου ύφους
• Ειρωνεία: απόσταση αφηγητή από ιδέες που περιγράφει (όχι βεβαιότητα ταύτισης αφηγητή-συγγραφέα)

Αρνητικά στοιχεία:

• Πλέγμα αδυναμίας πεζογραφίας Βοκκάκιου: τόνος μέσου ύφους αποκλείει εντάσεις/κορυφώσεις (δαντική αλληγορία)= ασάφεια/αβεβαιότητα πρώιμου ουμανιστικού πνεύματος (κατά Άουερμπαχ)
• Όχι εικόνα ιστορικού/κοινωνικού βάθους μυθιστορήματος (όχι έργο σύνθετης πλοκής, αντιφάσεων χαρακτήρων, περίπλοκων δομών κ εντάσεων)

3.4.3. ΓΑΡΓΑΝΤΟΥΑΣ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑΓΚΡΥΕΛ (μυθιστόρημα) – 1532-4

(μορφές δάνεια από μεσαιωνική λογοτεχνική παράδοση)

Ραμπελαί (15^ος-16^ος) εκκλησία, ιατρική, γράμματα

-Αναγνώριση λογοτεχνικού του έργου= ενδεικτική θέσης λογοτεχνίας/λογοτέχνη

-Αντιεκκλησιαστική στάση έργου (καταδικάστηκε από αρχές)

- Μεγάλη επιτυχία (μεταθανάτια συνέχεια: ζητήματα αυθεντικότητας)

Γαργαντούας: αυτός που ζει πληθωρικά

Πανταγκρυέλ: ικανότητα να συνδυάζει τα αντίθετα, ρωμαλέος+ εύθυμος/αγαθός (πανταγκρυελισμός = Υπερτροφικοί γλεντζέδες ουμανιστικής ορμής και αγαθότητας)

Πεζογραφία= ιδιάζουσα αξία:

Πρόλογος Πανταγκρυέλ, ο συγγραφέας αναφέρεται στα Μεγάλα και Ανεκτίμητα Χρονικά του Τεράστιου Γίγαντα Γαργαντούα (λαϊκό ανάγνωσμα με μεγάλη επιτυχία, επισημαίνει χρησιμότητα αναγνώσματος και προσθέτει σειρά πραγματικών κ φανταστικών τίτλων βιβλίων μεσαιωνικής επικής κ πρόσφατης μυθιστορίας= θίγει ειρωνικά θέμα εμπορικής επιτυχίας βιβλίου

Τίτλος Παντακρυέλ: «Παντακρυέλ, Βασιλιάς των διψωδών αποδομένος στο φυσικό του με τις τρομερές πράξεις και ανδραγαθίες του ιστορημένες από τον Μακαρίτη κυρ Αλκοφριμπάς, αποσπαστή της πεμπτουσίας» Ο συγγραφέας παρουσιάζεται ως πρόσωπο φανταστικό και κωμικό.

Τίτλος Γαργαντούας: «Η πολυθαύμαστη ζωή του Μεγάλου Γαργαντούα, πατέρα του Πανταγκρυέλ, που γράφτηκε από τον κυρ Αλκοφριμπάς, αποσπαστή της πεμπτουσίας, βιβλίο γεμάτο πανταγκρυελισμό» - ακολουθεί στιχούργημα για αναγνώστες που πριμοδοτεί τέρψη και γέλιο

4-5 βιβλία Ραμπελαί: ιστορία οικογένειας γιγάντων με κεντρικό ήρωα τον Πανταγκρυέλ.

Γίγαντες: άνθρωποι υπερβολικών διαστάσεων, εραστές καλής ζωής, με αρετές (καλοί, αγαθοί, φιλοπερίεργοι, πρόθυμοι να βοηθήσουν), με ευρύτατη ουμανιστική παιδεία (γλωσσομάθεια, τέχνη λόγου), σύμβολα γιγαντιαίας αξίας που δίνει στον άνθρωπο ο ουμανισμός

Ιδιαιτερότητα γραφής:

-          ανάμειξη πολλών/διαφορετικών ειδών γραφής,

-          γαλλική γλώσσα

-          Ύφος διαμέσου: σε κάθε ύφος (διδακτικό/φιλοσοφικό, σατιρικό/χυδαίο, δοκίμιο/στίχο, αφήγηση/καταλογογράφηση, δραματική ένταση/φάρσα, κωμικό στοιχείο)= παρωδία

Παρωδία:

-          λογοτεχνική μίμηση γλωσσικού ιδιώματος ή ύφους ή λογοτεχνικού είδους/έργου, με τρόπο που ελέγχει το κύρος τους και προβάλλει απρόβλεπτες διαστάσεις με κωμικά αποτελέσματα.

-          Ειρωνεία σε ευρεία κλίμακα.

-          Το μυθιστόρημα παρωδεί τα άλλα είδη.

-          Καταγγέλλει συμβατικότητα μορφής και γλώσσας (Μπαχτίν).

-          Διάλογος μυθιστορήματος με προηγούμενα είδη.

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΣΜΟΥ

-          Τρόποι γλωσσικής έκφρασης = αντικείμενο λογοτεχνικής μίμησης (παιχνίδι γλώσσας, νέα εικόνα κόσμου) – καταστροφή παλιάς εικόνας κ κατασκευή νέας

-          Στροφή στα εγκόσμια: σώμα όχι εξάρτημα πνεύματος (όχι μεταφυσική), αντιομολογία πίστεως (αθανασία σωματικής μορφής, επίγειας)

Παντεγκρυελισμός Ραμπελαί:

-          τρόπος σύλληψης πλούτου και αντιφάσεων εγκόσμιας ζωής.

-          Ένταση ρεαλισμού/εξιδανίκευσης= παιχνίδι που γεννά απόλαυση, πνευματικό + αισθησιακό

-          Επίγνωση ζητήματος αναπαράστασης κόσμου (μετάβαση από Αναγέννηση σε διαφορετικούς καιρούς)

ΚΕΦ. 4^ο ΜΠΑΡΟΚ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ (μέσα 16^ου-αρχές 18^ου αιώνα)

4.1. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ

4.1.3. Ορθολογισμός και επιστημονικό πνεύμα

-          Εμφάνιση νεωτερικού πνεύματος (ορθολογικό)= γένεση «Ευρώπης επιστημόνων» (ακόμα κατά μεγάλο μέρος λατινόγλωσση): συνεχίζει παράδοση ενιαίου ευρωπαϊκού πολιτισμού «Πολιτείας Γραμμάτων» Αναγέννησης

-          Ορθολογισμός: εγκαταλείπει αυθεντία παλαιών κειμένων.

-          Σημείο εκκίνησης= αμφιβολία, μεθοδικός ατομικός στοχασμός

-          Νέες ιδεολογικές/φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις: ρασιοναλισμός/εμπειρισμός

-          Αναδύεται ζήτημα νοητικών μηχανισμών αναπαράστασης κόσμου  

-          Ιδέα ανθρώπινου υποκειμένου ως φορέα ζήτησης κατανόησης κόσμου.

-          Πειραματικά ελεγχόμενη γνώση = εικόνα συνολικής αρμονίας, νόμους τάξης/δομών φαινομένων (θεϊκό δημιούργημα)

-          Νέα θεώρηση θετικής/βέβαιης γνώσης: ο φανταστικός χαρακτήρας λογοτεχνίας αποκτά χαρακτήρα που αντιδιαστέλλεται ριζικά προς την αλήθεια = Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΑΠΟΚΤΑ ΔΙΚΟ ΤΗΣ ΠΕΔΙΟ

4.1.4 Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ 

16^ος – 17^ος περίοδος πνευματικής κρίσης: αναχαίτιση ουμανιστικού πνεύματος

(Ανέφικτο το ιδανικό του παντογνώστη λόγιου)

Επιστημονική γνώση+ιδέα γενικής παιδείας:

Νέο πρότυπο έντιμου και καλλιεργημένου ανθρώπου (honnete homme): έμφαση σε κοσμιότητα συμπεριφοράς-χρηστό ήθος.

Ανάγνωση λογοτεχνίας: όχι αυστηρή μελέτη, αλλά καλλιεργημένη ψυχαγωγία. (Συνεχίζονται δραστηριότητες Αναγέννησης: έκδοση, μετάφραση, σχολιασμός κειμένων, λατινική γλώσσα.)

Λόγιος εποχής:

-          προβληματισμός για εθνική/ανθρώπινη γλώσσα, σχέση γλώσσας-νόησης, γλώσσας-πραγμάτων = διερεύνηση λειτουργίας γλώσσας ως μηχανισμός αναπαράστασης (νοητικές λειτουργίες+κοινωνικές συμβάσεις).

-          Κατανόηση κ ταξινόμηση διαφορών γλωσσών, γραφής – μελέτη εθνικών γλωσσών (λεξιλόγιο, γραμματική, ρητορική)

-          παραγωγή εγχειριδίων γραμματικής, λεξικογραφία, θεσμός Ακαδημιών.

-          Στοχασμός γύρω από λογοτεχνία = απαρχές λογοτεχνικής θεωρίας

-          Αυτονομία λογοτέχνη (υποστήριξη από μοναρχική αυλή/κρατική εξουσία υποστήριξη: πχ Σαίξπηρ, Μολιέρος, έλλειψη υποστήριξης: πχ Θερβάντες, δίωξη: πχ Τσέχος Κομένιος)

-          Ανάπτυξη αστικών κέντρων (πόλοι επιρροής)

4.1.5 ΑΚΑΝΟΝΙΣΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΡΙΣΜΑ

Τρεις τάσεις που διαδέχονται η μία την άλλη και συνυπάρχουν:

Α. 1550 – αρχές 17^ου: φαινόμενα Αναγέννησης

Β. τέλη 16^ου – τέλη 17^ου: άναρχη περίοδος, μπαρόκ

Γ. μέσα 17^ου: εμφάνιση, μερική επικράτηση σε Γαλλία, κλασικισμός

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΜΠΑΡΟΚ

Μπαρόκ: πορτογαλική λέξη σημαίνει «ακανόνιστο μαργαριτάρι» (Ιταλία, Ισπανία, Βιέννη), σύνδεση με καθολική Αντιμεταρρύθμιση (επιβολή θρησκευτικού συναισθήματος), τεχνοτροπία εποχής

Ύφος μπαρόκ:

-          στοιχεία που εντυπωσιάζουν

-          Επιβλητική συνδυαστική φαντασία (αλληγορικές μορφές),

-          πλούσια εικόνα, περίπλοκο σχέδιο, υπερβολή

-          διαρκή ροή κίνησης

Στη λογοτεχνία:

• Τόνοι υπερβολικού μυστηρίου (αναφορές στο κατάλληλο περιβάλλον)
• Έμφαση στο παράδοξο (απότομες μεταβολές ισορροπιών)
• Εναλλαγές ύφους μέσα στο ίδιο έργο (τραγικό+κωμικό στοιχείο)
• Εντυπωσιακά σχήματα λόγου (παρομοιώσεις, μεταφορές (αλληγορία), λογοπαίγνια, παράδοξη σύνταξη, ασύνδετο)
• Αλληγορική ερμηνεία κ επινόηση νέων αλληγορικών αφηγήσεων = τρόπος διατήρησης δεσμών με παλαιότερες ιδέες/μορφές.
• Προσπάθεια σύζευξης μορφών ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας με χριστιανικό πρίσμα.
• Τα πάντα είναι φαινομενικότητα για μπαρόκ άνθρωπο.
• Ζήτηση νέων τρόπων έκφρασης κ αναπαράστασης του κόσμου.

ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ

-          Κλασικό (λατινικός όρος): έντονη αξιολογική χροιά

-          Κλασικό έργο: αναγνωρισμένο ή καθιερωμένο ως πρότυπο διαχρονικό, αντικείμενο μελέτης κ μίμησης,  έργα παλαιάς ελληνικής/λατινικής γραμματείας (δηλ. αρχαίας)

-          Κλασικισμός: θεώρηση λογοτεχνίας που διακρίνει έργα ως κλασικά (κανονιστική θέση κ λειτουργία τους)

-          Όχι ιστορική η οπτική κλασικισμού 17^ου αιώνα.

-          Κλασικά έργα = με σταθερούς κανόνες.

-          Πραγματείες: Αριστοτέλη/Οράτιου + αντιαριστοτελική πραγματεία Περί Ύψους του Λογγίνο (μτφρ. Μπουαλώ)

Γαλλία Λουδοβίκου ΧΙV.

Γαλλικός κλασικισμός (αυστηρά δεοντολογικός):

-          κανόνες για θεματική κ ύφος κάθε είδους λογοτεχνικής γραφής

-          γαλλική γλώσσα ως αντάξια ισχύος αρχαίων γλωσσών

Αρχές:

• Ωφέλεια + απόλαυση
• Μίμηση αρμονίας κ τάξης ανθρώπινης φύσης
• Αναπαράσταση όχι ρεαλιστική αλλά αληθοφανής (διαύγεια, σαφήνεια, ακρίβεια, καθαρότητα)
• Αυστηρός διαχωρισμός λογοτεχνικών ειδών (κάθε είδος άλλη πλευρά ανθρώπινης φύσης, πίστη σε αντίστοιχο ύφος, θεματική, στιχουργικοί κανόνες)
• Ζητήματα άρθρωσης κ ρυθμού λόγου, σύνθεσης έργων τέχνης
• Αίσθηση αρμονίας, ισορροπίας, όχι υπερβολές ύφους, λιτότητα

ΚΛΑΣΙΚΙΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ

Μπουαλώ, Ποιητική Τέχνη (1674): αρχές/αξίες λογοτεχνικής γραφής (έμμετρο που εναλλάσσεται με πεζό) Λογοτεχνικά είδη που αναφέρει:

-          ελεγεία,

-          ωδή,

-          σονέτο,

-          επίγραμμα

-          + ανταγωνισμός ανάμεσα σε κριτικό κ συγγραφέα καθώς κ σε διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα (άλλα λογοτεχνικά πεδία).

ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ - ΕΝΤΑΣΕΙΣ

Συγγένεια κλασικισμού και  τάσεων νεότερου ορθολογικού/επιστημονικού  πνεύματος

Γαλλικός κλασικισμός: συνδυάζει αντιφατικές τάσεις αισθητικής/ιδεολογίας (συγγενικές/κοινό υπόβαθρο με μπαρόκ: επίγνωση ιδέας αναπαράστασης)

Εξήγηση μπαρόκ (σε τέτοια ορθολογική εποχή):

-          πολυμορφία κοινωνικών στρωμάτων  (γύρω από μοναρχική αυλή) που καλλιεργούν ιδεώδες honnete homme

-          ισχυροποιούμενη, αλλά ακόμα αδιαμόρφωτη πόλη = φιλολογικά σαλόνια εποχής

Τέλος 17^ου: διεύρυνση κ αμφισβήτηση κλασικιστικών κανόνων

• Αναγνωρίζεται κοινωνική σχετικότητα κριτηρίων γούστου
• Αναγνωρίζεται ρόλος παραδόσεων, παιδείας ή πολιτισμού
• Ατομικός κόσμος συγγραφέα διεκδικεί προσοχή
• Πρόβλημα αισθητικής ζητά δική του θεωρητική επεξεργασία

Δημόσια αντιπαράθεση γνωστή ως «Διαμάχη Αρχαίων κ Νεότερων» (Γαλλία):

·         κριτική Περρώ (ποιητής, συγγραφέας παραμυθιών) κατά «Αρχαίων» (η νεότερη εποχή ανταποκρίνεται καλύτερα σε αξιώσεις/αξίες κλασικισμού)

·         «Αρχαίοι» (Μπουαλώ): κερδίζουν μάχη και επιβάλλουν κλασικά έργα ως πρότυπα σε επίπεδο γενικών αξιών ανεξάρτητων από υλικοτεχνική πρόοδο

·         «Αρχαιότητα»-«Νεωτερικότητα»: βασικοί πόλοι αναφοράς πολιτισμικής ζωής = πρώτες τάσεις ιστορικής προσέγγισης λογοτεχνίας

Μεταφράσεις Ομήρου= αναθέρμανση «Διαμάχης»

·         Ανν Ντασιέ 1699 (οπαδός «Αρχαίων»= πίστη στο πρωτότυπο) Γαλλία

·         Ουντάρ ντε λα Μοτ 1714 (οπαδός «Νεότερων»= ελεύθερη απόδοση) Γαλλ.

·         Πόουπ 1726 (σε έμμετρο κείμενο στο πρότυπο της Ντασιέ, κρίσιμο για νεότερη αγγλική λογοτεχνία) Αγγλία

Δραστηριότητα 3/κεφ. 4

Βασικές αρχές ή διαθέσεις γαλλικού λογοτεχνικού κλασικισμού:

-          Αποφυγή εκφραστικών υπερβολών

-          σημασία κλασικών γλωσσικών προτύπων και τρόπου χρήσης γλώσσας

-          διαύγεια και καθαρότητα σκέψης ως προϋπόθεση σωστής έκφρασης

4.1.6 ΖΗΤΗΜΑ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

- Αναπαράσταση= κάθε ανθρώπινη χρήση σημείων έκφρασης και επικοινωνίας

- Οξεία επίγνωση σημασίας αναπαράστασης εικόνων και γλώσσας για πολιτισμό

- Δεν ισχύουν πια ακλόνητοι παραδοσιακοί τρόποι αναπαράστασης:

• Όχι σταθερότητα μεσαιωνικών πεποιθήσεων
• Όχι αισιοδοξία ουμανιστικών αξιών
• Ναι ποικιλία αναπαραστάσεων: θρησκεία [+ ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα (και αναγεννησιακή της θεώρηση), επιστήμη, ορθολογισμός] – αυτονόμηση φαντασίας από επιστημονική έρευνα κ γνώση – διάκριση σωφροσύνης/τρέλας (=ασαφή όρια)
• Διακυβεύεται η συγκρότηση του ανθρώπινου υποκειμένου [όχι σταθερό σημείο βεβαιότητας ως κέντρο του κόσμου (ουμανιστική θεώρηση)]
• Κοινό υπόβαθρο μπαρόκ (αποδοχή ποικιλίας)-κλασικισμού (επιδίωξη ελέγχου ποικιλίας): οξεία επίγνωση προβλήματος αναπαράστασης

[Μισέλ Φουκώ: κεντρική ιστορική σημασία ζητήματος αναπαράστασης= τρεις εποχές ανθρώπινου λόγου: α. Αναγέννηση (σχήματα ύστερου Μεσαίωνα), β. 16^ος – 17^ος (επίγνωση αναπαράστασης και περιπλοκών της), γ. εποχή νεωτερικότητας (ιστορική δυναμική της)]

Δραστηριότητα 4/κεφ. 4^ο

Ζήτημα αναπαράστασης

στον Μονταίνιο, Δοκίμια:

Το ανθρώπινο υποκείμενο παρουσιάζεται ασταθές κ ευμετάβλητο

στον Σαίξπηρ:

Διαμαρτύρεται για επιμονή παλαιών τρόπων αναπαράστασης κ αμφισβητεί δύναμη κάθε αναπαράστασης

Στον Θερβάντες:

Ο ήρωας θεωρεί την ιπποτική μυθιστορία ως έγκυρη αναπαράσταση της πραγματικότητας.

Στον Καλντερόν:

Θέατρο=αναπαράσταση, η ζωή συγχέεται με την αβεβαιότητα των ονειρικών αναπαραστάσεων (θεατρικό μπαρόκ)

Στο πλαίσιο λογοτεχνικών δυτικών εθνικών γλωσσών: η «λαϊκή λογοτεχνία» (έξω από επίσημες εκφάνσεις ποίησης/πεζογραφίας) επιμένει σε σύνδεση με μεσαιωνικές παραδόσεις (τραγούδι, αφήγηση διαφόρων μορφών)

4.2.4 ΔΟΚΙΜΙΟ

Μονταίνιος, Essais, 1572 (δοκιμές γραφής, καταδικάστηκαν από εκκλησία)

-          προάγγελος honnete homme (ροπή προς αρχαία ελληνική/λατινική γραμματεία)

όχι ταύτιση με όρο: διάσταση με προδιαγραφές ελεγχόμενης κοινωνικότητας, σύνδεση με στοχαστική στάση σαιξπηρικών ηρώων στον αντίποδα του γαλλικού κλασικισμού

-          πρόδρομος Διαφωτισμού 18^ου αιώνα.

Δοκίμιο:

• Κείμενο στοχασμών απόψεων ή κριτικής
• Μεταξύ λογοτεχνίας κ φιλοσοφίας
• Μικρή έκταση
• Θεματική ποικιλία

Αρχές/πεποιθήσεις ιστορίας ιδεών που ταυτίζονται με Μονταίνιο:

• Περιέργεια για το κάθετι
• Αναγνώριση ποικιλίας κ σχετικότητας ανθρώπινων πρακτικών/αξιών
• Γνώση βάση εμπειρίας
• Δημιουργικός πειραματισμός (όχι συσσώρευση γνώσεων)
• Όχι δογματισμός/μισαλλοδοξία/γενικεύσεις
• σκεπτικισμός για κάθε αυθεντία προς κατεύθυνση εμπειρισμού

ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

Δοκίμια, Μονταίνιου:

-          στοχαστική καταγραφή εμπειρίας ενός ανθρώπου δια του χρόνου

-          επιλεκτική αυτοβιογραφία (στον αντίποδα των Εξομολογήσεων του Αυγουστίνου)= άτυπη συνομιλία με τον εαυτό του και τους άλλους, συνεχής έλεγχος, αναθεώρηση σωστού-λάθους, αλήθειας-πλάνης, διαρκής δοκιμή

Μονταίνιος:

-          όχι εκπρόσωπος ή πρόδρομος κανενός ρεύματος ιδεών

-          πρακτική δοκιμιακής γραφής

-          θεώρηση ανθρώπου όχι καθαρά ουμανιστική

-          άνθρωπος ως κέντρο του κόσμου αλλά με επίγνωση αβεβαιότητας

συνάρτηση ανθρώπινου υποκειμένου με δοκιμασία γραφής (κατά Μονταίνιο)

• Τα βιβλία φτιάχνεται από ανθρώπινο εαυτό
• Ανθρώπινος εαυτός σχηματίζεται μέσα από γραφή
• Εαυτός= μοναδικό δείγμα ανθρώπου εντός της τυχαιότητας
• Παραίτηση από αφηρημένο τελικό ορισμό ανθρώπου/εαυτού

4.3. ΠΟΙΗΣΗ

4.3.1 ΔΙΑΧΥΣΗ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΤΡΟΠΩΝ

Αναπροσανατολισμός της επικής παράδοσης

Χαρακτηριστικό επικής ποίησης εποχής:

-          σύζευξη θεμάτων:

α. πρόσφατης εκκλησιαστικής/πολιτικής ιστορίας

β. στοιχεία κλασικής μυθολογίας

γ. θεματική έρωτα.

-          Ασαφή όρια έπους και έμμετρης μυθιστορίας

Εκπρόσωποι επικής ποιήσης εποχής:

- Τορκουάτο Τάσσο (16^ος): έγραψε επιστολές και διαλόγους, Ιταλικά

Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ (1581):

μύθος+ερωτικός λυρισμός+επικό θέμα θρησκευτικού πολέμου

όψιμος καρπός Αναγέννησης: πρώτο δείγμα ύφους μπαρόκ.

-          Καμόενς, Πορτογαλικά

νεωτερικός χαρακτήρας επικής ποίησης: κορυφαίος εκπρόσωπος ευρωπαϊκού έπους

-          Βαν ντε Νουτ, Γερμανικά: Το βιβλίο της έκστασης (έμπνευση από κλασική μυθολογία)

-          Σπένσερ, Αγγλικά: Η βασίλισσα των στοιχειών

-          Anders Sorensen Vedel, Δανικά:Ανδραγαθήματα των Δανών

17^ος αιώνας: Υποχώρηση επικής ποίησης στη Δ. Ευρώπη.

Αφηγηματική ποίηση:

-          Βόντελ (Ολλανδός): ποιητικά έργα θρησκευτικού στοχασμού, έμμετρα δράματα μπαρόκ τάσεων

-          Μίλτον (Άγγλος)

Επικό είδος συνεχίζεται στη ΝΑ Ευρώπη (πόλεμοι κατά Οθωμανών):

-          Γκούντουλιτς, (Κροάτης,  Οσμάν 1626

-          Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος 1650, κορύφωση Κρητικής Αναγέννησης (αναγεννησιακά πρότυπα ιπποτικής μυθιστορίας, παρά επικής ποίησης): Θρησκευτική/βουκολική αφηγηματική ποίηση (γλώσσα δημώδη)

ΠΑΝΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΛΥΡΙΣΜΟΣ

Λυρική ποίηση εποχής και σατιρική, αφηγηματική ποίηση σε εθνικές γλώσσες

• Διεύρυνση θεματικής
• Νέες στιχουργικές μορφές κοντά σε παραδόσεις εθνικών γλωσσών

Έως τέλη 16^ου αιώνα: επήρεια Πετράρχη + νεότερη γαλλική ποίηση

Γαλλία: «Πλειάς»= ομάδα εφτά Γάλλων ποιητών: γαλλική ποίηση ως πεδίο γλωσσικής/στιχουργικής ανανέωσης.

Μέλη «Πλειάδος» και χαρακτηριστικά:

• Ντυ Μπελαί, Περί υπεράσπισης και εμπλουτισμού της γαλλικής γλώσσας (1549)= όχι μόνο μίμηση αρχαίων προτύπων, αλλά και νέες ποιητικές μορφές
• Κυριαρχία σονέτου, αλλά ποικιλία ύφους, τόνου ποίησης και θεματικής
• Ρονσάρ, εκπρόσωπος ποιητικού καθολικισμού
• Επανέρχεται σε κεντρική θέση παραδοσιακά γαλλικό στιχουργικό σχήμα: αλεξανδρινός στίχος των 12 συλλαβών

Αγγλία: Ελισαβετιανή εποχή, θέατρο, ποιητική αναγέννηση

• Σονέτο

• Σίντνεϋ 16^ος (βασικός εκπρόσωπος σονέτου, ωρίμανση αγγλικής αναγέννησης), πραγματεία Υπεράσπιση της Ποίησης
• Σαίξπηρ 16^ος  (επιφανέστερος εκπρόσωπος σονέτου, δραματουργία, ερωτικά σονέτα)
• Ιαμβικό πεντάμετρο

Ουγγαρία: Μπώλωσι (16^ος)

Πολωνία: Κοχανόφσκι (16^ος)

Κύπρος: Ερωτικά ποιήματα (μεταφορά πετραρχικού ιδιώματος) 1570

17^ος αιώνας: πολλαπλά κέντρα ποιητικής δημιουργίας στην Ευρώπη, ένταση στα πρότυπα κλασικής παράδοσης και μπαρόκ

-          Τζον Ντον, Άγγλος μεταφυσικός ποιητής

-          Μπουαλώ, Γάλλος, νεοκλασικισμός, έμμετρη Ποιητική Τέχνη, 1674

-          Λα Φονταιν, Μύθοι (αφηγηματικοί/διδακτικοί), αισώπειο παράδειγμα ηθικής κριτικής

ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Δύο τάσεις (τεχνοτροπίες) σε αφηγηματική και λυρική ποίηση 16^ου-17^ου αιώνα (ένδειξη ότι συγκροτείται νεότερη λογοτεχνική παράδοση με ονόματα/έργα Αναγέννησης):

• Μανιερισμός (maniera= ικανότητα σύνθεσης εντυπωσιακού όλου),

-          τάση υπερβολής, επιτήδευσης

-          στιχουργικές/ρητορικές περιπλοκές χάριν εντυπωσιασμού,

-          κοινότοπες ιδέες,

-          κομψότητα ύφους,

-          απομίμηση πετραρχικού προτύπου,

-          προσπάθεια αναπαραγωγής νεολατινικών προτύπων

[Τάσεις ανανέωσης σχετικής ρητορικής από Σαίξπηρ κ Ντον= μεταβολή συνιστωσών θεματικής: όχι έρωτας ως πετραρχική εξιδανίκευση, αλλά ως παιχνίδι]

• Μπουρλέσκο (παρωδία/διακωμώδηση),

-          αναντιστοιχία παρωδούμενου ύφους κ θέματος= κωμικό,

-          ροπή του μπαρόκ: προσοχή σε σημασία διάφορων τρόπων λογοτεχνικής αναπαράστασης (δυσπρόσιτη η πραγματικότητα)

4.3.2 ΚΑΜΟΕΝΣ & ΜΙΛΤΟΝ

Δύο διαφορετικές κατευθύνσεις νέας επικής παράδοσης ως προς κοινωνική θέση συγγραφέων, θεματική και ύφος.

Κοινό: νεότερες εθνικές γλώσσες σε υψηλό ύφος, σχέση με παλαιότερη επική παράδοση (Όμηρος, Δάντης, Βιργίλιος)

Καμόενς, (16^ος, μετέχει σε μάχες, εξερευνήσεις, περιπέτειες, όχι κύρος λογοτέχνη)

-          γράφει στα Πορτογαλικά

-          ποίημα Λουσιάδες: οδυσσειακό πρότυπο,

-          θέμα: θαλάσσιες εξερευνήσεις Πορτογάλων + θρησκευτικές πολεμικές συγκρούσεις χριστιανών/ισλαμιστών

-          έντονο λυρικό/ερωτικό στοιχείο

-          μίμηση αρχαίου επικού ύφους

-          πλαίσιο ιστορίας νεότερου έθνους (Βάσκο Ντε Γκάμα: Ευρωπαίος εποχής)

Μίλτον, (17^ος, υπέρ αντιμοναρχικών, είχε κύρος αγγλικού κράτους)

-          Χαμένος Παράδεισος

-          θέμα: ιστορία Πτώσης

-          πρότυπο Δάντη/Βιργίλιου,

-          θρησκευτικός συμβολισμός,

-          αλληγορία,

-          προβλήματα ηθικής/πολιτικής υφής,

-          επικό ύφος + δραματική/λυρική ένταση (Σαταν: αρχέγονος επαναστάτης)

4.3.3 ΣΑΙΞΠΗΡ & ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

Νέα ποιητική μεταφορά

Ουίλλιαμ Σαίπηρ, Σονέτα (1609): 154 ποιήματα

Μετεξέλιξη πετραρχικής παράδοσης κ απομάκρυνσης

• Μορφή: 14 στίχοι όχι σε δύο ομάδες 8 ή 6 στίχων, αλλά σε 3 τετράστιχα + 1 δίστιχο καταληκτικό
• Θέμα (έρωτας): σχέσεις ασαφείς, μυστηριώδης γυναικεία φυσιογνωμία, απροσδιοριστία φύλου (126 πρώτα σονέτα:για νεαρό άνδρα), πολυπλοκότητα έννοιας έρωτα, αισθήματα αντιφατικά, ποικιλία προσωπείων λυρικού εγώ
• Πιο διαλογική και ρεαλιστική/αισθησιακή ρητορική
• Στοιχείο ειρωνείας (αμφιλεγόμενη χρήση μεταφορών ελέγχουν πετραρχική εξιδανίκευση)
• Συχνότερη αναφορά σε ιδέα της ποίησης (βασικό θέμα) και ποιητή
• Δεν ανατρέπει τις συμβάσεις, τις μετατοπίζει κ τις δραματοποιεί

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ

-          Concetto: προκλητικό σχήμα λόγου, εμφατική και αινιγματική μεταφορά (πετραρχικές μεταφορές)

-          Μεταφορά: κεντρικό ενδιαφέρον στο ποίημα (όχι απλό σχήμα διάνθισης λόγου)

-          Τίθεται επί τάπητος ζήτημα αναπαράστασης: Η λογοτεχνική γλώσσα υπογραμμίζει στοιχεία αυθαιρεσίας συμβόλων της= ανεξαρτησία από τρέχοντες τρόπους περιγραφής.

-          ποίημα ως είδος γρίφου ή διανοητικής άσκησης

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

Στοιχείο προκλητικών σχημάτων λόγου:

-          αισθητό στον Πετράρχη,

-          έντονο στον Σαίξπηρ,

-          κυρίαρχο στους «μεταφυσικούς ποιητές» (17^ος)

«Μεταφυσικοί» ποιητές:

• υπερβολικά αφηρημένη σκέψη ή κατάχρηση ρητορικών τεχνασμάτων σε βάρος αγνού/απλού συναισθήματος
• πνευματική/αισθητική ιδιορρυθμία (χρήση εικόνων από τρέχουσα πραγματικότητα & εγκυκλοπαιδική γνώση/επιστήμες/τεχνικής)
• ειρωνικός, πνευματώδης τόνος που παρωδεί συμβατική λυρική ποίηση
• άρθρωση επιχειρημάτων (λογικοί συλλογισμοί)
• σύζευξη λυρισμού/συναισθήματος με έλλογο στοχασμό/περίπλοκη επιχειρηματολογία (συλλειτουργία στοιχείων φαινομενικά αντίρροπων)

-Τζον Ντον (αγγλικά): δοκιμιακή γραφή, κηρύγματα, θρησκευτική ποίηση, ρεαλιστικές αναφορές (έκδοση μετά το θάνατό του)

-Άντριου Μάρβελ (αγγλικά): πολιτική δραστηριότητα (έκδοση μετά θάνατον)

Εποχή όπου η ποιητική ευαισθησία θεωρείται αντίθετη της νοητικής λειτουργίας: ποιητική μεταφυσικών κατακρίθηκε ως ακραία έκφανση μανιερισμού

[Ποίηση 20^ου αιώνα= κοντά στους μεταφυσικούς ποιητές]

4.4. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

4.4.1 ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

Λογοτεχνική/μυθοπλαστική πεζογραφία: τέλη 16^ου αιώνα στην κατεύθυνση που είχαν χαράξει Βοκκάκιος και Ραμπελαί.

Κριτική θεωρία και διαμόρφωση ιδέας «λογοτεχνίας» = Δον Κιχώτης, Θερβάντες

Δύο τάσεις (όχι σε απόλυτη αντιστοιχία με μπαρόκ και κλασικισμό).

Διάκριση με βάση θεματική και ύφος:

-          βουκολικός ιδεαλισμός (ειδύλλιο)

-          μυθιστόρημα πικαρέσκο

ΒΟΥΚΟΛΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ

Ειδύλλιο: βουκολικό/ποιμενικό αφήγημα

-          συνέχεια παράδοσης αναγεννησιακής νέο-λατινικής λογοτεχνίας

-          συχνά σε συνδυασμό με έμμετρη γραφή

-          μοτίβα που προαναγγέλλουν μπαρόκ: φαινόμενα/ψευδαίσθηση

-          + αναφορές σε κλασική αρχαιότητα

-          + στοιχεία ιπποτικής παράδοσης (εξιδανικευμένος έρωτας, θρησκευτική πίστη, περιπέτεια)

-          + σύμβολα, αλληγορίες = Ροπή ιδεαλιστικής πεζογραφίας

Έργα:

• Πρότυπο: αναγεννησιακή Αρκαδία, Σανατζάρο
• ημιτελή Αρκαδία, Φίλιπ Σίντνεϋ (αγγλικά, πεζό/έμμετρο) 16^ος
• Πριγκίπισσα της Κλεβ, Ντε λα Φαγιέτ (17^ος, γαλλικά)

νεότερη ιστορία + ανάλυση ψυχολογικού κόσμου ηρωίδας

ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ - ΠΙΚΑΡΕΣΚΟ

Δεύτερο μισό 16^ου αιώνα: πικαρέσκο

-          picaro: επαίτης, περιπλανώμενος (πηγή: μεσαιωνική γραμματεία)

-          Πεζός λόγος

-          Ήρες ταξιδιώτες ή πλάνητες

-          Αλληλοδιαδοχή διαφόρων τρόπων αναπαράστασης:

παρατήρηση λεπτομερειών ζωής + φαντασία

ιδιότυπος ρεαλισμός με χαρακτήρα παρωδίας/σάτιρας = μπουρλέσκο

Έργα/συγγραφείς (Ισπανία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Αγγλία, Ιταλία)

• Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες: οι περιπέτειες και τα δεινοπαθήματά του, ανώνυμου, 1554, Ισπανία
• Τζον Μπάνυαν, Η πορεία του προσκυνητή, 17^ος , στοιχεία πικαρέσκο, Αγγλία
• Κεβέδο, ισπανός πεζογράφος/ποιητής, γραφή σατιρική, 17^ος
• Πάσεκ, πολωνικό μπαρόκ, προάγγελος ιστορικού μυθιστορήματος Πολωνίας

Διαφορές βουκολικού ιδεαλισμού και ρεαλισμού του πικαρέσκο:

• Βουκολικό ειδύλλιο: λυρικότητα/φύση/φαινόμενα/ψευδαίσθηση
• πικαρέσκο: κόσμος της πόλης (ρεαλισμός, ειρωνεία περιγραφής, κοινωνική κριτική)

4.4.2 ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ,   Ο ΘΕΡΒΑΝΤΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ

Δονκιχωτισμός: στάση αλαφροΐσκιωτη, ονειροπαρμένη, ίσως αλαζονική, «ιδεαλιστή», θετική ή αρνητική αξιολόγηση συμπεριφορών (όπως βιβλικοί και μυθολογικοί ήρωες = μυθικές μορφές ηρώων)

Πρότυπα Δον Κιχώτη: ήρωες μυθιστορημάτων= δύναμη λογοτεχνίας

Μιγκέλ Ντε Θερβάντες, Ο πολυμήχανος ιππότης Δον Κιχώτης της Μάντσα (1615) έργο που εκτοπίζει Παντακρυέλ, παρωδία ιπποτικών αφηγημάτων (επιτυχία εποχής)

Ζωή Θερβάντες: αύξουσα καθιέρωση θεσμού λογοτεχνίας

έγραψε βουκολικό και ερωτικό μυθιστόρημα, θεατρικά έργα (χωρίς σημασία), διηγήματα, νουβέλες (θεωρούνται κλασικά)

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Πρόλογος πρώτου βιβλίου:

-          αντιστοιχία με πρόλογο Δεκαημέρου κ Γαργαντούα)

-          εξηγεί γιατί εκδίδει το βιβλίο χωρίς συνήθη σύμβολα κύρους και σοβαρότητας (Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Αγ. Γραφή, σχόλια κλπ)

-          μικρή πραγματεία για νέα τέχνη λόγου: πεζογραφία,

-          η ίδια η λογοτεχνία γίνεται ήρωας ενός λογοτεχνικού έργου (κυρίως στο β΄μέρος)

Αφηγητής: «πατριός» του Δον Κιχώτη, «πατέρας» = άραβας ιστορικός Σεήτ Χαμίτ Μπενεγγελή (κατά αναλογία με τον αφηγητή του Γαργαντούα και του Παντακρυέλ που δεν είναι ο Ραμπελαί αλλά ο κυρ Αλκοφριμπάς): υποδεικνύει όχι έκφραση προσωπικών συναισθημάτων ή απόψεων αφηγητή

ΔΙΙΣΤΑΜΕΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ – ΤΡΑΓΩΔΙΑ Ή ΚΩΜΩΔΙΑ;

Δον Κιχώτης με σημασία/εμβέλεια δραματικού και τραγικού ήρωα

Μπλουμ: τον τοποθετεί δίπλα στο έργο του Σαίξπηρ κ του Δάντη (ρομαντική άποψη)

Άουερμπαχ, Μίμησις: επιμένει στο κωμικό/σατιρικό χαρακτήρα έργου+ηρωική ηθική

Άουερμπαχ:

• όχι τραγωδία: η «τρέλα» του ήρωα δεν του επιτρέπει να εμπλέκεται ουσιαστικά με όσα συμβαίνουν ή να αναλάβει ηθική ευθύνη
• άστοχες και οι ψυχολογικού/κοινωνικού τύπου εξηγήσεις «τρέλας» του ήρωα,
• ούτε καθαρή κωμωδία
• Μέσο ύφος (όχι δραματικές εντάσεις, όπως και στον Βοκκάκιο)
• Ευγενές, αγνό, λυτρωτικό στοιχεία
• Ουδετερότητα αφηγητή: στοιχείο νεότερης μυθιστορηματικής γραφής
• όχι αναγνώσεις φορτισμένες από συναισθηματικές/αξιολογικές εντάσεις ποιητικής λογοτεχνικής παράδοσης
• όχι ταύτιση με ήρωα από αναγνώστη
• Διάσταση παιχνιδιού: κινητήρια δύναμη εγχειρήματος Θερβάντες, κόσμος ως παιχνίδι, αναγνωρίζει όρια τάξης πραγμάτων χωρίς να κλονίζει την τάξη αυτή.
• Ευθυμία οικουμενική κ πολυεπίπεδη
• Όχι κριτική διάθεση/προβληματισμός (σ΄ αυτό διαφωνούν πολλοί μελετητές)

Μπαχτίν:

• (διαφωνεί με Άουερμπαχ): κριτική σημασία παιχνιδιού εναλλαγών κ εκπλήξεων
• στρατηγικής σημασίας η ουδετερότητα του αφηγητή: ιδιαίτερη θεώρηση κόσμου κ ιστορικής πραγματικότητας
• κριτική θεώρηση που εμπεριέχεται στην ίδια τη δομή και γραφή: νέα προσέγγιση στο κρίσιμο ζήτημα αναπαράστασης κ συγκρότησης ανθρώπινου υποκειμένου

4.4.3 ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ

- Βασικό γνώρισμα μυθιστορήματος: τάση καταγραφής ποικιλίας αναπαραστάσεων της ανθρώπινης υπόστασης συχνά αντιφατικών = ενεργητική πολυγλωσσία νεότερων κοινωνιών (Μπαχτίν). Γλωσσική συγχώνευση πληθυσμών ή κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά ιδιώματα. Αλληλεπίδραση γλωσσών.

- Ενεργητική πολυγλωσσία: Εθνική γλώσσα: αντανακλά/ενσωματώνει διαφορετικούς τρόπους χρήσης γλώσσας = νέα πολιτισμική συνείδηση

- Πολυφωνία= Διαρκής διάλογος μεταξύ διαφορετικών γλωσσικών τρόπων/φωνών

- Διάλογος: απηχεί εσωτερική συνθετότητα/ποικιλία συνείδησης (όχι μόνο νους ή μόνο συναίσθημα)

Μυθιστόρημα: κατεξοχήν λογοτεχνικό είδος νεότερης εποχής (εκφράζει και προωθεί πολυφωνία κοινωνίας): τελειοποίησή του σε γλωσσικό/υφολογικό πεδίο ανάπτυξης κ ανανέωσης λογοτεχνίας

• Απηχεί πολλές φωνές κ ποικίλους γλωσσικούς τρόπους
• Ενσωματώνει δείγματα άλλων λογοτεχνικών ειδών (εξομολογητικούς διαλόγους, δημόσιες αγορεύσεις, δοκίμια, ποιήματα), συχνά εν είδει παρωδίας
• Ενεργητική σχέση διαλόγου με είδη που ενσωματώνει (όχι περιχαράκωση παλαιότερων λογοτεχνικών ειδών)
• Δίνει νέα διάσταση κ τροπή στο ζήτημα της αναπαράστασης (γλώσσα όχι προϊόν ευδιάκριτης ατομικής ή συλλογικής συνείδησης) = πολλαπλές ερμηνείες (π.χ. Δον Κιχώτης: ως μυθιστορηματικός ήρωας περιέχει γλώσσα τραγωδίας, κωμωδίας κ λυρισμού= ούτε απλά κωμικός, ούτε γνήσια λυρικός, όχι σίγουρο ότι αποκαθηλώνεται η ιδέα της ιπποτικής μυθιστορίας ή επικού ηρωισμού) Ανοιχτό το θέμα του σωστού τρόπου αναπαράστασης της πραγματικότητας.

4.5 ΘΕΑΤΡΟ

4.5.1 Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

Πολιτισμική ροπή εποχής: άνθηση θεάτρου σαν θέαμα κ σαν κείμενα (δραματουργία)

Εποχή του κλασικισμού: το θέατρο στην κλασική Ελλάδα = θέμα νόμων/κανόνων τραγικού κ κωμικού είδους

Εποχή διαμάχης ιδεών(ύστερος Μεσαίωνας): θέατρο ως μέσο διαπαιδαγώγησης (ενδιαφέρει  τα νέα κέντρα εξουσίας/παιδείας= μοναρχικές αυλές κ μεγάλες πόλεις)

Εποχή αναπαράστασης= κατεξοχήν εποχή θεάτρου

Δύο είδη θεάτρου (από εποχή ύστερης Αναγέννησης):

• Λόγιο θέατρο (ήρωες κλασικής μυθολογίας, λατινικά, γλώσσα ουμανισμού κ θρησκευτικού κηρύγματος)
• Λαϊκό θέατρο (φάρσα, έντονο δραματικό στοιχείο, αλληγορική ηθολογία)

Εμφάνιση νέων τάσεων (συναρμόζουν λόγιο-λαϊκό= νέα δραματουργία):

Δεύτερο μισό 16^ου:

-          ιταλική κομέντια ντελ άρτε - ΙΤΑΛΙΚΟ

-          αγγλικό θέατρο ελισαβετιανής εποχής (Σαίξπηρ) - ΑΓΓΛΙΚΟ

17^ος:

-          θέατρο ισπανικού μπαρόκ - ΙΣΠΑΝΙΚΟ

-          θέατρο γαλλικού κλασικισμού - ΓΑΛΛΙΚΟ

Α. έμμετρα θεατρικά κείμενα (δραματουργία= ποιητική τέχνη) + πεζός λόγος

Β. κριτήριο επιλογής: αισθητικό + κοινωνικό (τραγικό ύψος ή υψηλή κοινωνική θέση= όχι πεζός λόγος)

Γ. Θέατρο με επίγνωση σημασίας θεάτρου, αυτοαναφορά στα ίδια τα θεατρικά κείμενα (π.χ. Άμλετ, θέατρο μέσα στο θέατρο= γνώρισμα μπαρόκ, 17^ος)

4.5.2 ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΚΩΜΩΔΙΑ

16^ος-17^ος αιώνας: συζήτηση γύρω από νόημα τραγικού/κωμικού

ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Περί ποιητικής, Αριστοτέλη: αρχές διάκρισης έπους, τραγωδίας και κωμωδίας (πρωτοκαθεδρία στην τραγωδία)

Αριστοτελικός ορισμός τραγωδίας: «μίμησης πράξεως σπουδαίας και τελείας» που επιφέρει «δι’ ελέου και φόβου» την «κάθαρσιν» τέτοιου είδους «παθημάτων» (συγκινήσεων/συναισθηματικών εντάσεων)

Κάθαρση: ειδοποιός διαφορά τραγωδίας–δράματος

Τραγικό: πρόσωπο με κύρος/ισχύ, διάσταση «ήθους» (θεατρικός ήρωας/χαρακτήρας)

Τραγικό σφάλμα: «αμαρτία», όχι από κακία, αλλά από άγνωστες δυνάμεις= «ύβρις» (αλαζονεία: υπερβολική εμπιστοσύνη ήρωα στις δυνάμεις του)

Ειρωνεία καταστάσεων: αδυναμία ήρωα να ελέγχει το «πεπρωμένο» του.

Τραγικό στοιχείο: σύγκρουση ανθρώπινου υποκειμένου με δυνάμεις υπόστασής του που δεν μπορεί να ελέγξει.

Ύφος: υψηλό

ΚΩΜΩΔΙΑ

Έχει χαθεί το τμήμα Ποιητικής, Αριστοτέλη για κωμωδία

Αριστοτελικός ορισμός κωμωδίας: «μίμησις φαυλοτέρων» πράξεων= μη «σπουδαίων», προκαλεί το γέλιο. Το «γελοίον» αφορά «αμάρτημα» δίχως οδύνη.

Διάκριση Μπωντλαίρ (μεταρομαντικός του 19^ου):

-          απλό (θέμα αδυναμιών/αποκλίσεων από κανονικό) και

-          απόλυτα κωμικό (γκροτέσκο, όχι μόνο παθήματα ήρωα, αλλά γενικό ζήτημα ανθρώπινης μοίρας = ιδέα της ανθρώπινης ισχύος/αδυναμίας να ελέγξει ζωή και ιστορία του, παιχνίδι με αντιφάσεις ανθρώπινων πραγμάτων, σκανδαλώδη ελευθερία από θέμα ιδέας σπουδαιότητας και μέλημα λύτρωσης)

Ύφος: όχι υψηλό

Αρχή κλασικισμού περί διαχωρισμού κ καθαρότητας λογοτεχνικών ειδών: αδύνατο να συγχέονται το τραγικό και το κωμικό στοιχείο

4.5.3 ΚΟΜΕΝΤΙΑ & ΕΛΙΣΑΒΕΤΙΑΝΟ ΔΡΑΜΑ (δεύτερο μισό 16^ου)

Κομέντια Ντελ Άρτε: Ιταλία (μέσα 16^ου-18^ος): ορισμένη τεχνική κωμωδίας

• Σύντομα κείμενα
• Απλή κ τυποποιημένη πλοκή
• Άφθονος αυτοσχεδιασμός (μιμητική έκφραση, χειρονομία, κίνηση σώματος)
• Χρήση μάσκας, ακροβατικών
• Λαϊκός χαρακτήρας θεάματος και γλώσσας
• Θέμα: από λόγιο θέατρο (ελληνιστικής/ρωμαϊκής εποχής/ύστερης αρχαιότητας) Κυρίαρχο θέμα: εραστές που κατατρέχονται από κηδεμόνες (ήθη/συνήθειες καθημερινής ζωής)
• Είδος ηρώων: τυποποιημένοι χαρακτήρες π.χ. Αρλεκίνος, Κολομπίνα
• Αίθουσες που μιμούνται αρχαίο αμφιθέατρο + νέα θεατρική σκηνή: «ιταλική σκηνή» (υπερυψωμένη πλατφόρμα, ζωγραφιστό σκηνικό)

Ελισαβετιανό θέατρο: Αγγλία (ίδια εποχή): μορφή που θα επικρατήσει στην Ευρώπη

• Θίασοι: περιοδεύουσες ομάδες επαγγελματιών (η τέχνης τους δεν χαίρει εκτίμησης από κρατούσα προτεσταντική ηθική)
• Αναγνώριση και υποστήριξη από Αυλή κ αριστοκρατία (κατασκευή κτιρίων ειδικά για θεατρικές παραστάσεις)
• Σκηνή όπως ιταλική
• Μετέχουν μόνο άνδρες
• Σημασία στην κωμωδία και στα ήθη της εποχής
• «τραγωδία εκδίκησης» (ιστορικό δράμα με ένταση και βία, εκπρόσωπος: Μάρλοου): εξελίχθηκε με τη  δραματουργία του Σαίξπηρ

4.5.4 ΔΥΟ ΔΡΟΜΟΙ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ

17^ος: «χρυσούς αιών» ισπανικού (μπαρόκ)  και γαλλικού (κλασικισμός) θεάτρου

ΙΣΠΑΝΙΚΟ ΜΠΑΡΟΚ

-          Λόπε ντε Βέγκα: 1500 θεατρικά έργα, δραματουργία συνδεδεμένη με ζώσα παράδοση λαϊκού θεάτρου

-Θέματα: έρωτα, τιμή [παράδοση χρονογραφίας και έμμετρης μυθιστορίας 15^ου (ισπανικό ρομανθέρο)]

-Τεχνοτροπία: όχι σε πρότυπα κλασικισμού

-3 πράξεις αντί 5

-μέτρο/στιχουργική ελεύθερα

-ανάμειξη τραγικού/κωμικού στοιχείου (τραγικωμωδία, παράδοση Σελεστίνας, Ρόχας 15^ος]

-προσαρμογή κανόνων κλασικής ποιητικής/δραματουργίας στο γούστο του κοινού.

-          Καλντερόν ντε λα Μπάρκα: κωμωδία+φιλοσοφικές/μεταφυσικές διαστάσεις

-Ανάμειξη κωμικού με τραγικό.

-Σημαντικό γνώρισμα: αβέβαιες σχέσεις φαντασίας-πραγματικότητας.

-Έργα: Το μεγάλο θέατρο του κόσμου, 1640-θέατρο εν θεάτρω – μπαρόκ

 Η ζωή είναι όνειρο (1633)

ΓΑΛΛΙΚΟΣ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ

Γαλλικό θέατρο: τυπικότερο δείγμα γαλλικού κλασικισμού

-          Κορνέιγ (θεματολογία: ιδέα αριστοκρατικής τιμής)

-          Ρακίνας (θέμα ερωτικού πάθους) Και οι δύο τιμήθηκαν στο νέο θεσμό Γαλλικής Ακαδημίας

-          Μολιέρος, δημοφιλέστερος εκφραστής κλασικού γαλλικού πνεύματος

Ρακίνας + Μολιέρος + Λα Φονταίν (Μύθοι, αφηγηματικοί/διδακτικοί)= βασικοί πόλοι γαλλικού κλασικισμού

Ρόλος μοναρχικής αυλής: επίδραση ως πλαίσιο υποστήριξης και ελέγχου και ως κοινό

Ρόλος πόλης: θεματική και τρόποι κυρίως της μολιερικής κωμωδίας

4.5.5 ΣΑΙΞΠΗΡ

Έργο: 35 θεατρικά έργα (1590-1612) π.χ.:

• Τρικυμία (1611)
• Άμλετ, ο πρίγκιπας της Δανίας (1600)
• Μακμπέθ (1605)
• Ερρίκος Δ΄
• Βασιλιάς Ληρ
• Ριχάρδος ο Γ΄
• Δωδέκατη νύχτα (1601)

Εύρος θεματικής: όλα τα είδη= κωμωδία/τραγωδία/δράμα ιστορικό/δράμα ερωτικό

Εύρος χαρακτήρων: κάθε κοινωνικής θέσης/έθνους/φυλής

Εύρος τόπων: σε κάθε γωνιά της Μεσογείου, χώρες φανταστικές

Εύρος γλωσσικό: λεξιλόγιο/ρητορικά σχήματα

Εύρος εικόνας ανθρώπου και κόσμου του.

Απορρίπτεται από κλασικισμό (αναγνωρίζεται από κριτήρια ρομαντισμού 19^ου )

• Καταστρατήγηση αρχής αρχαίας δραματουργίας γαλλικού κλασικισμού (απλή και ενιαία πλοκή, επικεντρωμένη σε ένα βασικό συμβάν):

-          μετατόπιση πλοκής από τόπο σε τόπο

-          χρόνο μακρύ/απροσδιόριστο

-          ύφος που μεταλλάσσεται

-          δράση διακοπτόμενη από δευτερεύοντα επεισόδια.

• Δεν ακολουθεί αρχή ποιητικών ειδών: στο μεταίχμιο τραγωδίας/κωμωδίας. Τραγικοί ήρωες συνοδεύονται από κωμικούς χαρακτήρες (πχ Ερρίκος ο Δ΄, Βασιλιάς Ληρ)
• Υφος όχι σταθερά υψηλό ή κωμικό
• Εικόνα πολυποίκιλου κόσμου σε πληθωρική αναρχία, αλλά με ιδιότυπη συνοχή
• Περίπλοκη σχέση με αρχαία και χριστιανική παράδοση:

-          απομάκρυνση από μεσαιωνική εστίαση ανθρώπινου/θεϊκού δράματος,

-          επανασύνδεση με αρχαία ιδέα τραγικού

-          ταυτόχρονη στροφή προς ταπεινή ανθρώπινη πραγματικότητα που απομακρύνει από κλασική τραγωδία – μπαρόκ

-          μέσο ύφος, ρεαλιστική ματιά

Σαιξπηρικός ήρωας (αν και πάντα αριστοκράτης, βασιλιάς ή πρίγκιπας ελάχιστα μοιάζει με της αρχαίας τραγωδίας ή του γαλλικού κλασικισμού):

·         Λόγος καθημερινός

·         ύφος κωμωδίας

·         φιλοσοφεί με τρόπο προσωπικό, αντιφάσεις/μεταπτώσεις στοχασμών (Άμλετ)

·         συγχρωτίζεται με μέλη λαϊκής τάξης (Ερρίκος Δ΄)

·         ταλαιπωρείται από κακουχίες (Βασιλιάς Ληρ)

·         αμάρτημα από αδυναμία/κακία/φιλοδοξία χαρακτήρα (Ριχάρδος Γ΄, Μακμπέθ)

·         διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια του έργου

·         μονόλογοι: προσωπικός τόνος απελπισίας, δραματική αυτοθεώρηση (αντιδιαστολή με μονόλογο κλασικής τραγωδίας, όχι υψηλός τόνος επίγνωσης αλήθειας)

·         σύγκριση θέατρο με ζωή, απήχηση εποχής στον σαιξπηρικό ήρωα (Μακμπέθ) = υπέρβαση ρεαλισμού από Σαίξπηρ

·         Σαιξπηρική τραγωδία - κωμωδία: όνειρο, ψευδαίσθηση, μεταμφίεση, φάντασμα, γελωτοποιός, μάγισσα = κομβικοί παράγοντες δραματουργίας

·         Άνθρωπος και κόσμος σε αμφίδρομη κ ακαθόριστη σχέση, σε συνεχή ροή και ένταση, χωρίς σταθερότητα από θεϊκούς/φυσικούς νόμους (αρχαία τραγωδία) ή ανθρώπινου χαρακτήρα (γαλλικός κλασικισμός), όχι τάξη και αρμονία κόσμου, κόσμος τραγικός και συνάμα κωμικός = ποικιλία τρόπων αναπαράστασης πραγμάτων, νέα θεώρηση ανθρώπινου υποκειμένου = όχι τελείωση στο υπερπέραν (Δάντη), αλλά στον επίγειο κόσμο μέσω ωρίμανσή τους.

·         Υπόδειγμα σαιξπηρικής αντίληψης τραγικού: Άμλετ (απόσταση σκέψης/πράξης, αμφισβήτηση αξιών/εξουσιών)

Προσέγγιση από Γκαίτε: ψυχολογική: ηθική αδυναμία/αβουλία Άμλετ

Προσέγγιση από Άουερμπαχ: το αντίθετο, συνάρτηση αναποφασιστικότητας με επίγνωση πραγμάτων, εσωτερική δύναμη

Προσέγγιση από Έλιοτ: αισθητική: αποτυχημένο θεατρικό έργο, υπερβάλλουσα έκφραση δραματικού συναισθήματος ήρωα χωρίς «αντικειμενική συστοιχία» (χωρίς εξήγηση)

Προσέγγιση ιστορική/φιλοσοφική: έλλειψη εικόνας ή αίσθησης σπουδαιότητας και ολοκλήρωσης πράξεων = νέα πηγή τραγικού, η κάθαρση τροφοδοτείται από ένταση ανάμεσα σε ανάγκη και αδυναμία σαφήνειας προβλήματος, βεβαιότητας νοήματος, βούλησης και ενσυνείδητης δράσης (κόσμος απροσπέλαστος σα δυσερμήνευτο λογοτεχνικό κείμενο)

Δραστηριότητα 16/κεφ. 4^ο

Ο Άμλετ διαπιστώνει αποφατική σχέση ανάμεσα σε γνώση και πράξη. Παραφροσύνη Άμλετ δια μέσου όλων των βαθμίδων υφολογικής κλίμακας. Να ζει κανείς ή να μη ζει = να είναι κανείς ή να μην είναι.

Δραστηριότητα 17/κεφ. 4^ο

Α) λειτουργία μονολόγων: ρητορικές ερωτήσεις στον εαυτό του, άμεσα ερωτήματα και κατάληξη σε απόφαση

Β) λειτουργία αναπαράστασης: πηγή προβλήματος = αδυναμία αναπαράστασης που να οδηγήσει σε απόφαση και πράξη, σύγκριση με άλλους που το καταφέρνουν, βλέπει τον εαυτό του ως ανθρώπινο υποκείμενο με αποδυναμωμένη τη λειτουργία της γλώσσας του. Λύση: δάνειο από δύναμη θεάτρου (θεατρική αναπαράσταση στην υπηρεσία της πραγματικότητας)

ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΗ ΚΑΙ ΚΩΜΩΔΙΑ

Σαιξπηρική κωμωδία εστιάζει σε δημοφιλές για την εποχή θέμα μεταμφίεσης (αλλαγή κοινωνικού ρόλου/θέσης/φύλου/υπόστασης ήρωα = σαιξπηρική εικόνα ασταθούς ανθρώπινης οντότητας, π.χ. Δωδέκατη νύχτα

4.5.6 ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΡΑΚΙΝΑ

Γαλλικός κλασικισμός:

-          λογοτεχνία μιμείται ανθρώπινη φύση honnete homme, αριστοκρατικής αυλής και παρισινής πόλης: ορθοφροσύνη, σωφροσύνη, κοσμιότης (αρμονία και τάξη)

-           απομάκρυνση από αριστοτελική εστίαση στην τραγική «πράξη», από αριστοφάνεια έμφαση στα δημόσια πράγματα/πολιτική και από σαιξπηρικό κουβάρι

-          Χαρακτήρας: σταθερές, ευδιάκριτες ροπές/έξεις σκέψης/αισθήματος και συνεπώς συμπεριφορών/επιλογών

-          Αντικείμενο κλασικιστικού θεάτρου: τραγικές/κωμικές συνέπειες του χαρακτήρα (όχι η ψυχοκοινωνική διαμόρφωσή του)

Γενικές αρχές διαύγειας/καθαρότητας ιδεών στο γαλλικό κλασικό θέατρο:

• ενότητα δράσης (μικρός αριθμός επεισοδίων)
• ενότητα χρόνου (περιορισμένος)
• ενότητα χώρου (δεδομένος τόπος δράσης)
• πέντε πράξεις
• μικρός αριθμός ηθοποιών επί σκηνής
• διάκριση ειδών: κάθε είδος= διαφορετικές συνθήκες ύπαρξης κ εκδήλωσης ανθρώπινης φύσης (διαφορετικοί χαρακτήρες):

τραγωδία: πάθη τέλειου ανθρώπου (υψηλό ύφος)

κωμωδία: παθήματα από κοινά ελαττώματα (απλό, όχι χυδαίο ύφος)

• Πηγή τραγικού: Καταστροφική ένταση χρηστού υποβάθρου χαρακτήρα και «αμαρτία» παρορμήσεων. Κορνέιγ: υπόβαθρο δεοντολογικό κι όχι ρεαλιστικό
• Θεμελιώδη κλασικιστική αξία: αληθοφάνεια που ορίζεται από νόμους πιθανού ή αναγκαίου (πηγάζουν από ιδέα ενάρετης ανθρώπινης φύσης).
• Υψηλό ύφος (απόλυτη εξύψωση τραγικού ήρωα: φυσιογνωμία, αντιδράσεις)
• πχ Βερενίκη, Ρακίνα: αυστηρούς περιορισμούς ρεαλισμού, αποκοπή από καθημερινή ζωή
• ανθρώπινο υποκείμενο με βάση πρότυπο καλλιεργημένης εντιμότητας (φυσικό = λογικό, ευπρεπές)
• γαλλικός κλασικισμός= προσαρμογή κλασικών αρχαίων προτύπων σε νεότερες αντιλήψεις για ανθρώπινη φύση κ σημασία αναπαράστασής της

ΡΑΚΙΝΑΣ, Βερενίκη: χαρακτηριστικός του κλασικισμού

-          γράφει μόνο τραγωδίες

-          προσαρμογή στους κλασικιστικούς κανόνες δομής

-          τραγικό ύψος ηρώων

-          «ελάχιστη ύλη» έργων του

-          Κλασικιστική αναμόρφωση τραγικού: πχ Φαίδρα 1677 (μύθος από τραγωδία Ευριπίδη, Ιππόλυτος): πλοκή επικεντρωμένη στην αναστολή της δράσης (ενδιαφέρουσα η σύγκριση με τον Άμλετ)

ΚΟΡΝΕΪΓ, Σιντ (1636), Η κωμική ψευδαίσθηση (1636)

Τάση για καταστρατήγηση κανόνων συμμετρίας δραματουργικής δομής, λιτότητας πχ Σιντ: τεχνική «θεάτρου εν θεάτρω» (μπαρόκ)

4.5.7 ΚΩΜΩΔΙΑ ΤΟΥ ΜΟΛΙΕΡΟΥ

ΜΟΛΙΕΡΟΣ: γράφει μόνο κωμωδίες, 35 έργα (1653-1673) προσαρμοσμένα στις γενικές αρχές του ανθρώπινου προτύπου «αυλής και πόλης» κ ηθικό διδακτισμό.

Τρεις κατηγορίες/είδη κωμωδίας:

• φάρσα (τυποποιημένοι χαρακτήρες κ πλοκή, ανατροπές, τεχνάσματα απλού/εύκολου γέλιου
• κωμωδίες ηθών (τυποποιημένοι χαρακτήρες, στοιχεία τρόπου ζωής κ αντιλήψεων
• κωμωδίες χαρακτήρων (συμπεριφορές, έξω από τυποποίηση = ενδιαφέρουσα δραματουργική επινόηση)

Καλλιεργεί στοιχεία που αποκλίνουν του κλασικισμού:

• λαϊκή κωμωδία κ ιταλική κομέντια (φάρσα, κωμωδία ηθών), πχ Το σχολείο γυναικών, Ο αρχοντοχωριάτης, ο κατά φαντασίαν ασθενής
• υψηλή κωμωδία (στοιχεία τραγικότητας ήρωα, κωμωδία ηθών/χαρακτήρα), πχ Ο μισάνθρωπος

Μισάνθρωπος, Μολιέρου (υψηλή κωμωδία), 1666

- Διάσταση ήρωα από κοινωνικά ήθη

- αίσθηση μελαγχολίας

- διάσταση πολιτισμικού προτύπου (κι όχι κωμικού χαρακτήρα).

- Ήρωας Αλσέτ: απεχθάνεται προσωπική/κοινωνική υποκρισία

- κριτική κοινωνικής τάξης πραγμάτων (θρησκεία + άνθρωπος αυλής), κριτική ηθικής φύσεως (θεωρεί δομή κοινωνίας δεδομένη)

- περιορισμοί ρεαλισμού (όχι ρεαλιστική αναπαράσταση ζωής λαϊκών ή αστικών στρωμάτων)

4.5.8 ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΕΝΟΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ

Σαίξπηρ: από τέλη 18^ου αιώνα ως αντίπαλο δέος κλασικισμού

Ρομαντισμός: Τάση αποθέωσης Σαίξπηρ. (Μπλουμ, Ο δυτικός κανόνας: ο Σαίξπηρ στο κέντρο του κανόνα της δυτικής λογοτεχνίας = νέα λογοτεχνική παράδοση, όχι μόνο ευρωπαϊκή, αλλά οικουμενική που συναγωνίζεται παράδοση αρχαίων ελληνικών/λατινικών κειμένων.)

Κανόνας:

Α. αλεξανδρινοί χρόνοι= συλλογές αναγνωρισμένων και υποδειγματικών κειμένων παλαιότερων συγγραφέων

Β. εκκλησία= επίσημα αναγνωρισμένα βιβλία Αγ. Γραφής

Λογοτεχνικός κανόνας: τάση προσδιορισμού «κλασικών» έργων/συγγραφέων

Αμφισβήτηση Σαίξπηρ ως λογοτεχνικού κανόνα από Τ.Σ.Έλιοτ (1944): κλασικό είναι έργο που εκφράζει και ορίζει παράδοση και διαχρονική της συνέχεια: Λογοτεχνική δεξιοτεχνία + δοκιμασία με τον ιστορικό χρόνο + ωρίμανση πνεύματος κ γλώσσας: δεν επιτρέπεται η ανάδειξη κλασικών έργων σε νεότερες γλώσσες που είναι υπό διαμόρφωση με απροσδιόριστη σχέση με ιστορία κ παράδοση

Αμφισβήτηση Σαίξπηρ από Τολστόι (υπό οπτική αυστηρού ρεαλισμού): δραματική υπερφόρτωση σαιξπηρικών τραγωδιών = παιδαριώδη κ ηθικά επιλήψιμη αντανάκλαση τρόπου ζωής φθίνουσας αριστοκρατίας (όχι διδάγματα ζωής)

Αρνητική θέση Στάινερ: όχι αρκετή η ρητορική του Σαίξπηρ, απουσία αλήθειας κ περιεχομένου.

Θετική θέση Μπλουμ: υποστηρίζει Σαίξπηρ και λογοτεχνικότητα λογοτεχνίας. Ο Σαίξπηρ δεν κηρύσσει απόψεις, τις εκφράζει με τις αντιφάσεις τους υποσκάπτοντάς τις.

Δραστηριότητα 25/κεφ. 4^ο

Ασκήσεις Ανακεφαλαίωσης:

1. ορισμός όρου «δοκίμιο» + δύο έργα?

Κείμενο στοχασμών απόψεων ή κριτικής, μεταξύ λογοτεχνίας κ φιλοσοφίας, με μικρή έκταση και θεματική ποικιλία + Δοκίμια, Μονταίνιος ?

2. πώς συνδέεται στο έργο του Μονταίνιου η μέθοδος γραφής με ορισμένη θεώρηση του ανθρώπινου υποκειμένου;

Ο εαυτός του μορφοποιείται σε άμεση συνάρτηση με δοκιμιακή μέθοδο γραφής.

3. Προσδιορίστε α. γλώσσα, β. είδος ποίησης

Τάσσο            ιταλικά           αφηγηματική

Σαίξπηρ          αγγλικά          λυρική

      Καμόενς         πορτογαλικά   αφηγηματική

     Μίλτον             αγγλικά         αφηγηματική

     Γκούντουλιτς   κροατικά       αφηγηματική

     Κορνάρος        νέα ελληνικά αφηγηματική

     Πλειάς             γαλλικά          λυρική

     Ντον                αγγλικά          λυρική

4. ορισμός όρων «μανιερισμός» και «μπουρλέσκο»

Μανιερισμός (maniera= ικανότητα σύνθεσης εντυπωσιακού όλου), τάση υπερβολής, επιτήδευσης, στιχουργικές/ρητορικές περιπλοκές χάριν εντυπωσιασμού, κοινότοπες ιδέες, κομψότητα ύφους, απομίμηση πετραρχικού προτύπου, προσπάθεια αναπαραγωγής νεολατινικών προτύπων

Μπουρλέσκο (παρωδία/διακωμώδηση), αναντιστοιχία παρωδούμενου ύφους κ θέματος= κωμικό, ροπή του μπαρόκ: προσοχή σε σημασία διάφορων τρόπων λογοτεχνικής αναπαράστασης (δυσπρόσιτη η πραγματικότητα)

5. ποιες από τις παρακάτω τάσεις συνιστούν συνέχεια τάσεων Αναγέννησης και ποιες συνδέονται με νεότερα ρεύματα μπαρόκ ή κλασικισμού;

Βουκολικό αφήγημα           Αναγέννηση

Μυθιστόρημα πικαρέσκο    Μπαρόκ

Σονέτο                                  Αναγέννηση

Γαλλική τραγωδία               Γαλλικός κλασικισμός

6. ποιο σχήμα λόγου αποκτά βαρύτητα στην πετραρχική παράδοση και στην μεταφυσική ποίηση και ποιος όρος δηλώνει την πιο εμφατική/προκλητική χρήση του;

Μεταφορά, μορφή concetto

7. με ποια έννοια θα λέγαμε ότι κεντρικός ήρωας Δον Κιχώτη είναι η λογοτεχνία;

Ο Δον Κιχώτης χαρακτηρίζεται από το πώς διάβασε και κατανόησηε ένα συγκεκριμένο είδος λογοτεχνίας της εποχής του

8. πώς διαφέρουν οι όροι «πολυγλωσσία» και «διάλογος από συνήθη σημασία τους ως έννοιες θεωρίας λογοτεχνίας και μυθιστορήματος;

Πολυγλωσσία: πώς μέσα σε κάθε εθνική γλώσσα αναπτύσσονται διαφορετικοί τρόποι χρήσης της

Διάλογος: πώς μέσα στα λόγια του κάθε ήρωα απηχούνται διαφορετικοί τρόποι χρήσης γλώσσας/αντιλήψεων/ «φωνών» (Μπαχτίν, θεωρία μυθιστορήματος)

9. τρεις όροι αριστοτελικής τραγωδίας που έγιναν αντικείμενο θεωρητικών συζητήσεων

κάθαρση, αμαρτία, έλεος, φόβος

10. διαφορετικά είδη γέλιου κωμωδίας σε αναλογία με διάκριση τραγωδίας/δράματος

κοινό γέλιο και γκροντέσκο, διάκριση από Μπωντλαίρ

11. βασικές διαφορές σαιξπηρικού και κλασικιστικού τραγικού ήρωα

σαίξπηρ: σύνθετη/μεταβαλλόμενη/ασαφή/αμφίσημη εικόνα ήρωα

κλασικισμός: συγκροτημένος στη βάση ενάρετων ροπών, αδυναμία που οδηγεί στο τραγικό σφάλμα

12. πώς συγκροτείται ενότητα θεατρικού έργου κατά τον κλασικισμό

ενότητα δράσης, ενότητα χώρου, ενότητα χρόνου

13. για κάθε τίτλο θεατρικού έργου δώστε συγγραφέα και είδος

Άμλετ                              Σαίξπηρ                τραγωδία

Η ζωή είναι όνειρο          Καλντερόν            κωμωδία

Η δωδέκατη νύχτα           Σαίξπηρ                κωμωδία

Φαίδρα                             Ρακίνα                  τραγωδία

Σιντ                                   Κορνέιγ               τραγωδία

Ο αρχοντοχωριάτης         Μολιέρος              κωμωδία

Ο μισάνθρωπος               Μολιέρος              κωμωδία

14. δύο ονόματα συγγραφέων διαφορετικής γλώσσας, προσδιορίζοντας γλώσσα/τίτλο έργου για το καθένα από τα λογοτεχνικά είδη:

Αφηγηματική ποίηση – επική ποίηση: Καμόενς, Μίλτον

Λυρική ποίηση            - λυρική ποίηση: Ρονσάρ, Σαίξπηρ

Μυθιστόρημα             - Ντε λα Φαγιέτ, Θερβάντες

Τραγωδία                    - Σαίξπηρ, Ρακίνας

Κωμωδία                    - Σαίξπηρ, Μολιέρος

-----------

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ Β΄

ΚΕΦ. 1ο  18ος ΑΙΩΝΑΣ: Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΟΝ ΦΩΤΩΝ

1.1.2 ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΟΡΙΣΜΟΥ

Κυριαρχεί ο ορθολογισμός του Καρτέσιου: κριτικό πνεύμα/σκέψη

Απαρχή αποτίναξης μεσαιωνικής κοσμοθεωρίας. Πίστη στις ικανότητες του ανθρώπου, στην πρόοδο, στην επιστημονική σκέψη, αιώνας φιλοσοφίας sapere aude!

Δύο ρεύματα ιδεών:

• α. ορθολογισμός (α΄ μισό 18^ου, κορύφωση: έκδοση Εγκυκλοπαίδειας 1751)
• β. ροπή προς συναίσθημα (θεολόγοι/ηθοπλάστες το ονομάζουν ολέθριο, δοκίμιο: Φιλοσοφικές σκέψεις, Ντιντερό = υπεράσπιση νέας ευαισθησίας)

Λογοτεχνία= «Καλα Γράμματα»: όχι καθαρή η θέση της στο σύνολο των γραμμάτων

Κοινό χαρακτηριστικό λογίων: εύρος ενδιαφερόντων, καθολικότητα γνώσεων

1.1.3 ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

• Διαφωτισμός: κίνηση ιδεών (βάση Λοκ, αλλά γαλλικό φαινόμενο = «γαλλική Ευρώπη»), κοσμικό πνεύμα, βελτίωση διαβίωσης, αξίες καθημερινής ζωής

• πλειοψηφία = αναλφαβητισμός (τοπικά ιδιώματα)
• γλωσσικός εθνικισμός = παγίωση εθνικών γλωσσών/συγκρότηση κρατών-εθνών
• ζυμώσεις σε ιδεολογικό/πολιτικό επίπεδο στο περιθώριο της Εγκυκλοπαίδειας (μάχη Βολταίρου κατά θρησκευτικού φανατισμού - κοινωνικές διεκδικήσεις Ρουσσώ - πολιτική σκέψη Μοντεσκιέ = αμφισβήτηση αξιών/αρχών χριστιανικής Ευρώπης)
• Ευρωπαϊκή πολιτεία γραμμάτων: φιλόσοφοι = πολίτες του κόσμου
• Αλληλογραφία, ακαδημίες επιστημών, σαλόνια, μασονικές στοές, δίκτυο λογίων, πνευματικοί θεσμοί + μετακινήσεις στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες = διαμόρφωση κοσμοπολιτισμού Διαφωτισμού

1.2 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 18^ου ΑΙΩΝΑ

1.2.2 ΔΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

Ηγεμονική μορφή γραμμάτων 18^ου αιώνα κατά Βολταίρο= θέατρο

• ενθάρρυνε κοινωνικοποίηση ατόμου
• εξέφραζε αισιοδοξία και πνεύμα αμφισβήτησης Διαφωτισμού
• χρησιμοποιήθηκε ως αντίπαλο δέος της εκκλησιαστικής παντοδυναμίας
• άγγιζε όλα τα κοινωνικά στρώματα
• νέες ιδέες, ιδεώδες ελευθερίας)

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ

ΓΑΛΛΙΚΗ τραγωδία: μορφική τελειότητα, υψηλό ύφος = γοητεύει το κοινό

ίδρυση Κομεντί Φρανσαίζ 1680, γαλλικό δραματικό θέατρο

Βολταίρος

• θαυμαστής Ρακίνα (πρότυπό του): επέκρινε σφοδρά το σαιξπηρικό πρότυπο, προασπίζεται γαλλικό κλασικισμό, ώστε το θέατρο Βολταίρου επίσπευσε θάνατο τραγωδίας αντί να την ανανεώσει

• ανανεώνει δραματικό είδος
• διατηρεί κανόνες κλασικισμού (ενότητα δράσης, «κοσμιότητα»)
• έμμετρη τραγωδια
• θέματα από αρχαιότητα πχ Οιδίπους (1718), Βρούτος (1730), Ο θάνατος του Καίσαρα (1735), αλλά και πρόσφατη ιστορία πχ Ζαΐρα (1732)
• εισαγωγή εξωτικού στοιχείου στο θέατρο
• συνέχισε παράδοση αναπαράστασης τραγικού πάθους
• επίδραση από Σαίξπηρ: δυνατότητες σκηνοθεσίας/θεατρικής απαγγελίας
• εισαγωγή περισσότερης κίνησης επί σκηνής = μεγαλύτερα θεατρικά σχήματα

ΓΕΡΜΑΝΙΑ: εθνική λογοτεχνία (πρότυπα = αρχαιότητα, γαλλικός κλασικισμός)

Γιόχαν Κρίστοφ, Ο θνήσκων Κάτων 1732

• πρώτο δείγμα γερμανικής τραγωδίας σε αλεξανδρινο στίχο
• απόρριψη ισπανικών/ιταλικών προτύπων (μπαρόκ)
• απλότητα, τεχνική αρτιότητα Γάλλων τραγικών

Η ΚΩΜΩΔΙΑ

Γαλλική κωμωδία: κοινωνική σάτιρα και κωμωδία ήθων (όχι ύψος του μολιερικού θεάτρου)

Άξιος επίγονος Μολιέρου: Μαριβώ (1688-1763) – μελέτη συναισθημάτων κ αμφίβολης εξέλιξής τους (όχι τόσο χαρακτήρων). Κάλυπτε πολλούς από τους παραδοσιακούς τομείς:

• Ο θρίαμβος του έρωτα, 1732, επική
• Ο θρίαμβος του Πλούτου, 1728, μυθολογική
• Το σχολείο των μητέρων, 1732, κωμωδία ηθών
• Η νήσος του ορθού λόγου, 1727, φιλοσοφική
• Η διπλή απιστία, 1723 (αισθηματικές κωμωδίες, συνειδητό/ασυνείδητο)
• Το παιχνίδι του έρωτα  και της τύχης, 1730
• Οι ψευδοεξομολογήσεις, 1737

Αγγλική κωμωδία: επίδραση από γαλλική σχολή = Ουίλιαμ Κόνγκρηβ (1670-1729)

• Εγκαταλείπονται σαιξπηρικά πρότυπα
• Δηκτική σάτιρα, ηθογραφική και αισθηματική κωμωδία
• Το κωμικό θέατρο ξεπερνά τα κλασικά πρότυπά του
• Β΄ ήμισυ 18^ου: προσανατολισμός προς νέο είδος: δράμα

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΜΑΡΙΒΩ (αναγνωρίστηκε τον 20^ο αιώνα)

Μαριβώ: πολυγραφότατος συγγραφέας 18^ου αιώνα:

• έκδοση 3 περιοδικών (ζητήματα ηθικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά)
• Φιλοσοφικό δοκίμιο
• Σατιρική φλέβα, αισιοδοξία, περιέργεια ανθρώπου Φώτων
• Όχι προς εξερεύνηση κόσμου, αλλά προς διερεύνηση ανθρώπινης ψυχής

Νέα μορφή κωμωδίας = διευρύνει συναισθηματικό κόσμο, ψυχολογική ανάλυση

• Θέματα: έρωτας, ανθρώπινη φύση, αδυναμίες (κατηγορήθηκε για έλλειψη πρωτοτυπίας: παραλλαγές ίδιου θέματος) Κοινωνικά ζητήματα (θεσμός γάμου, εκπαίδευση κοριτσιών, ταξικές διαφορές). Κατάληξη πάντα ευτυχής ( η αγάπη θριαμβεύει).
• Ύφος περίτεχνο, επιτηδευμένο («μαριβωντάζ») – κατηγορήθηκε για εκζήτηση
• Πεζός λόγος μόνο (καινοτομία)
• Επίδραση από ιταλικό θέατρο και κομέντια ντελ άρτε (σταδιακή εγκατάλειψη κλασικών κανόνων στο Παρίσι: αυτοσχεδιασμός, απρόβλεπτο θεατρικό παιχνίδι, χρήση μάσκας = στοιχεία ιταλικής δραματουργίας): θέατρο μέσα στο θέατρο
• Το εμπόδιο στον έρωτα δεν οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες, αλλά στη φιλαυτία, στον ίδιο τους τον εαυτό.
• Θεατρικός λόγος: αμφισημίες ανθρώπινων σχέσεων και θεάτρου
• Αλλαγές ταυτοτήτων = Παιγνίδι του έρωτα και της τύχης

1.2.3 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μυθιστορηματική γραφή

• όχι ακόμα εξευγενισμένο είδος (αναπτύσσεται)
• στοιχεία πικαρέσκο και μπουρλέσκο 17^ου αιώνα (αγγλική/γαλλική παραγωγή)
• εκφράζει ανάγκες/επιθυμίες ανερχόμενης αστικής τάξης: κοινωνικά θέματα, ταξιδιωτικές περιπλανήσεις, πολιτικά ήθη = 1740
• καλλιέργεια παραμυθιού στη Γαλλία από τον Σαρλ Περλώ (1628-1703), Παραμύθια του παλιού καιρού (απευθύνεται σε ενήλικες) – ηθικολογία, υπαινικτική/λιτή γραφή = αναδημιουργούνται στοιχεία και χαρακτήρες λαϊκής παράδοσης (δεν βρήκε συνεχιστές)
• συνέχεια: φανταστικές διηγήσεις (αναζήτηση αλήθειας, μεταφυσικές ανησυχίες αναγνώστη)

ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

• Φενελών, Τηλέμαχου τύχαι, 1699 (παιδαγωγικός/ηθογραφικός χαρακτήρας, αφηγηματικό πλαίσιο ταξιδιωτικού μυθιστορήματος)

Πρότυπο: Οδύσσεια και Αινειάδα, μαθήματα ηθικής/πολιτικής διακυβέρνησης μέσα από μυθολογικές αλληγορίες, έμμεση κριτική στην απόλυτη μοναρχία, μεγάλη απήχηση, διδακτικό εγχειρίδιο

• Ντάνιελ Ντηφόου, Ροβινσώνας Κρούσος, 1719 (ανανέωση παράδοσης ταξιδιωτικού μυθιστορήματος) αληθινή ιστορία, αφηγητής: ήρωας (αίσθηση αυθεντικότητας), πρόσωπο με συμβολική/αλληγορική διάσταση, προϊόν αστικής κοινωνίας, προβολή οικονομικών, ηθικών, θρησκευτικών αξιών δυτικού πολιτισμού (άλλοθι στις αποικιοκρατικές επιχειρήσεις 18^ου αιώνα)
• Τζόναθαν Σουίφτ, Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ, 1726 (φανταστική βιογραφία), κριτική πολιτικής, κοινωνικής, θρησκευτικής ζωής της σύγχρονης Αγγλίας και ματαιοδοξίας ανθρώπων. Κριτική στην επεκτατική πολιτική ευρωπαϊκών χωρών (αποικιοκρατία), πρόβλημα δουλείας. Στόχος Σουίφτ: βελτίωση ανθρωπότητας = από τους πρώτους «διεθνιστές» συγγραφείς

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΗΓΗΜΑ

Μυθιστόρημα κοινωνικής ανόδου

• Αλαίν Ρενέ Λεσάζ, Ζιλ Μπλας (1747): ισπανικό αφηγηματικό μοντέλο, χαρακτηριστικά πίκαρο, «συρταρωτό μυθιστόρημα» (επιμέρους επεισόδια), περιδιάβαση ήρωα σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα εποχής: σύνθεση πανοράματος κοινωνίας αρχών 18^ου αιώνα. Θεμέλια «μυθιστορήματος κοινωνικής ανόδου» (το συναντάμε στο Κόκκινο και το μαύρο του Σταντάλ).

Μυθιστόρημα διάπλασης

(επίδραση εμπειρισμού Λοκ, συνείδηση + κοινωνικός περίγυρος

-Μαριβώ

• Ο Βίος της Μαριάννας (1731-1741)
• Ο νεόπλουτος χωριάτης (1735-1736), εικόνας σύγχρονης κοινωνίας, ρεαλιστικό πλαίσιο του 19^ου

-Αββά Πρεβό

• Μανόν Λεσκώ (1731), ρεαλιστικό πλαίσιο του 19^ου

Ιστορία του Ιππότη Ντε Γκριέ και της Μανόν Λεσκώ: απόλυτος μοιραίος έρωτας + θάνατος, πρώτο πρόσωπο, εξευτελισμός ηρώων και ηθική τους λύτρωση (χριστιανική αντίληψη περί σωτηρίας ψυχής). Συναισθηματισμός χωρίς εξάρσεις ρομαντισμού (εκφραστικό πλαίσιο: κλασικό). Διαυγής ψυχολογική ανάλυση, αδιόρατη ειρωνεία = ηθικολογικός στόχος συγγραφέα. Έντονο κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα (πάθη ηθικά αλλοιωμένης κοινωνίας γαλλικής Αντιβασιλείας): ρεαλιστικό πλαίσιο

1.2.4 Ο «ΒΑΣΙΛΙΑΣ» ΒΟΛΤΑΙΡΟΣ

Φρανσουά Μαρί Αρουέ ή Βολταίρος (1694-1778)

• Βαθύς ανθρωπισμός: πίστη στην πρόοδο (Διαφωτισμός)
• Ειρήνη, ελευθερία, δικαιοσύνη = συστατικά ανθρώπινης ευτυχίας
• Χαρά της ζωής = στοιχείο πολιτισμού
• Αναζήτηση αλήθειας: κριτική σε θεσμούς και αρχές – «συντρίψτε τον επονείδιστο» = μάχη ενάντια σε προκατάληψη, φανατισμό, δεισιδαιμονία, δογματισμό, χριστιανισμό
• Κοσμοπολίτης (αλληλογραφία), οξυδέρκεια, ευαισθησία
• Ήρωες= πρόσωπα/θέσεις συγγραφέα (πχ Ζαντίγκ: σοφία/ελπίδες, Μικρομέγας: πάθος για επιστήμη, Καντίντ: γενναιοδωρία)
• Λιβελογράφος: θίγει με ευχάριστο τρόπο επίκαιρα θέματα – βολταιρική ειρωνεία

Έργα:

• Τραγωδίες – ποιητικές συνθέσεις
• Φιλοσοφικές επιστολές, 1734, φιλοσοφικό δοκίμιο: ανάγκη απαγκίστρωσης Γαλλίας από κλασικισμό και Καρτέσιο, αγγλική σκέψη, εμπειρισμός Λοκ, αξιοποίηση ορισμένων θεατρικών ευρημάτων Σαίξπηρ
• Φιλοσοφικό λεξικό, 1764, φιλοσοφικό δοκίμιο
• Ζαντιγκ (1747) ζήτημα πεπρωμένου (φιλοσοφικό παραμύθι/παραβολή)
• Μικρομέγας (1752) ζήτημα παγκόσμιας σχετικότητας (φιλοσοφικό παραμύθι)
• Ο αφελής (1767) σάτιρα υποκρισίας (φιλοσοφικό παραμύθι)
• Καντίντ (1759) σάτιρα μακάριας αισιοδοξίας συγχρόνων του (φιλ. παραμύθι)
• Ο κοσμικός, 1736: εγκώμιο πολυτέλειας και καλοζωΐας (χαρά της ζωής)

Δραστηριότητα 9/κεφ. 1^ο

Αντιστοιχίστε έργα-δημιουργούς:

Μοντεσκιέ: Περσικές επιστολές

Αββάς Πρεβό: Μανον Λεσκώ

Ντηφόου: Ροβινσώνας Κρούσος

Βολταίρος: Ζαντίγκ, Φιλοσοφικές επιστολές, Καντίντ

Μαριβώ: Ο νεόπλουτος χωριάτης, Το παιγνίδι του έρωτα και της τύχης, Ο βίος της Μαριάννα

1.3. ΔΕΥΤΕΡΟ ΗΜΙΣΥ 18^ου ΑΙΩΝΑ

1.3.2 ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ (1751-1766): Ο ορθολογισμός στην πράξη

«Λογοτεχνία των φιλοσόφων» = δοκίμιο που αξιοποιεί ειρωνεία κι όχι διδακτισμό

(ανατρεπτικές πολιτικές/θρησκευτικές απόψεις)

Συντάκτες: Ντενί Ντιντερό κ Ντ΄ Αλαμπέρ

Συνεργάτες: Βολταίρος, Ρουσσώ, Κενέ, Ντ΄ Ολμπάκ, Τυργκό κ.α.

Θέμα: κατακτήσεις ανθρώπινου πνεύματος σε φιλοσοφικό και τεχνικό επίπεδο (οικουμενική διάσταση) – Σκεπτόμενος άνθρωπος (εκφράζει: α. θρίαμβο κοινής λογικής πάνω στο συναίσθημα, β. θρίαμβο γεγονότος πάνω στις υποθέσεις, γ. πρόοδο πολιτισμού)

Σκοπός: εκλαΐκευση για καλλιέργεια πνεύματος και διεύρυνση γνώσεων απλού λαού

1.3.3 ΝΕΕΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

Σημαντικότερη λογοτεχνική εξέλιξη: μυθιστόρημα

Ανακάλυψη και εδραίωση ευαισθησίας και συναισθηματικού στοιχείου (αφετηρία είδους του 19^ου αιώνα), «ανακάλυψη του εγώ», εξύμνηση ερωτικού συναισθήματος. Δύο τάσεις μυθιστορηματικού είδους:

α. ελεγειακό μυθιστόρημα (ρίζες στη Μανόν Λεσκώ) Τριλογία ευρωπαϊκού αστικού μυθιστορήματος:

• Γκαίτε, Βέρθερος (1774)
• Σάμουελ Ρίτσαρτσον, Κλαρίσα Χάρλοου (1747)
• Ρουσσώ, Νέα Ελοΐζα, (1761)

β. σκοτεινή γραφή (ψυχολογική κατάστασης ελευθεριότητας/διαστροφής ηρώων

• Μαρκήσιου Ντε Σαντ (ψυχολογική κατάσταση ελευθεριότητας/διαστροφής ηρώων)
• Λακλό, Ελεύθερες σχέσεις (1782)

-Ρετίφ ντε λα Μπρετόν (1734-1806): πολύπλευρο έργο, συνέβαλε σε εξέλιξη μυθιστορήματος.

• Οι σύγχρονες 1780-1785, διηγήματα
• Οι μοναδικές ιδέες 1794-1797, διηγήματα (επιρροές από Ρουσώ).
• Η ζωή του πατέρα μου (1779) ρεαλιστική ηθογραφία
• Ο διεφθαρμένος χωρικός ή οι κίνδυνοι της πόλης (1775) ρεαλιστ. ηθογραφία
• Η διεφθαρμένη χωριάτισσα (1784) ρεαλιστική ηθογραφία
• Κύριος Νικόλαος (1797, αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα (προσωπική μνήμη+φαντασία= πηγαίος λυρισμός) επιρροή Ρουσσώ

ΣΑΜΟΥΕΛ ΡΙΤΣΑΡΝΤΣΟΝ ΚΑΙ ΑΓΓΛΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Άνθηση αγγλικού μυθιστορήματος:

• Σάμουελ Ρίτσαρντσον
• Χένρυ Φίλντινγκ
• Λώρες Στερν
• Όλιβερ Γκόλντσμιθ
• Φράνσις Μπέρνεϋ (γυναικεία γραφή)
• Τζέιν Ώστεν (γυναικεία γραφή)

Νέο μυθιστορηματικό είδος: ρεαλιστική απεικόνιση συναισθήματος

• Μορφή
• λογική/χρονολογική διαδοχή
• ρόλος αφηγητή
• θεματική: παρατήρηση, ανάλυση συναισθημάτων (διεύρυνση μυθιστορηματικής γραφής, σχέσεις ηρώων

-Ρίτσαρντσον (1689-1761)

• Κλαρίσα Χάρλοου = «αισθηματικό» μυθιστόρημα (άνοιξε δρόμο για ανάπτυξη αγγλικού και ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, υποστηρίχθηκε: από Ντιντερό, Εγκώμιο του Ρίτσαρντσον, Ρουσσώ που τον αναφέρει στο Νέα Ελοΐζα, Λέσσινγκ και Γκαίτε), επίδραση και από Επικίνδυνες σχέσεις, Λακλό.  

-Λώρενς Στερν: πρόδρομος μοντέρνου μυθιστορήματος

• Τρίστραμ Σάντυ (1760-1767), σατιρικό, πνευματώδες, παραβιάζονται οι συμβάσεις της μυθιστορηματικής γραφής του 18^ου αιώνα (όπως είχαν καθιερώσει ο Ρίτσαρντσον, ο Ντηφόου και ο Φίλντινγκ:), παρουσία συγγραφέα στη ροή της αφήγησης, παρεκβάσεις, λευκές σελίδες προς χρήση του αναγνώστη = αντι-μυθιστόρημα (εμπνεύστηκε ο Ντιντερό κι έγραψε το Μοιρολάτρη Ιάκωβο, 1771)

Ο ΝΤΙΝΤΕΡΟ ΚΑΙ Η ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

• Άρνηση συγγραφέα να ενταχθεί σε γνωστές εκδοχές πεζογραφίας
• Όχι συγκεκριμένο αφηγηματικό πλαίσιο
• Ρεαλιστική απεικόνιση πραγματικότητα (δημιουργός ρεαλιστικού μυθιστορήματος κατά αδερφούς Γκονκούρ)
• Ρεαλισμός Ντντερό: αποστασιοποίηση από πιστή αναπαράσταση (αργότερα έτσι έκαναν οι: Μπαλζάκ, Ζολά)

Έργα:

• Μοναχή, 1760, μυθιστόρημα συμπεριφοράς, το μόνο αμιγές μυθιστόρημα
• Ανιψιός του Ραμώ, 1761: όχι συμβατικές μορφές διήγησης
• Μοιρολάτρης Ιάκωβος, 1771: αμφισβητούνται λογοτεχνικοί κανόνες: παρεμβολές, αποστροφή συγγραφέα προς αναγνώστη, αντι-μυθιστόρημα

ΤΟ ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Αλληλογραφία: εξωστρέφεια, κοινωνικότητα, αυθορμητισμός Διαφωτισμού

• επιδίωξη αληθοφάνειας
• Είσοδος πρωτοπρόσωπης αφήγησης στη λογοτεχνία: προσωπική εξομολόγηση (προάγγελος αυτοβιογραφίας και αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος β΄ήμισυ αίωνα)

Πρότυπο:

• Επιστολές πορτογαλίδας μοναχής, 1669 του Γκιγιεράγκ (προς άγνωστο αποδέκτη)

[Εμφανίζεται και αργότερα: Πάθη του νεαρού Βέρθερου (1774) του Γκαίτε (τείνει προς ημερολογιακή μορφή που προσιδιάζει στον επερχόμενο ρομαντισμό)]

Εξελίσσεται με τη δημοσίευση των Περσικών επιστολών (1721) του Μοντεσκιέ

• εξωτικό στοιχείο: κυρίαρχη αισθητική τάση εποχής
• κοινωνική κριτική
• δομή σύνθετη: «συρταρωτό μυθιστόρημα»
• αφηγήσεις με χαρακτηριστικά φιλοσοφικού μύθου

Καταξιώθηκε από τους:

-Ρίτσαρντσον (στόχος: μέσα από παραδείγματα καταστάσεων υποδεικνύει δρόμο ηθικής ακεραιότητας)

• Κλαρίσα Χάρλοου
• Πάμελα ή Η ανταμοιβή της αρετής, 1741

-Ρουσσώ (στόχος: είναι δυνατόν να διασωθεί η αρετή από τη φθορά της κοινωνίας)

• Ιουλία ή Νέα Ελοΐζα (1761,)  

Κοινά σημεία:

• αναπαράσταση ερωτικού πάθους μέσα από πολυφωνία επιστολών= αφηγηματική οπτική διαφόρων ηρώων

• Διασταύρωση αλληλογραφίας, ανακοπή
• χρήση πρακτικής εγκιβωτισμού επιστολών = αφανείς σχέσεις συγγραφέα, αφηγητή, ήρωα και αναγνώστη
• όχι μονοσήμαντη εικόνα ηρώων

Τεχνική αρτιότητα όπως έργο Λακλό, Επικίνδυνες σχέσεις, 1782 (απέχει από ηθικολογία και κοινωνική κριτική που απαιτεί η εποχή).

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Προηγούμενα δείγματα αυτοβιογραφικού λόγου:

• Εξομολογήσεις του Αυγουστίνου
• Δοκίμια του Μονταίν
• Ημερολόγιο Πετράρχη
• Κείμενα της αρχαιότητας και ρωμαϊκής εποχής
• Γραπτά Πατέρων Εκκλησίας

Ο σύγχρονος αυτοβιογραφικός λόγος εγκαινιάζεται με τα έξι πρώτα βιβλία Εξομολογήσεων του Ρουσσώ (1782) [αφορμή: ανώνυμο φυλλάδιο που κατηγορούσε Ρουσσώ 1764]

Πρόλογος Ρουσσώ: «αυτοβιογραφικό σύμφωνο»: δέσμευση για ειλικρίνεια, Καθορίζονται: λόγος, μέσα, μέγεθος, υποδηλώνει ταύτιση συγγραφέα-ήρωα, δημιουργεί σχέση με αναγνώστη = διαφορά αυτοβιογραφίας και αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18^ο ΑΙΩΝΑ

Μεγάλη άνθηση μυθιστορήματος. 

Παράγοντες που το ευνόησαν:

• καλλιέργεια δράματος
• κρίση παγιωμένων λογοτεχνικών ειδών (κυρίως η τραγωδία)
• δεν υπέστη περιορισμούς κλασικισμού
• ελευθερία έκφρασης (πνεύμα Διαφωτισμού, προσδοκίες εποχής)
• εκφράζει γυναικείο αναγνωστικό κοινό
• γυναίκες συγγραφείς (οι άνδρες επικεντρώνονται στα «ευγενέστερα είδη»)
• στροφή προς ρεαλιστική γραφή: μυθιστοριογράφος = μάρτυρας εποχής του (προοιωνίζεται το ρεαλιστικό μυθιστόρημα)

 1.3.5 ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Νέα ποίηση:

• νέα ιδανικά, αντίθετα από κλασικισμό και θεωρία Βολταίρου.
• Στροφή προς λυρικό στοιχείο, ανάδειξη Φύσης ως προτύπου.
• Προσφυγή στο παρελθόν για αναζωογόνηση λυρισμού (παρελθόν: μεσαιωνικές απαρχές ευρωπαϊκού πολιτισμού), στροφή στις ρίζες τοπικών λογοτεχνικών, αναδεικνύονται τα λαϊκά τραγούδια
• έμπνευση από πάθη, ευαισθησία, φόβο

Σημαντικότερα δείγματα γραφής:

• Τζέημς Μακφέρσον, Αποσπάσματα αρχαίας ποίησης που συλλέχθηκαν στα όρη της Σκωτίας και μεταφράστηκαν από το γαελικό ή ερσικό πρωτότυπο, 1760 (ισχυριζόμενος ότι είναι του Οσσιάν, ενός βάρδου του 3^ου μ.Χ.) = μοναδικό φαινόμενο λογοτεχνικής απάτης (μεγάλη επιτυχία) – κεντρικό μοτίβο ποιημάτων: αναζήτηση αρχέγονου ηρωισμού, μεγαλοπρεπούς ομορφιάς, αναπόληση παρελθόντος + θλίψη παρόντος
• Ρόμπερτ Μπερνς (αγγλικά/σκωτζέζικα): υμνεί μεγαλείο σκωτσέζικου λαού, συνεχιστής σατιρικής παράδοσης του Πόουπ, ανανεώνει σατιρικό είδος (θεματολογία: κοινωνική/θρησκευτική κριτική) πχ Η προσευχή του καλού Γουίλυ
• Ουίλλιαμ Μπλέηκ, αναγγέλλει κατακτήσεις ρομαντισμού, υπέρτατη αξία: δημιουργικότητα, ποιητική φαντασία (στοιχεία κινήματος «Θύελλα και Ορμή»)

1.3.6 ΘΥΕΛΛΑ ΚΑΙ ΟΡΜΗ (1767-1785)

-Γιόχαν Χέρντερ, Περί της προελεύσεως της γλώσσας:

• η γλώσσα έχει ρίζες στη φύση = η ποίηση οφείλει να είναι φυσική και αυθόρμητη, να εκφράζει πρωτογενές, πρωτόγονο = φυσική ποίηση
• ιδιοφυές υποκείμενο: ποιητής
• έξω από κανόνες.
• Αυτονομία ποιητικού υποκειμένου, αυτονομία τέχνης και φύσης έναντι λογικής και κοινωνίας = κίνηση Sturm und Drang (Θύελλα και Ορμή)

Θύελλα και Ορμή:

• Οφείλει το όνομα σε θεατρικό έργο του Κλίνγκερ
• Προέκυψε ως αντίδραση στο ρασιοναλισμό του Διαφωτισμού
• Μικρή διάρκεια, αλλά καθοριστικής σημασίας
• Ξεκινά με έργο Χέρντερ, Ημερολόγιο του ταξιδιού μου (1769)
• Τελειώνει με αναχώρηση Γκαίτε για Ιταλία
• Κύριο γνώρισμα: επαναστατικός χαρακτήρας (βαθιά ρήξη με λογοτεχνικό κατεστημένο εποχής)
• Στη δύναμη της λογικής αντιτάσσουν τη δύναμη της ιδιοφυΐας
• Ήρωες: παράφοροι στα συναισθήματά τους, έξω από κοινωνικές συμβάσεις, μέτρο και λογική, ευγενείς, αυθεντικοί, δυναμικοί, άμεσοι, με επιθυμίες
• Έξω από λογοτεχνικές συμβάσεις (ενάντια σε γαλλικό κλασικισμό/αυθεντία Αριστοτέλη)
• Υπέρ του Σαίξπηρ
• Στόχος λογοτεχνίας: όχι φόβος και ευσπλαχνία (Λέσσινγκ), αλλά τρόμος και θυμός
• Πολιτική χροιά στη Γερμανία: ζητούμενο= ελευθερία ατόμου, κοινωνική δικαιοσύνη, τέλος αυθαίρετης εξουσίας φεουδαρχών
• Διαίσθηση πιο σημαντική από λογική
• Φύση πιο αληθινή από κοινωνία
• Λογοτεχνικό είδος: αστικό δράμα και μυθιστόρημα

Έργα Θύελλας και Ορμής:

• Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου του Γκαίτε (μοντέρνος ευρωπαϊκός μύθος). Αποσπασματικός χαρακτήρας έργου + υφολογικές διακυμάνσεις επιστολών = εξομολογητικός τόνος (ταύτιση αναγνώστη με ήρωα). Άποψη Σπινόζα ότι Θεός=Φύση. Γκαίτε: καλλιτεχνική διάνοια=Φύση – αντιπροσωπευτικό έργο, επιστολικό μυθιστόρημα, μελαγχολία, ατομικότητα, εσωστρέφεια πάθος
• Χέρντερ, Ημερολόγιο του ταξιδιού μου (1769) (αφετηρία κινήματος), Περί της προελεύσεως της γλώσσας

1.3.7 ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ (1786-1805)

Γκαίτε – Σίλλερ: καθορίζουν εποχή γερμανικού κλασικισμού

Αρχίζει με ταξίδι Γκαίτε στην Ιταλία (1786) – τελειώνει με θάνατο Σίλλερ (1805)

Αποστασιοποίηση Γκαίτε από κίνημα «Θύελλα και Ορμή» ήδη από 1776 (Βαϊμάρη: κέντρο γερμανικού κλασικισμού)

• Μοντέλο αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπων (αρχέτυπο: αρχαία Ελλάδα)
• Έργο Βίνκελμαν, Σκέψεις για τη μίμηση των ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική, 1755: θεωρητικό πλαίσιο στροφής προς αρχαία Ελλάδα (ιδανικό γερμανικού κλασικισμού)
• Αρμονία πραγματικότητας-ιδέας, φύσης-ελευθερίας, συναισθήματος-λογικής, σώματος-πνεύματος, φόρμας-περιεχομένου
• Στόχος λογοτεχνίας: Καλό, Ωραίο, Αγαθό, εκφρασμένο με απλότητα, υψηλό φρόνημα μέσα από ανθρωπιστική οπτική
• Μέτρο, σύνεση, ανεκτικότητα εσωτερική ισορροπία, αγάπη για ζωή και άνθρωπο (αντί εσωστρέφεια και πάθους της «Θύελλας και Ορμής»
• Στροφή υποκειμένου στον κόσμο (παύει να ασχολείται αποκλειστικά με τον εαυτό του)

Νέο είδος μυθιστορήματος (παρουσιάζει πορεία ανθρώπου προς ολοκλήρωση και εσωτερική αρμονία): Μυθιστόρημα μαθητείας.

Πρότυπο: Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ (1795) του Γκαίτε

Μιμητές: Λούντβιχ Τηκ, Οι περιπλανήσεις του Φραντς Στερνμπάλντ (1798)

Επικριτές: εκπρόσωποι γερμανικού ρομαντισμού (θεωρείται αφελές, γίνεται αντικείμενο παρωδίας: Ε.Τ.Α. Χόφμαν, Βίος και πολιτεία του γάτου Μουρ (1820)

Ο Γκαίτε έδωσε αίγλη/αξία στο μυθιστόρημα (μέχρι τότε θεωρείτο αναξιοπρεπής λογοτεχνική δραστηριότητα) και κατέδειξε δυνατότητές του ως αφηγηματικό μέσο πολύπλοκων/πολυσήμαντων νοημάτων.

Έργα του:

Μυθιστορήματα:

·         Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου, 1774

·         Εκλεκτικές συγγένειες (πρώιμα δείγματα μαγικού ρεαλισμού)

·         Τα χρόνια της περιπλάνησης (β΄ μέρος Γουλιέλμου Μάιστερ), 1829 (κολάζ, πρόδρομος μοντέρνου μυθιστορήματος)

Γερμανικές μπαλάντες, 1797 (έγραψαν ο Γκαίτε και ο Σίλλερ):

α. Συνδυάζουν επικά, λυρικά και δραματικά στοιχεία, εκφράζουν κοσμοθεωρία κλασικισμού (λυρική φόρμα, σκοπός: ηθικών αρχών και φιλοσοφικών/αισθητικών ιδεών, ιδανικά Διαφωτισμού)

β. Ιστορία τραγική ή μυστηριώδης

γ. Δομή νουβέλας σε ομοιοκατάληκτους στίχους

·         Δαχτυλίδι του Πολυκράτη, Σίλλερ

·         Εξωτικό, Γκαίτε

Τραγωδία:

Θέματα από ιστορικές πηγές ή αρχαίους μύθους (εγκατάλειψη αστικού δράματος), διαχρονικά

·         Γουλιέλμος Τέλλος του Σίλλερ (θέμα ιστορικό)

·         Φάουστ. Μια τραγωδία του Γκαίτε, 1808 (δραματικό ποίημα, αλληγορία ανθρώπινης κατάστασης, σύμβολο ευρωπαϊκού πολιτισμού)

1.3.8 ΖΑΝ-ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ (1712-1778)

Φιλοσοφικός στοχασμός και ευαισθησία (διαμόρφωσαν τέλος 18^ου)

• Καταγγελία κοινωνίας
• Έκφραση πρωτόγνωρου συναισθηματισμού: αγάπη για ελευθερία, θρησκευτικό αίσθημα, σφοδρό πάθος αντί για ορθολογισμό και κριτική σκέψη
• Προσδίδει θέση στη φύση (θα κυριαρχήσει στον επερχόμενο ρομαντισμό)
• Κοινή διαπίστωση έργων Ρουσσώ: τα πάντα είναι καλά όταν βγαίνουν από τα χέρια του δημιουργού τους κι εκφυλίζονται από τον άνθρωπο + ο άνθρωπος είναι φύσει καλός κι ευτυχισμένος (διαφθορά/δυστυχία = κοινωνία)
• Πρόοδος ανθρωπότητας = ηθική/πολιτική παρακμή
• Θέατρο: διαφθορέας ηθών κοινωνίας
• Ατομικισμός
• Προαναγγέλλει έργο Σατωμπριάν, Ποιητικούς στοχασμούς του Λαμαρτίν, πεζό/ποιητικό έργο Ουγκώ και Μυσσέ
• Ονειροπόληση, γραφικός ρεαλισμός (περιγραφές φύσης/αργοτικής ζωής)

Έργα:

• Λόγος στην Ακαδημία της Ντιζόν, 1750
• Λόγος περί της ανισότητας, 1754
• Νέα Ελοΐζα (έμμεσος ατομικισμός)
• Αιμίλιος, 1762 (έμμεσος ατομικισμός)
• Εξομολογήσεις (άμεσος ατομικισμός)
• Ονειροπολήσεις του μοναχικού ανθρώπου, 1777 (άμεσος ατομικισμός)
• Περί του κοινωνικού συμβολαίου, 1762 (ευαγγέλιο Γάλλων επαναστατών)

Δραστηριότητα 22/κεφ.1^ο

1. Για κάθε τίτλο θεατρικού έργου δώστε συγγραφέα και είδος:

Ο θνήσκων Κάτων, Γκότσεντ - τραγωδία

Ο θάνατος του Καίσαρα, Βολταίρος - τραγωδία

Ο θρίαμβος του έρωτα, Μαριβώ - κωμωδία

Διπλή απιστία, Μαριβώ - κωμωδία

Η δεσποινίς Σάρα Σάμσον, Λέσσινγκ – δράμα

2. Για κάθε τίτλο μυθιστορήματος δώστε συγγραφέα και γλώσσα:

Πάμελα, Ρίτσαρτσον - αγγλικά

Τηλεμάχου Τύχαι, Φενελών - γαλλικά

Μανόν Λεσκώ, Πρεβό - γαλλικά

Κλαρίσα Χάρλοου, Ρίτσαρτσον - αγγλικά

Μοιραλάτρης Ιάκωβος, Ντιντερό - γαλλικά

Τα χρόνια της μαθητείας του Γουλιέλμου Μάιστερ, Γκαίτε - γερμανικά

Οι περιπλανήσεις του Φραντς Στερνμπάλντ, Τηκ - γερμανικά

Τρίστραμ Σάντυ, Στερν – αγγλικά

ΚΕΦ. 2^ο  ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 19^ου ΑΙΩΝΑ: ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

2.1.2        ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΟΡΙΣΜΟΥ

Μέσα 18^ου: νεοκλασικισμός στο επίκεντρο κριτικής:

Εγκατάλειψη ορθολογισμού και τάση προς συναίσθημα, φαντασία, ονειροπόληση, μυστήριο, ανήσυχοι ήρωες, ποιητική των ερειπίων/τάφων.

Προ-ρομαντικοί συγγραφείς (μέσα 18^ου , ρομαντική ευαισθησία)

Όχι ταυτόχρονη εκδήλωση, ούτε ίδια χαρακτηριστικά στις ευρωπαϊκές χώρες = δυσκολία ορισμού.

Απαρχή ρομαντισμού:

·         1798: Λυρικές μπαλάντες, Γουέρντσγουερθ και Κόλριτζ. Πρόλογος: χρήση νέας γλώσσας, έξω από συμβάσεις 18^ου αιώνα

·         1798: Δημοσίευση περιοδικού Der Athenaum, αδερφοί Σλέγκελ = μανιφέστα νέας αισθητικής, Γερμανία

·         Ζερμαίν ντε Σταλ, Περί της Γερμανίας: θέτει βάσεις γαλλικού ρομαντισμού (εκθειάζει ελευθερία έκφρασης, αντιπαραθέτει ρασιοναλισμό γαλλικής λογοτεχνίας με γερμανικό ιδεαλισμό που εκκόλαψε νέα λυρική/μυστικιστική ποίηση)

Αποχώρηση ρομαντισμού: 1830 πρώτα σε Αγγλία, Γερμανία και μετά Γαλλία, Ρωσία (όχι ριζική απόρριψη από βαλκανικούς λαούς)

Ρομαντισμός (αντίθετα από κλασικισμό):

·         Ο ρομαντικός συγγραφέας εκμυστηρεύεται χαρές/λύπες, έξαρση λυρισμού

·         Πηγές έμπνευσης: (όχι στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα) στην ιστορία κάθε λαού (ανακαλύπτει Μεσαίωνα)

·         Βάση (όχι η λογική): ευαισθησία

·         Αντί honnete homme, ανήσυχος ήρωας, διχασμένος, ψάχνει ολοκλήρωση

·         Όχι κανόνες/συμβατικότητες, απόλυτη ελευθερία συγγραφέα στη θεματική και το μορφικό πλαίσιο

·         Ατομικισμός, ελεύθερη φαντασία και προσωπική έμπνευση, υποκειμενικότητα, υπέρβαση προσωπικής περιπέτειας, άνθρωπος, μοίρα

·         Ρομαντικός λυρισμός, έκφραση περιβάλλοντος κόσμου μέσα από έκφραση «εγώ» (Ουγκώ, αρχηγός γαλλικής ρομαντικής σχολής)

·         Ρομαντικός καλλιτέχνης: αντικείμενο θαυμασμού, επαναστατικός χαρακτήρας ενάντια άρχουσας τάξης, διαπιστώνει διάσταση ανάμεσα σε προσδοκίες και πραγματικότητα: ακραίος πεσιμισμός, απομόνωση, αποξένωση από κοινωνία

·         Αναζήτηση ιστορικού παρελθόντος, προσωπικών αναμνήσεων, θρησκείας

·         Ονειροπόληση, εμμονή στην αισθητική του τρόμου και του θανάτου

2.1.3        Η «ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ»

Έκφραση του ρομαντισμού: «η αρρώστια του αιώνα» (Νόβαλις, Σατωμπριάν)

Αβεβαιότητα, υπαρξιακή αγωνία, πεπερασμένο κόσμου, εξαπάτηση, απογοήτευση = ακραία συμπεριφορά ρομαντικού ήρωα, επιβεβαίωση Εγώ, δίψα για ολοκλήρωση, χρόνος, πρόωρη γήρανση, τάση αυτοκτονίας: ύψιστη έκφραση απόλυτης μελαγχολίας, προσδοκία βίαιου θανάτου

[Παρατείνεται από sleen (κατάσταση βαθιάς μελαγχολίας + Κακό) Σαρλ Μπωντλαίρ, βρίσκει έκφραση στην «παρακμιακή» συμπεριφορά τέλη 19^ου, περνά στο ρεαλιστικό μυθιστόρημα (πχ Γκυστάβ Φλωμπέρ: ήρωες=κράμα ονείρων και απόγνωσης)]

2.1.4. ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ

Ποίηση - Σαιξπηρική παράδοση: ελευθερία ρομαντισμού - Ιστορικό μυθιστόρημα

Ποιητές:

• Wordsworth (1770-1850), ποιητής της φύσης, απλότητα, εσωτερικότητα, καθημερινή ζωή βοσκών/χωρικών + Κόλριτζ = Λυρικές Μπαλάντες, 1798 (πανευρωπαϊκό μανιφέστο για νέα ευαισθησία)
• Κόλριτζ (1772-1834), ποιητής, φιλόσοφος, δραματουργός, μεταφραστής, κριτικός, εκφραστής ιδεαλισμού (ενάντια σε ορθολογισμό Διαφωτισμού), επανάσταση ποιητικής αισθητικής και αναγέννηση θρησκευτικού στοιχείου. Απομακρύνθηκε από πανθεϊσμό Wordsworth, στράφηκε προς φαντασία/μεταφυσική. Ποίημα «Kubla Khan»: παραισθητικός λυρισμός (προαναγγέλλει γραφή Νερβάλ)
• Σέλλεϋ (1792-1882), ο πιο ρομαντικός (επηρέασε Τέννυσον, Σουίνμπερν, Γέητς), συναίσθημα + φιλοσοφικές ιδέες (ιδεαλιστικός πλατωνισμός). Έργα: Αλάστωρ ή το πνεύμα της μοναξιάς, 1816 (ύμνος φύσης Wordsworth + πεσιμισμός), Προμηθέας λυόμενος, 1820
• Μπάυρον (1788-1824), προκάλεσε «βυρωνισμό» και «βυρωνολατρεία». Έργα: Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ (επικολυρικό ποίημα με αυτοβιογραφικά στοιχεία), Δον Ζουάν (στον αντίποδα του ρομαντισμού). Κλασικισμός + ρομαντισμός
• Κητς (1795-1821), γοητεύτηκε από αρχαίο ελληνικό πνεύμα, δημιούργησε μύθους. Έργα: Ενδυμίων (1818), Ωδές (1818-1819, σημάδεψε ευρωπαϊκό ρομαντισμό)
• Μπλέηκ (1757-1827)

2.1.4        Ο ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ

Ρίζες ρομαντισμού: προ-ρομαντική ευαισθησία Ρουσσώ (Νέα Ελοΐζα, Εξομολογήσεις – ονειροπόληση, ευαισθησία, φαντασία)

Νέο κύμα ρομαντικής ευαισθησίας τέλη 18^ου αιώνα γεφυρώνει χάσμα θνήσκοντα κλασικισμού/ρασιοναλισμού και ρομαντισμό:

·         Μαντάμ ντε Σαλ

·         Μπενζαμέν Κονστάν

·         Σατωμπριάν

Γαλλικός ρομαντισμός: χαρακτηριστικά επανάστασης, αμφισβήτηση αρχών, περιεχομένου και ειδών λογοτεχνίας, αντιπαράθεση με τραγωδία και αρχή τριών ενοτήτων/κλασική αισθητική/αλεξανδρινό στίχο, εξέγερση ενάντια σε όσους αντιδρούσαν σε ιστορική αλλαγή (εμπλοκή ρομαντικών με πολιτική: Λαμαρτίν, Ουγκώ, Μυσσέ)

Αρχή ρομαντισμού: δημοσίευση Ποιητικοί στοχασμοί, Λαμαρτίν, 1820

Αρχικά δύο ομάδες ρομαντικών: α. πιο συντηρητική (Ουγκώ, Βινύ), β. πιο φιλελεύθερη (Σταντάλ, Μεριμέ)

1827, δημοσίευση Πρόλογος Κρόμγουελ, Ουγκώ (μεταστροφή προς φιλελευθερισμό, αρχηγός ρομαντικής σχολής)

1830, σφοδρή αντιπαράθεση οπαδών κλασικισμού και νέας αισθητικής: «μάχη του Ερνάνη»: στον πρόλογο ο Ουγκώ ορίζει το ρομαντισμό ως ο «φιλελευθερισμός στη λογοτεχνία»: διεύρυνση ρομαντισμού. Ερωτήματα αρμονία/τάξη κόσμου, ανθρώπινη μοίρα

1840 τέλος ρομαντισμού (1843: αποτυχία Βυγράβων, Ουγκώ, 1847: τελευταίο μυθιστόρημα Μπαλζάκ)

·         Μυσσέ: λυρική ποίηση

·         Ουγκώ: στοχασμοί σε μεγάλα θέματα εποχής, εκπολιτιστική αποστολή ποιητή

·         Λαμαρτίν, Βινύ, Γεωργία Σάνδη: επιθυμία μεταφοράς λογοτεχνίας στις λαϊκές μάζες (κάτι που το φοβάται η άρχουσα τάξη)

·         Βινύ, Πεπρωμένα (ποίηση)

·         Μπαλζάκ,

·         Ουγκώ (Ενατενίσεις, 1856 – Θρύλος των αιώνων).  

2.1.5        Ο ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ (1798-1830)

Ρομαντισμός ως αντίδραση στον κλασικισμό, συνέχεια «Θύελλας και Ορμής»:

·         Στροφή προς φύση

·         Συναίσθημα

·         μουσικότητα γλώσσας

·         παράδοξο, μεταφυσική, φαντασία

·         εξιδανίκευση τέχνης, χωρίς όρια ελευθερία ιδιοφυΐας καλλιτέχνη

·         ενδιαφέρον για ασυνείδητο, ερωτικό πάθος, όνειρα, εμμονές, ψυχικές διαταραχές

·         ανάγκη δημιουργίας λαϊκής ποίησης και νέας μυθολογίας

·         ασχολήθηκε με προφορική παράδοση, λαϊκά τραγούδια, παραμύθια

Ιδιαιτερότητες γερμανικού ρομαντισμού:

·         αποσπασματικότητα ποιητικής δημιουργίας: σκοπός τέχνης=καταγραφή απεραντοσύνη φύσης/ανθρώπινης φύσης (Φρήντριχ Σλέγκελ) – άρνηση ποιητή να ολοκληρώσει έργο του (έμμεση αναφορά στα ανείπωτα)

·         σύζευξη διαφορετικών αφηγηματικών ειδών (ποίηση+πεζογραφία ή θέατρο σε ένα έργο): ανανέωση λογοτεχνίας + υπονόμευση ψευδαίσθησης ότι το άπειρο μπορεί να εγγραφεί στην τέχνη (ιδέα κλασικισμού)

·         σύνδεση λογοτεχνίας με άλλες τέχνες και με μη λογοτεχνικά κείμενα

·         ενδιαφέρον ρομαντικών για σχέση γλώσσας-μουσικής, ποίησης-φιλοσοφίας, ειρωνεία/συναισθησία ως εκφραστικά μέσα, παραμύθι ως λόγια έκφραση

Εκπρόσωποι γερμανικού ρομαντισμού:

·         αδέλφια Φρήντριχ και Αύγουστος Σλέγκελ: θεωρητική βάση

·         Νόβαλις, Ύμνους στη νύχτα (έργο γραμμένο σε πρόζα, επηρέασε λεξιλόγιο ρομαντισμού, ανέδειξε εξιδανικευμένη γυναίκα ως κύριο θέμα ρομαντικής ποίησης)

·         Λούντβηχ Τηκ (ερωτική επιθυμία ως αρχαϊκή δύναμη αντίθετη στην πατριαρχική κοινωνία, με αλληγορικούς όρους)

·         Ε.Τ.Α Χόφμαν, παραμύθια, ασυνείδητο, ψυχικές διαταραχές ως προϋπόθεση ύπαρξης τέχνης/πολιτισμού

2.2        ΠΟΙΗΣΗ

2.2.5 Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ

Αντίδραση ρομαντικής ποίησης στον κλασικισμό:

·         νέα θέματα

·         ανάδειξη ποιητικής αξίας καθημερινότητας (Wordsworth)

·         Ουγκώ: εικόνες οικογενειακής/αγροτικής ζωής, θέμα παιδικής ηλικίας

2.2.6 ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΦΥΣΗ (κύριο γνώρισμα λυρικού ρομαντισμού)

Φύση: έμπιστη φίλη, διαφυλάσσει αναμνήσεις, αντικείμενο λατρείας, σύμβολο προσωπικών συγκινήσεων ποιητή όπου διακρίνει/λατρεύει δύναμη Δημιουργού

Ποιητής: διχασμένος μπροστά θέαμα φύσης. Ομορφιά (αισθητική/καλλιτεχνική ηδονή) – αποστροφή για φύση που είναι αδιάφορη στην ανθρώπινη μοίρα, φύση ως θάνατος. Αναζήτηση απαντήσεων σε μεταφυσικά ερωτήματα

2.2.7 ΕΠΙΚΟΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Ποιήματα επικού χαρακτήρα:

·         φαντασία + συναίσθημα + διηγήσεις μακρινού παρελθόντος = αναγέννηση είδους

·         διατηρείται τόνος παραδοσιακής επικής ποίησης

·         σύντομες συνθέσεις

·         θεματολογία:παραδόσεις/εθνική ιστορία/εξωτικοί θρύλοι/φαντασία ποιητή

Έργα:

·         Ο κυρ Θαδδαίος, 1834, Αδάμ Μιτσκιέβιτς (Πολωνός)

·         Η Σάγκα του Φρίτιοφ, Τεγκνέρ, εθνικός ποιητής Σουηδίας (έμπνευση από σκανδιναβικές σάγκα)

·         Ο έκθετος Μαυριτανός, Σαβέδρα (έμπνευση από ισπανικό ρομανθέρο)

2.2.9 ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΓΟΥΕΡΝΤΣΓΟΥΕΡΘ (WORDSWORTH)

Από τις ηγετικές φυσιογνωμίες αγγλικού ρομαντισμού

Αντιτάχθηκε στην ιεραρχία και συμβάσεις ποιητικών ειδών.

Πρόλογος (1800) στη συλλογή Λυρικές μπαλάντες (που είχε κάνει με Κόλριτζ): νέα ποιητική θεωρία (στροφή προς καθημερινή ζωή, οικεία/ελεύθερη/πραγματική γλώσσα ανθρώπων, ποίηση ως αυθόρμητο ξέσπασμα συναισθημάτων

Ποίηση Γουέρντσγουερθ:

·         φύση: αίσθηση δέους=Υψηλό ως μεγαλείο/απεραντοσύνη/τρόμου φυσικών φαινομένων (όχι ως ευγενικό/ιδεώδες ρητορικής τέχνης)

·         άνθρωποι πατρίδας του

·         εξιδανικευμένη βουκολική ζωή (ενάντια σε κουλτούρα μαζικής αστικοποίησης)

·         έντονο αυτοβιογραφικό στοιχείο

·         προσωπικό συναίσθημα, μνήμη

·         κοινωνικό ενδιαφέρον + ατομική εμπειρία

·         Κορωνίδα έργου του: ποίημα «Πρελούδιο» (πνευματική πορεία ποιητή)

2.2.10 Σ.Τ. ΚΟΛΡΙΤΖ ΚΑΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ

Κορυφαία μορφή αγγλικού ρομαντισμού

• έντονα μεταφυσική ποίηση
• Λογοτεχνική βιογραφία, 1817 (φιλοσοφικός στοχασμός + ποιητική κριτική με αυτοβιογραφικές αναφορές)

Ποίηση Κόλριτζ = ως παράγωγο φαντασίας + διάμεσο θέσεών του περί ποιητικής

Φαντασία:

• Η φαντασία ως αντικείμενο, πηγή και στόχο της ποίησης = θεμελιώδης αρχή ρομαντισμού
• Ζωτική αρχή και θεμέλιο ανθρώπινης γνώσης
• Επανάληψη αιώνιας πράξης δημιουργίας στον πεπερασμένο ανθρώπινο νου
• Ρόλος φαντασίας στην ποίηση: συνθετική/μαγική δύναμη, φορέας πρόσληψης/δημιουργίας (εξισορρόπηση αντιθέτων), ενοποιεί στοιχεία ποιήματος, συνδέει εσωτερικό εαυτό ποιητή με εξωτερικό κόσμο

Σημαντικά έργα του:

• Ποίημα «Κούμπλα Χαν», 1798 (έμπνευση από όραμα=ημιτελές, συναισθησία, εξωτικές αναφορές, οραματικός χαρακτήρας, μουσικότητα+εικονοποιία, ηδονή+ποιητική φαντασία, λυρική αναπαράσταση φύσης, αποσπασματικότητα, αντίθεση= αντιπροσωπευτικό ρομαντικής αισθητικής)
• Ποίημα «Μπαλάντα του γέρου ναυτικού», 1789 (περί ποιητικής)

2.3        ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

Δύο σημαντικά προβλήματα:

·         Αχαλίνωτη ρομαντική φαντασία ασύμβατη με αυστηρά πλαίσια θεατρικού λόγου (σκηνοθετική/σκηνογραφική δυσκολία)

·         Ασυμβατότητα ρομαντισμού – θεάτρου: θέατρο=πρωταγωνιστές πρόσωπα που δημιουργεί συγγραφέας, ρομαντισμός=προσωπικότητα συγγραφέα

Κυριαρχούν δύο θεατρικά είδη: τραγωδία/δράμα – κωμωδία

Ρομαντισμός: μεταμόρφωση τραγωδίας, εγκατάλειψη αστικού δράματος, νέες μορφές δραματικής έκφρασης: δραματικό ποίημα, ρομαντικό ιστορικό δράμα

2.3.1 ΤΟ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ

Διαφοροποίηση από συμβατικά θεατρικά έργα:

• Αγνοεί θεατρικές συμβάσεις/σκηνικά προβλήματα (δεν μπορεί να παιχτεί στη σκηνή)
• Δίνει διέξοδο σε δημιουργική φαντασία
• Όχι δομή/συνοχή θεατρικού έργου: αλληλουχία σκηνών ασύνδετων, απουσία πλοκής, απουσία ενότητας χώρου/χρόνου
• Θεματική: ιδέες ρομαντισμού

Έργα:

• Μάνφρεντ, 1817, Μπάυρον (σημάδεψε ρομαντισμό, επίδραση Φάουστ, Γκαίτε), ένας πρωταγωνιστής – μονόλογος αντί διαλόγου (αντίθεση με ουσία δραματικής τέχνης)
• Λορεντζάτσιο, 1834, Μυσσέ («θέαμα της πολυθρόνας») – πολιτικός πεσιμισμός

2.3.2        ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ

Ρομαντικό δράμα: αντίδραση στο αστικό = ιστορικό δράμα

Επανάσταση στο θέατρο: παρουσία ιστορίας (αποτύπωση μεταμορφώσεων κοινωνίας, στιγμές εθνικής ιστορίας., ερμηνεία παρόντος μέσω του παρελθόντος)

Ιστορία: αναπαράσταση κοινωνίας

Παρουσία έρωτα (όχι σύγχυση με τραγικό πάθος κλασικής τραγωδίας): ερωτικό πάθος=απόλυτη αξία απέναντι σε διεφθαρμένη κοινωνία (αντίθεση με ηθική)

Επίδραση Σαίξπηρ: σχέσεις διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων (σαιξπηρικό πρότυπο = ελευθερία στη δράση και σύνθεση, συνύπαρξη τραγικού/κωμικού)

Επίδραση γερμανικών προτύπων: από Σίλλερ

Επίδραση από ισπανικό θέατρο: Λόπε ντε Βέγκα και Καλντερόν

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟΝ ΚΡΟΜΓΟΥΕΛ (1827): ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

Έμμετρο δράμα: Κρόμγουελ, 1827, Ουγκώ

Στόχος Ουγκώ: να συμπυκνώσει τις θέσεις του για ένα ιστορικό ρομαντικό δράμα (μανιφέστο ρομαντισμού)

• Γενική θεώρηση πορείας πολιτισμού: α. πρωτόγονη εποχή=λυρική ποίηση, β. αρχαιότητα=εποποιία, γ. σύγχρονη εποχή (χριστιανισμός)=δράμα΄
• Δράμα = πλήρη εικόνα πραγματικότητας (όπως φύση: άσχημο+ωραίο, υψηλό+γκροτέσκο, τραγικό+κωμικό, καλό+κακό)
• Αποδέσμευση από δύο εκ των τριών αριστοτελικών ενοτήτων. Παραμένει μόνο η ενότητα δράσης (ενιαία πλοκή)
• Όχι απόρριψη στίχου (έμμετρος λόγος=συμπυκνωμένη σκέψη)
• Πρότυπο: Σαίξπηρ
• «καθολικό» έργο που αγκαλιάζει όλες τις εκφάνσεις ανθρώπινης υπόστασης = μυθιστόρημα

2.3.3        ΚΩΜΩΔΙΑ

Ιστορική και  ποιητική/φανταστική κωμωδία (όχι ηθών/χαρακτήρων)

Ιστορική κωμωδία:

• Ενδιαφέρον ρομαντισμού για ιστορία και φοκλόρ
• Κυρίως στη Γαλλία
• Θεματική: δευτερεύοντα επεισόδια ιστορικών γεγονότων (ανθρώπινες αδυναμίες)
• Αίσιο τέλος

Ποιητική και φανταστική κωμωδία:

• Πρωτότυποι/αστείοι χαρακτήρες
• Απρόβλεπτη εξέλιξη
• Ελεύθερη φαντασία = όρια υπερβολής

Σάτιρα: ρωσική σκηνή – Επιθεωρητής, Γκόγκολ (όρια παρωδίας)

2.4        ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Ποίηση/θέατρο: ρήξη με κλασικισμό

Μυθιστόρημα: όχι τόσο εμφανείς μεταβολές, στοιχεία από τέλη 18^ου αιώνα

Αφετηρία: Βέρθερος, Γκαίτε και Νέα Ελοΐζα, Ρουσσώ

Καθαρά ρομαντικό μυθιστόρημα: Ιστορικό (μόνο σε Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία)

• Υποκειμενισμός ρομαντισμού (συγγραφέας σε πρώτο πλάνο: πρωταγωνιστής) – Αντικειμενικότητα: β΄ ήμισυ 19^ου από Φλωμπέρ και Τουργκένιεφ. Μεγαλύτεροι μυθιστοριογράφοι: ξέφυγαν από επιταγές ρομαντισμού (Σταντάλ και Μπαλζάκ)
• Θεματολογία: ερωτικό πάθος ως απόλυτη αξία (κόντρα σε ηθική/κοινωνία)
• Απόλυτη ελευθερία στην έκφραση συναισθήματος
• Φύση: σύμβολο συγκινήσεων (εξωτερίκευση συναισθήματος)
• Στοιχεία που προμηνύουν ρεαλισμό: λεπτομερείς περιγραφές αντικειμένων, σημασία στην αποτύπωση καθημερινών εικόνων, αναφορές σε υλικά στοιχεία
• Φλύαρες περιγραφές, πομπώδες ύφος, τάση για υπερβολή, εξάρσεις = μυθιστόρημα πρώτου ήμισυ 19^ου αιώνα (εξαιρείται ιστορικό μυθιστόρημα)
• Εξέγερση ρομαντικής φύσης κατά κοινωνίας και ηθικής

2.4.1 ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Προσωπικά βιώματα συγγραφέα (τάση τέλη 18^ου)

• εξομολογητικό+αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα (γάλλοι ρομαντικοί – ρεύμα αισθαντικότητας 18^ου αιώνα, πεζογραφία)
• υπεράσπιση έρωτα και δικαιωμάτων γυναίκας
• εξιδανίκευση πάθους: σύνδεση με λατρεία φύσης

Έργα:

• Ούγκο Φώσκολο, Τελευταία γράμματα του Ιάκωβου Όρτις, 1798 (ποιητικά στοιχεία ρομαντισμού + πατριωτισμός, ερωτικό πάθος, απόγνωση, αυτοκτονία)
• Σατωμπριάν, Ρενέ, 1802 (εν μέρει αυτοβιογραφικό, ιδέα κενού, «αρρώστια του αιώνα», αμφισβητεί κοινωνία) – βιβλίο-σταθμός

• Γεωργία Σάνδη, Λέλια (απόγειο γαλλικού ρομαντισμού) αντίθεση με συμβατικό γάμο που επιβάλλει αστική κοινωνία – μίμηση από γυναίκες μυθιστοριογράφους σε Πολωνία, Ρωσία, Ισπανία

2.4.2        ΕΞΩΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Εξωτικό στοιχείο, τάση για φυγή/περιπέτεια: γοητεύουν ρομαντική ψυχή = εξωτισμός

Το δρόμο άνοιξε ο Σατωμπριάν, Αταλά, 1801: ταξίδι στην Αμερική/Ινδιάνοι: μύθος του «καλού άγριου» σε αρμονία με φύση = εξωτικές περιγραφές + τοπικά τραγούδια/σχόλια/ήθη/συνήθειες Ινδιάνων. Στόχος: υπεράσπιση του καθολικισμού, ανάδειξη θρησκευτικού στοιχείου

Την εξάπλωση του εξωτικού μυθιστορήματος βοήθησε η περιέργεια του κοινού από εκλαϊκεύσεις επιστημονικών συγγραμμάτων και η αποκατάσταση της ειρήνης στην Ευρώπη.

• Μακρινές χώρες (Ανατολή και μεσογειακές χώρες)
• Ποικιλία εικόνων/εντυπώσεων διάφορων φυλών/κοινωνιών
• Τοπικό χρώμα και θεσμοί ξένων λαών
• Νέος τύπος συγγραφέα: ταξιδιώτης (μεταδίδει συναισθήματα και προσωπικές εντυπώσεις)

2.4.3        ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΡΑΦΗ

Πρώτο δείγμα: Εξομολογήσεις, Ρουσσώ

Ατομικισμός, μοναδικότητα ατόμου (ρομαντισμός)

Σατωμπριάν, Απομνημονεύματα πέρα του τάφου (1848-1850) – συνυφαίνεται ο ιστορικός χρόνος και ο χρόνος του βίου (όχι δέσμευση για ακρίβεια ισχυρισμών του: αντίθετα από Ρουσσώ)

2.4.4        ΓΟΤΘΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ

Γοτθικό ή μαύρο μυθιστόρημα.

• Στόχοι: α. πρόκληση φόβου στον αναγνώστη, β. καθησυχασμός, κάθαρση (κοντά σε κλασική τραγωδία και ρομαντικό δράμα)
• Ήρωες: σατανική υπόσταση
• Φύση: έλξη/προδιάθεση για τρόμο

Αγγλικό γοτθικό μυθιστόρημα: εξερευνά σκοτεινή πλευρά ανθρώπινης ψυχής = συμβάλλει στην εδραίωση του φανταστικού στοιχείου στη λογοτεχνία

Εντύπωση γοτθικού μυθιστορήματος: σαν παραμύθια για παιδιά (Χανς Κρίστιαν Άντερσεν/αδελφών Γκριμ/Χόφμαν: μυθικά στοιχεία/φαντασιώσεις/δύσμορφα όντα):

Διαφορά γοτθικού μυθιστορήματος από παραμύθι: κατασκευή τρόμου = όχι παιδευτικό έργο παραμυθιού 

Λαϊκέςδοξασίες και θρύλων=εισαγωγή πεζογραφίας στον κόσμο του φανταστικού

Έργα:

• Το φρούριο του Οτράντο, Οράτιου Ουώλπολ, 1764
• Τα μυστήρια του Ουντόλφο, Ανν Ράντκλιφ, 1794
• Ο καλόγερος, Μάθιου Λιούις, 1796
• Φρανκεστάιν ή ο σύγχρονος Προμηθέας, Μαίρης Σέλλεϋ, 1818

2.4.5        ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ ΟΥΩΛΤΕΡ ΣΚΩΤ (1771-1832)

Καινοτομία 19^ου αιώνα. Είδος καθαρά ρομαντικό (1815-1850). Η άνθησή του συνδέεται με ανανέωση ιστορικών σπουδών και φιλοσοφία Χέγκελ.

• Προτίμηση ρομαντισμού για παρελθόν
• + λατρεία φύσης, γραφικά τοπία
• +τοπικό χρώμα
• +αγάπη κοινού για περιπέτεια

Πρώτο ιστορικό μυθιστόρημα: Ουώλτερ Σκωτ

• Ουέιβερλυ, 1814 (θέμα: ανασύνθεση ολόκληρης εποχής, ιστορικό παρελθόν)
• Ιβανόη, 1820 (αγγλικό θέμα, ιστορικές αλλαγές χώρας)

Μιμητές Σκωτ:

• Αλφρέντ ντε Βινύ, Σενκ-Μαρς, 1826
• Ουγκώ, Παναγία των Παρισίων, 1831
• Μπαλζάκ, Οι Σουάνοι, 1829
• Προσπέρ Μεριμέ, Το χρονικό της εποχής του Καρόλου Θ΄, 1829

Ιστορικό μυθιστόρημα: ξεχωριστή αξία σε χώρες όπου ρομαντικό κίνημα= εθνικοαπελευθερωτικές κινήσεις:

• Ιταλία: Μαντζόνι, Λογοδοσμένοι (σύζευξη ιστορίας/μυθοπλασίας)
• Ρωσία (λογοκρισία=δράση σε μακρινό παρελθόν): Γκόγκολ, Τάρας Μπούλμπα (1832), Πούσκιν, Κόρη του καπετάνιου (1836)

1830: πάλη ρομαντισμού με ροπή προς ρεαλισμό

Παρελθόν = ελκυστικότερο από παρόν (για ρομαντικό συγγραφέα)

2.4.6        ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ: Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ, 1831

Μετά το 1820 (επίδραση έργων Σκωτ, πρότυπα ηρώων αντιπροσωπευτικά εκάστοτε εποχής)

Μυθιστόρημα: εκφράζει, όσο και το θέατρο, δραματικές εκφάνσεις ανθρώπινης ύπαρξης =  Όχι παράθεση ανεξάρτητων επεισοδίων (αισθηματικό μυθιστόρημα), αλλά σύνθετος μηχανισμός αφήγησης.

Ουγκώ, Παναγία των Παρισίων, 1831 (μεσαιωνικό Παρίσι 15^ου)

• πρωταγωνιστής έργου: γοτθικό μνημείο (σύμβολο ιστορίας περιόδου)
• πανοραμικές απόψεις πόλης
• μεγαλείο/αθλιότητα κοινωνικού συνόλου
• νοοτροπία εποχής, ανάδυση νέας δύναμης βιβλίου

2.4.7        ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ: ΝΙΚΟΛΑΪ ΓΚΟΓΚΟΛ (1809-1852)

-Νικολάι Γκόγκολ: δημιουργός σύγχρονου ρώσικου μυθιστορήματος/θεατρικός συγγραφέας/διηγηματογράφος. [ρομαντικός; (έλξη για φανταστικό) ή πρώτος εκπρόσωπος ρεαλισμού στη Ρωσία;] Συνυπάρχει σατιρικό + τραγικό

·         Παλτό, (1842)

·         Νεκρές ψυχές (1842)

2.4.10 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΟΥΓΚΩ (1802-1885)

Ο μεγαλύτερος ποιητής της Γαλλίας, μυθιστοριογράφος, αναμορφωτής θεάτρου, πολιτικός, φιλέλληνας, κοινωνικός μεταρρυθμιστής = αρχηγός ρομαντικής σχολής

Ρήξη με κλασικισμό – θρίαμβος ρομαντικού θεάτρου

Θεατρικά/δραματικά έργα:

·         Ερνάνης, 1830

·         Λουκρητία Βοργία, 1833

·         Ρούι Μπλας, 1838

Κοινωνική/παιδευτική/εκπολιτιστική αποστολή ποιητή. Καθοδηγεί στην αλήθεια.

Ποιήση:

• Ωδές και μπαλάντες, 1826
• Ανατολίτικα, 1829
• Φθινοπωρινά φύλλα, 1831
• Ακτίνες και σκιές, 1840
• Ενατενίσεις, 1856 (ελεγειακός τόνος, χαμός κόρης του)

Σατιρικό πνεύμα Ουγκώ:

• Τιμωρίες, 1853
• Ναπολέων ο Μικρός, 1852

Εποποιία:

• Θρύλος των αιώνων (τρεις σειρές, 1859, 1876, 1883, ιστορία ανθρωπότητας)
• Άθλιοι, 1862 (ουμανιστικός χαρακτήρας βιβλίου, εμπεριέχει όλα τα γνωστά λογοτεχνικά είδη: ιστορία, εποποιία, κωμωδία, δράμα, αστυνομικό, αισθηματικό μυθιστόρημα, φιλοσοφικό δοκίμιο) = μυθιστόρημα μυθιστορημάτων

2.4.11 ΑΠΟ ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ ΣΤΟ ΡΕΑΛΙΣΜΟ

1830: αλλαγή στη λογοτεχνία = εγκυκλοπαιδικού τύπου προσέγγιση πραγματικότητας (σημασία στον υλικό κόσμο)

• Ψυχολογία ρομαντικού ήρωα + ρεαλισμός περιγραφής πραγματικότητας

Ρεαλισμός Σταντάλ:

• Κόκκινο και το μαύρο (1830, εξέλιξη προσωπικότητας ήρωα: μυθιστόρημα μαθητείας)
• Μοναστήρι της Πάρμας (1839)

Χαρακτηριστικά:

• Πηγές έμπνευσης: πραγματικές ιστορίες
• Συγκέντρωση ιστορικών στοιχείων (Μοναστήρι της Πάρμας)
• Ήρωες: ρομαντικές φιγούρες
• Αποφυγή εξομολογητικού τόνου και άκρατου συναισθηματισμού
• Σύγκρουση ήρωα με εαυτό του και με κοινωνία: ψυχολογική μελέτη + κοινωνικό πανόραμα (Το Κόκκινο και το μαύρο)

ΑΓΓΛΙΑ: στροφή προς ρεαλισμό συμπίπτει με βιομηχανική ανάπτυξη κ συνέπειές στην κοινωνία (βικτωριανή εποχή):

• Κάρολος Ντίκενς, Όλιβερ Τουίστ (1838), Δαυίδ Κόππερφιλντ (1850) – κοινωνική αδικία, παιδική ηλικία ως θύμα εκμετάλλευσης

Ρεύμα ρεαλισμού αναπτύσσεται μετά το 1857: Γκυστάβ Φλωμπέρ = αρχηγός ρεαλιστικής σχολής με το Μαντάμ Μποβαρύ.

2.4.13 ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ ΜΠΑΛΖΑΚ (1799-1850) ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΩΜΩΔΙΑ

Ονόρε ντε Μπαλζάκ: ιστορικός των ηθών, εμφανίζει μυθιστορηματικά πρόσωπα και σε άλλα έργα του: «μπαλζακικός» κόσμος

- Μπαρμπα-Γκοριό, 1835 (ιστορία ηθών εποχής)

- Ανθρώπινη κωμωδία (κοινωνία εποχής του)

Χαρακτηριστικά:

• Παρατήρηση αντικειμένου
• πρωτόγνωρα για λογοτεχνία χαρακτηριστικά: υλικά αγαθά, αντικείμενα, κοινωνικά γεγονότα, καθημερινότητα
• Περιγραφή χώρου: ψυχολογική αξία
• Πιστή αναπαράσταση πραγματικότητας + κρυφές στιγμές ανθρώπινης δράσης/συνείδησης
• Κοινωνική αδικία (ιστορία και κριτική κοινωνίας)

Δραστηριότητα 28/κεφ.2^ο

Αντιστοιχίστε έργα-συγγραφείς:

Γκόγκολ – Το παλτό, Ο επιθεωρητής

Σατωμπριάν – Αταλά, Ρενέ

Μπάυρον - Μάνφρεντ

Χάινε – Βιβλίο των τραγουδιών

Σκωτ – Ιβανόης

Λαμαρτίνος – Ποιητικοί στοχασμοί

Σταντάλ – Το κόκκινο και το μαύρο

Ουγκώ – Ερνάνης, Παναγία των Παρισίων, Ενατενίσεις

Ντίκενς – Μεγάλες προσδοκίες

Μυσσέ – Λορεντζάτσιο

Δραστηριότητα 29/κεφ.2^ο

Για κάθε έργο προσδιορίστε συγγραφέα, είδος, γλώσσα:

Λυρικές μπαλάντες – Γουέρντσγουέρθ/Κόλριτζ, ποίηση, αγγλικά

Βυργράβοι – Ουγκώ, θέατρο, γαλλικά

Η κόρη του καπετάνιου – Πούσκιν, μυθιστόρημα, ρωσικά

Ακτίνες και σκιές – Ουγκώ, ποίηση, γαλλικά

Το βιβλίο των τραγουδιών – Χάινε, ποίηση, γερμανικά

Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης – Μπλέηκ, ποίηση, γαλλικά

Τελευταία γράμματα του Ιάκωβου Όρτις – Ούγκο Φώσκολο, μυθιστόρημα, ιταλικά

Λέλια – Γεωργία Σανδή, μυθιστόρημα, γαλλικά

Ο καλόγερος – Μάθιου Λιούις, μυθιστόρημα, αγγλικά

Νεκρές ψυχές – Γκόγκολ, μυθιστόρημα, ρωσικά

Ο θάνατος του Δαντόν – Μπύχνερ, θέατρο, γερμανικά

ΚΕΦ. 3^ο ΔΕΥΤΕΡΟ ΗΜΙΣΥ 19^ου ΑΙΩΝΑ: ΑΠΟ ΤΟ ΡΕΑΛΙΣΜΟ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ

3.2 Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ: ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ & ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ

3.2.1 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Δυσκολία προσδιορισμού χρονικού πλαισίου ανάπτυξης/δράσης κ σαφή ορισμού (απουσία ρητών θεωρητικών αρχών)

Ρεαλισμός:

• συνειδητή αναζήτηση αντικειμενικής αλήθειας ως αισθητικό ιδεώδες
• πιστή αναπαράσταση πραγματικότητας
• αστική κοινωνία («βίωμα της πόλης»)
• κοινωνική ιδεολογία ρεαλιστών: αντιμάχεται απόψεις ρομαντικών + ηθικές αρχές αστικής τάξης: μειωτική σημασία ρεαλισμού=ταύτιση με χυδαία λογοτεχνία

Γαλλικός ρεαλισμός: Εμφανίζεται μέσα 19^ου, περιοδικό Ρεαλισμός, Ντουράντυ = μελέτη όχι μόνο ανθρώπου, αλλά κοινωνικής του υπόστασης, μετατροπή πολιτικού ιδεώδους σε αισθητικό στοχασμό με λογοτεχνική αξία, τέρψη και ωφέλεια για μάζες αναγνωστών. Σύγκιση λογοτεχνίας και πολιτικής. Υποστηρικτές Ντουράντυ: Σανφλερύ

Όρος «ρεαλισμός»: γαλλικό περιοδικό Μερκύρ ντε Φρανς, 1826, δηλωτικός της «λογοτεχνίας του αληθινού».

Πρόδρομοι:

• Έργο Σταντάλ: κάτοπτρο, μιμητική λειτουργία μυθιστορηματικής αισθητικής
• Μπαλζάκ, Ανθρώπινη κωμωδία (πρώτο ολοκληρωμένο ρεαλιστικό έργο) και Μπαρμπα-Γκοριό

Αξίωμα αληθοφάνειας (αντίθετα με ιδεαλιστικό ρομαντισμό)

• προσεκτική παρατήρηση κοινωνικής/υλικής πραγματικότητας
• αντικειμενικό/ουδέτερο ύφος
• θεματική: καθημερινότητα αστικού κόσμου
• ακριβές χωροχρονικό πλαίσιο
• επιρροές από κοινωνιολογικό στοχασμό Κοντ και θεωρία εξέλιξης Δαρβίνου: ανάλυση λειτουργίας σύγχρονης κοινωνίας μέσω ανάλυσης ψυχικού

Πρόβλημα: κατά πόσο είναι εφικτή μια φωτογραφική αναπαράσταση όταν εμπλέκεται ένας υποκειμενικός νους;

Αληθοφάνεια ρεαλιστικής πεζογραφίας: αντικειμενική αναπαράσταση + υποκειμενική αντίληψη συγγραφέα = ψευδαίσθηση του αληθινού

Επικριτές:

• Μαρξιστές θεωρητικοί (Μπρεχτ, Λούκατς): δυσπιστία για κίνημα ρεαλισμού (έπος+αντανάκλαση επεκτατικής κοινωνίας)
• Νεωτεριστές συγγραφείς πρωτοπορίας (πχ υπερρεαλιστές): ρεαλιστικό πνεύμα=εχθρικό, μετριότητα, επίπεδη αυτάρκεια «φτηνού και άθλιου κόσμου»
• Ρώσοι φορμαλιστές: ρεαλιστικό κίνημα απέτρεψε μια γενιά από έλξη ρομαντισμού, δεινότητα γλώσσας, ύφος – ομοίως πιστεύει ο Φλωμπέρ και ο Ρολάν Μπαρτ (σημασία «εντύπωσης πραγματικού» ως μόνης ικανής για ψευδαίσθηση αληθοφάνειας)

ΤΟ ΑΓΓΛΙΚΟ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Γέννηση αγγλικού μυθιστορήματος: 18^ος αιώνα (Ντηφόου, Ρίτσαρντσον, Σουίφτ, Φίλντινγκ, Στερν (νέες ειδολογικές υποκατηγορίες/σατιρική γραφή), Σκωτ (ιστορικό μυθιστόρημα), Ουώλπολ, Ράντκλιφ, Σέλλεϋ (γοτθικό μυθιστόρημα)

Εδραίωση μυθιστορήματος: 19^ος αιώνας–ρεαλισμός (αστική τάξη), Βικτωριανή εποχή (εκβιομηχάνιση, ταξική κοινωνία, εξελικτική βιολογία, γυναικείο ζήτημα, αποικιοκρατία, εθνική ταυτότητα)

• αληθοφάνεια
• τριτοπρόσωπη αφήγηση
• καθορισμένο χωροχρόνο
• ποικιλία χαρακτήρων
• γραμμική αφηγηματική δράση (κύρια και δευτερεύουσες πλοκές)
• πλοκή/σχέσεις: νόμος αιτιότητας

Γυναίκες: εξάπλωση αλφαβητισμού = κύριο αναγνωστικό κοινό/συγγραφείς

-Τζέην Ώστιν – μυθιστόρημα ηθών:

• Λογική και ευαισθησία (1811, στοιχεία μυθιστορήματος μαθητείας)
• Υπερηφάνεια και προκατάληψη (1813)
• Μάνσφιλντ Παρκ (1814)
• Έμμα (1816) – ζητήματα κοινωνικής θέσης, γάμου, επιλογής συντρόφου)

-Σαρλότ Μπροντέ

• Τζέην Έυρ (διχασμός συνείδησης/δράσης, πρωτοπρόσωπη αφήγηση)

-Έμιλυ Μπροντέ

• Ανεμοδαρμένα ύψη (ταξική διαφορά), ενσωματώνουν ρομαντικά/γοτθικά στοιχεία, 1847

-Ελίζαμπεθ Γκάσκελ

• Μαίρη Μπέρτον (1848)
• Βορράς και Νότος (1855): ταξικές ανισότητες, δραματικές επιπτώσεις εκβιομηχάνισης (όπως και ο Ντίκενς)
• Κράνφορντ (θλιβερή καθημερινότητα αστών-1853)
• Η εξαδέλφη Φίλλις (γυναικεία ψυχολογία-1864)

-Τζωρτζ Έλιοτ

• Μίντλμαρτς (αντιθέσεις ιδιωτικής/δημόσιας ιστορίας -1872)
• Άνταμ Μπηντ (αγροτική κοινωνία - 1859)
• Ντάνιελ Νερόντα (1876) – ψυχολογικό/φιλοσοφικό βάθος, προσωπική επιθυμία+κοινωνική παρατήρηση (διπλή δέσμευση ρομαντισμού)

Άλλοι:

-Τσαρλς Ντίκενς (1812-1870) – κόσμος φτωχών

Κριτική στάση: μυθιστόρημα ως μέσο ψυχαγωγίας+έναυσμα κοινωνικής μεταρρύθμισης – αστικός ρεαλισμός

Καταγγέλονται αδικίες εποχής:

• Εξαθλίωση βιομηχανικών εργατών
• Περιθωριοποίηση/υπόκοσμος
• Ταξικές διαφορές
• Υποκρισία αστών
• Ατομικισμός
• Ωφελιμισμός
• Υλισμός
• Ιδεολογία επιστημονικού θετικισμού = κατάπνιξη φαντασίας
• Καταπιεστική εκπαίδευση
• Τραπεζικό/πολιτικό σύστημα
• Αριστοκρατία - πλουτοκρατία
• «αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας»
• ντετερμινισμός Δαρβίνου (ζωή καθοριζόμενη από κοινωνικό περιβάλλον)
• αποικιοκρατία

Έργα:

• Όλιβερ Τουίστ (1838)
• Νίκολας Νίκλμπυ (1839)
• Δαβίδ Κόππερφιλντ (1850)
• Δύσκολα χρόνια (1854) (κατά θετικιστικού πνεύματος)
• Μεγάλες προσδοκίες (1861) – προσπάθεια για κοινωνική άνοδο (πνεύμα φιλελεύθερου ατομισμού μεσοαστικής τάξης)

Ίχνη ρομαντισμού Ντίκενς: μελοδραματικά, γκροτέσκα και συμβολικά στοιχεία, αγγελικά γυναικεία πρόσωπα, υπέρτατος ηρωισμός

Ύφος: παρέμβαση παντογνώστη αφηγητή + πολυφωνία (ποικίλες κοσμοαντιλήψεις)

-Ουίλλιαμ Θάκερυ

Ρεαλισμός+σατιρική διάθεση – κόσμος αριστοκρατίας

• Βάνιτυ Φέαρ (1848) (διάβρωση ηθικής από βούληση για ισχύ)

-Άντονυ Τρόλοπ – διάβρωση ηθικής σε κόσμο αριστοκρατίας/εκκλησίας

• Πύργοι του Μπάρτσεστερ, 1857
• Φίνεας Φιν, 1869

-Τζωρζ Μέρεντιθ – ελεύθερο/ειλικρινές πνεύμα στις σχέσεις

• Ο εγωιστής, 1879
• Η Νταϊάνα του σταυροδρομιού, 1885

ΓΕΡΜΑΝΙΑ: ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ Ή ΑΣΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Συνύπαρξη πίστης σε συνεχή πρόοδο και επιθυμίας διατήρησης καθεστηκυίας τάξης

Χωρίς πολιτικές αιχμές, ειρωνικό ψυχογράφημα αστικής τάξης, προσοχή στο προφορικό ιδίωμα ηρώων, υπαινικτική γραφή

-Τέοντορ Στορμ

• Ο καβαλάρης με το άσπρο άλογο (1888),

-Τέοντορ Φοντάνε (παράδοση Μαντάμ Μποβαρύ, Φλωμπέρ + Άννα Καρένινα, Τολστόι)

• Η μοιχαλίδα (1880, κοινωνικό μυθιστόρημα)
• Έφη Μπριστ (1895, πατρικό επώνυμο: αποτυχία να αντεπεξέλθει σε κοινωνικές συμβάσεις)

ΡΩΣΟΙ ΡΕΑΛΙΣΤΕΣ

19^ος: χρυσός αιώνας ρωσικής λογοτεχνίας

-Νικολάι Γκόγκολ, πατέρας ρωσικού ρεαλισμού

• Ο επιθεωρητής (1836), θεατρικό έργο (ήθη επαρχίας, κωμωδία)
• Νεκρές ψυχές (1842), μυθιστόρημα (ειρωνικός υπότιτλος: «ποίημα»)
• Το παλτό (1842), διήγημα (σάτιρα/κριτική μικροαστικής κοινωνίας, πολλές ερμηνευτικές διαστάσεις (πολιτική, ψυχολογική, θρησκευτική, γραμματολογική (διήγημα ως παρωδία ρεαλιστικών συμβάσεων)

-Μιχαήλ Στσέντριν: περιγραφική ακρίβεια, κριτική/σατιρική διάθεση

-Ιβάν Γκονττσάρωφ, μυθιστόρημα Ομπλόμωφ (συγκρίθηκε με Άμλετ), απόλυτη απραξία, μοιρολατρική αδράνεια ήρωα= «ομπλομοβισμός»

Διαμάχη διανόησης Ρωσίας: δυτικόφιλοι – σλαβόφιλοι. Θεματοποίηση διαμάχων:

-Νικολάι Λέσκωφ, Ο αριστερόχειρας, 1881

-Ιβάν Τουργκένιεφ (δυτικόφιλος), Πατέρες και παιδιά, 1862

-Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (δύσκολη/πολυτάραχη ζωή)

Υπέρβαση ρεαλισμού: έμφαση σε ψυχολογική παρατήρηση/ενδοσκόπηση ηρώων + συμπύκνωση δράσης σε μικρό χρόνο)

Θεματική: έρωτας-θάνατος, κακό/αμαρτία, δυστυχία, μηδενισμός, υπαρξισμός, ηθική, θρησκευτική πίστη

Χαρακτήρες: βάθος, ψυχολογική ακρίβεια, δραματικότητα, ζωντάνια, πάθος

Έργα:

• Οι φτωχοί, 1846 (επιστολικό μυθιστόρημα, εμπνευσμένο από το Παλτό του Γκόγκολ)
• Έγκλημα και τιμωρία, 1866 - ηθικά διλήμματα, συμμετρία μυθιστορήματος, λογοπαίγνια (ονόματα ηρώων), ποικίλες ερμηνείες
• Παίκτης, 1867 – αληθοφάνεια, ψυχολογική σπουδή
• Ηλίθιος, 1868
• Δαιμονισμένοι, 1872
• Αδερφοί Καραμαζώφ, 1880 (τραγικό θέμα πατροκτονίας, όρια ελευθερίας, ελεύθερης βούλησης, όρια/ρόλος λογικής, παντογνώστης αφηγητής/ήρωας = μοντέρνο μυθιστόρημα

-Λέων Τολστόι (ορθολογιστής, αριστοκράτης)

(έγραψε: μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, δοκίμια, φιλοσοφικά έργα, ενδιαφέρθηκε για Χριστιανισμό, ειρηνιστής)

• Πόλεμος και ειρήνη, 1869 (πολυσύνθετο έργο: ιστορικά γεγονότα+δοκίμια, γλώσσα: ρώσικα+γαλλικά, δύο επίλογοι: μυθοπλαστικός/δοκιμιακός)
• Άννα Καρένινα, 1877 (ζήτημα τιμής/αξιοπρέπειας) - παράλληλη περιγραφή ιστορικών/κοινωνικών συνθηκών + πολιτικών ζητημάτων, αληθοφανές και ανθρώπινο, διαχρονικό

3.2.2 ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ

ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΜΙΛ ΖΟΛΑ

Νατουραλισμός: επίταση του ρεαλισμού+επιβολή συγκεκριμένης θεωρίας, μεθόδου και θεματικής, λογοτεχνικό κίνημα [φιλοσοφικό σύστημα: σύμπαν/ανθρώπινη ζωή καθορίζονται από φυσικές κι όχι υπερβατικές δυνάμεις-υλισμός/αθεϊσμός, επιστημονική εξέταση φυσικών φαινομένων]

Θεωρία: δαρβινισμός, εξελικτικές θεωρίες βάσης κληρονομικότητας, άνθρωπος ως ον χωρίς ευγενείς/θείες καταβολές (Δαρβίνος, Τάιν)

Μεθοδολογία: ουδέτερη παρατήρηση, εξονυχιστική καταγραφή, αντικειμενική ανάλυση (κλινική μέθοδος, ταύτιση τέχνης/επιστήμης), όχι ευθύνη ανθρώπου για παραγωγή κακού (όχι ευθύνη συγγραφέα για καταγραφή ντοκουμέντων) = όχι ελευθερία βούλησης, απαισιοδοξία, εξομοίωση ανθρώπων με υποχείρια ανεξέλεγκτων δυνάμεων, αμοραλισμός: όχι δυνατότητα ηθικής παρέμβασης)

Θεματική: χρηματική/σεξουαλική διαφθορά άρχουσας τάξης, εξαθλίωση εργατών, αλκοολισμός, προνεία, καταπίεση γυναικών

Εμίλ Ζολά: περιγράφει ιμπρεσιονιστές ζωγράφους 1860 ως νατουραλιστές = μεταφορά όρου στη λογοτεχνία, θεμελιωτής και κύριος εκφραστής του στη Γαλλία

Έργα:

• Το πειραματικό μυθιστόρημα, 1880 (θεωρητικό βιβλίο)
• πρόλογος β΄έκδοσης Τερέζ Ρακέν, 1867 (θεωρία νατουραλισμού)

• Το ανθρώπινο κτήνος, 1890 (εικόνα «φυσιολογικού ανθρώπου» νατουραλιστικού μυθιστορήματος)
• Οι Ρουγκόν-Μακάρ (σειρά 20 μυθιστορημάτων), 1893 (κληρονομικότητα, επεμβάσεις περιβάλλοντος)

Έντονη κριτική αυστηρού νατουραλιστικού εγχειρήματος.:

Ομάδα Μεντάν (Μωπασσάν και Ζορίς-Καρλ Ουισμάνς): πραγματιστική διάθεση+ποιητικότητα έκφρασης Ζολά: συμβολικές/αλληγορικές πτυχές έργου του

ΜΩΠΑΣΣΑΝ, ΣΧΟΛΗ ΜΕΝΤΑΝ ΚΑΙ ΔΙΗΓΗΜΑ

-Γκυ Ντε Μωπασσάν, μαθητής Γκυστάβ Φλωμπέρ, αποστασιοποιήθηκε από θεωρητικό δογματισμό ομάδας Μεντάν, στροφή στη διηγηματογραφία

Φανταστικό στοιχείο Μωπασσάν: χωρίς εξωπραγματικό πλαίσιο δράσης (όχι νέοι νόμοι φύσης), αλλόκοτες και παράδοξες καταστάσεις με λογική εξήγηση (αληθοφάνεια), ιστορία περιπέτειας/τρόμου

Τεχνική διηγηματογραφίας του: εγκιβωτισμός ή εμβόλιμη αφήγηση + αναδρομική αφήγηση (εμβόλιμος αφηγητής σε συγκεκριμένο χώρο/χρόνο

Έργα:

• Πρόλογος Πιέρ και Ζαν, 1888 (μεθοδολογία παρατήρησης Φλωμπέρ)
• Στη συλλογική έκδοση Εσπερίδες στο Μεντάν: διήγημα «Η χοντρομπαλού», 1880 (ιδέα Ζολά)
• Διηγήματα της μπεκάτσας, 1884 (σειρά κυνηγετικών ιστοριών, δάνεια από λαϊκούς θρύλους, δάνεια από Ραμπελαί (γιγαντιαίο ανάστημα προγόνων), νατουραλιστική προσέγγιση ήρωα: επιστροφή στην κατάσταση κτήνους, συμβολισμός χρωμάτων, ενεργοποιεί έμμονες ιδέες/φόβους

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΝΑΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – 1880

Απόλυτος/επιστημονικός ρεαλισμός στη λογοτεχνία

• Γραφή δευτερόλεπτο προς δευτερόλεπτο = απόλυτα ρεαλιστική αποτύπωση πραγματικότητας (λεκτική: τα γεγονότα λέξη προς λέξη)

• Λεπτομερής καταγραφή:  νέα αισθητική= άσχημο/άρρωστο/περιθωριακό ως άξια προσοχής (αντίθετα με ιδεαλιστική αποτύπωση ωραίου και εξωραϊσμού πραγματικότητας που εφάρμοσε συχνά ο ρεαλισμός)
• Αποσπασματικότητα φράσεων/διαλόγων
• Σημεία στίξης
• Εξαφάνιση αφηγητή
• Τέχνη=φύση–χ (όπου χ=βλέμμα καλλιτέχνη, περιορισμός υποκειμενικότητας) ιδανικό: τέχνη=φύση
• Φύση = ευρύτερο περιβάλλον (ενδιαφέρον για κοινωνική πραγματικότητα, εξήγηση μέσω βιολογικού/κοινωνικού ντετερμινισμού)
• Θέματα: κοινωνικά προβλήματα (ανεργία, αλκοολισμός, φτώχεια)

Έργα:

• Ο μπαμπάς Άμλετ, 1889 (Άρνο Χόλτς + Σλαφ)
• Άρνο Χολτς, Η τέχνη. Η φύση της και οι νόμοι της, 1891 (αξιώματα για την τέχνη)

3.2.3 ΦΛΩΜΠΕΡ ΚΑΙ ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ

Φλωμπέρ: επιρροή από αισθητικό ιδεώδες Μπαλζάκ (άνοιξε δρόμο για ρεαλιστικό μυθιστόρημα). Υπότιτλος «επαρχιακά ήθη» της Μαντάμ Μποβαρύ = μπαλζακικές σκηνές από τη ζωή της επαρχίας, Η μούσα του νομού, 1843, Μπαλζάκ)

Συμβολή Φλωμπέρ:

• Αληθινές ιστορίες πχ Μαντάμ Μποβαρύ
• Ήρωες: άνθρωποι μέτριοι/συνηθισμένοι πχ Μαντάμ Μποβαρύ, Αισθηματική αγωγή   
• Περιγραφική ακρίβεια με αξία κοινωνιολογικής ανάλυσης επαρχιακής ζωής
• Αντικειμενική παρατήρηση και καταγραφή πραγματικότητας: συλλογή γεωγραφικών/ιστορικών/κοινωνικών/ιατρικών πληροφοριών (τεκμηρίωση) = κλινικός ρεαλισμός (απόσταση από την κατά προσέγγιση αλήθεια Μπαλζάκ)

Έργα:

• Αισθηματική αγωγή, 1869 - «όψη αληθινού»
• Λεξικό της βλακείας (γελοιογραφικός ρεαλισμός)
• Αναμνήσεις ενός τρελού (αυτοβιογραφικό αφήγημα, λυρικές εξάρσεις, 1838)
• Σαλαμπώ (μυθιστόρημα, 1862)
• Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου, 1874 (ρομαντική θεματολογία)
• Ηρωδιάς ή Ο θρύλος του Αγίου Ιουλιανού του Ελέους, 1877 ρομαντικό, μέριμνα για ιστορική αλήθεια (από τις αρχές του ρεαλισμού)
• Μαντάμ Μποβαρύ, 1856 «όψη αληθινού», ακόρεστο αίσθημα αδικαίωτου, ψευδαισθητικός κόσμος: μποβαρυσμός. Ηρωίδα Έμμα: θέλει να ζήσει μέθη νεανικών αναγνωσμάτων (θυμίζει Δον Κιχώτη), ψευδαισθήσεις=τραγική διάσταση. Λεπτή ειρωνεία αφηγητή: ελεύθερος πλάγιος λόγος=άμεσες σκέψεις ήρωα+έμμεση καταγραφή τους από αφηγητή (οπτική ηρωίδας+οπτική συγγραφέα), υπαινίσσεται απόλυτο «τίποτα» όπου βυθίζεται η ηρωίδα (αρχική του πρόθεση: «ένα βιβλίο για το τίποτα», όσο πιο ασήμαντο θέμα τόσο εστίαση αναγνώστη στο πώς αφηγείται κι όχι στο τι).

3.2.4 ΘΕΑΤΡΟ

ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ

Πρώτο μισό 19^ου αιώνα: Εποχή θεάματος και νέων δραματικών ειδών = μελόδραμα, βωντβίλ, μπουρλέσκ – επιβεβαίωση χάσματος λογοτεχνίας-θεάτρου (αδυναμία ρομαντικού θεάτρου να προσεγγίσει κοινό και ν΄ ακολουθήσει κοινωνικές εξελίξεις: φαντασμαγορία σκηνής, στερεότυπες φόρμες, συναισθηματική υπερβολή)

Κρίση ταυτότητας θεάτρου + ξεπεσμός παραδοσιακών δραματικών μορφών = ταξική ρευστότητα/κινητικότητα θεατρικού κοινού

Δύο θεατρικά είδη (εμπορικά, στερεοτυπική δομή/αισθηματολογίας, τα πρώτα κατά του ρομαντισμού):

• καλοφτιαγμένο έργο
• έργο με θέση (λιγότερο αισιόδοξο) πχ Η κυρία με τας καμελίας, Αλέξανδρου Δουμά υιού, 1848

-Εζέν Σκριμπ, Βικτοριέν Σαρντού: εστιάζουν σε καθημερινότητα, έργα με συνέπεια πλοκής, προσήλωση στη σχέση αιτίας-αποτελέσματος, όρια μηχανιστικής επανάληψης, καλλιτεχνικής στειρότητας. Ανάπτυξη φάρσας/κωμωδίας καταστάσεων.

-Ρόμπερσον (Βρετανός), Εζέν Λαμπίς, Ζωρζ Φεντώ (Γάλλοι): διακωμωδούν συνήθειες/φιλοδοξίες αστών, αλλά όχι και ικανότητα βελτίωσης ζωής.

-Εμίλ Ωζιέ (Γάλλος), Χένρυ Άρθουρ, Άρθουρ Γουίνγκ Πινέρο (Άγγλοι): θεματική = σκοτεινές πλευρές κοινωνίας εποχής

Ηθικολογία + διδακτισμός: δεσμεύουν δραματική φόρμα = καθωσπρεπισμός (πρωτοβάθμιος/περιγραφικός/οικογενειακός/ηθικός ρεαλισμός)

Αλλαγές: Χένρυ Ίψεν (Νορβηγός) + θεωρίες Εμίλ Ζολά  + εμφάνιση νατουραλισμού

+ κατακτήσεις σκηνής + ανάδυση σκηνοθέτη + πειραματικός θίασος

Εμίλ Ζολά, 1881: ένωση λογοτεχνικού και ζωντανού κόσμου=νατουραλιστικό θέατρο (αστικό διαμέρισμα: εργαστήρι παρατήρησης νατουραλιστή δραματουργού, επίδραση περιβάλλοντος/κληρονομικότητας), η ζωή πίσω απ’ τις κουρτίνες

πχ έργα του Ανρί Μπεκ:

• Η παριζιάνα, 1885
• Κοράκια, 1882

Στην σχολή Ζολά/Μπεκ ακολουθούν:

• Εζέν Μπριέ (συνέπειες κληρονομικότητας)
• Τζωρτζ Μπέρναντ Σω, Επάγγελμα της κυρίας Γουόρεν (γυναικεία χειραφέτηση)

ΡΩΣΟΙ ρεαλιστές του θεάτρου:

-Ίψεν

-Στρίντμπεργκ

-Τσέχωφ

-Τουργκένιεφ

• Ένας μήνας στην εξοχή (1850)

-Οστρόφσκι

• Μπόρα (1859)

-Λέων Τολστόι

• Το κράτος του ζόφου (1886) – νατουραλιστής (εξαθλίωση επαρχιακής ζωής, αλκοολισμός)

-Μαξίμ Γκόργκι

• Στο βυθό (1902) – νατουραλιστής (αλκοολισμός, πορνεία, καταγώγια πόλης)

ΓΕΡΜΑΝΟΙ ρεαλιστές του θεάτρου:

-Γκέρχαρτ Χάουμπτμαν (προβλήματα ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων)

• Πριν την αυγή (1889) – θέμα εξαρτήσεων, ήχοι τοκετού
• Οι υφαντές, 1892 καταπίεση/οικονομική ανισότητα/τοπικές διάλεκτοι)

Λογοκρισία = δυσκολίες ανεβάσματος

Άνθηση ρεαλιστικού θεάτρου: συμβολή σκηνής (γεφύρωση χάσματος λογοτεχνίας/θεάτρου), αναμόρφωση θεσμού θεάτρου (αίτημα ρεαλιστικής αναπαράστασης)

Στόχος: όχι διασκέδαση/ψυχαγωγία, αλλά σύνδεση με ποιητική δημιουργία, πολιτική σκέψη, θρησκευτικό συναίσθημα, στροφή προς άτομο και συνειδητοποιημένες ομάδες.

Κριτήριο επιλογής έργων: δραματική αξία, δυνατότητα καίριων ερωτημάτων

Νέα μορφή θεάτρου: πειραματικό θέατρο = «ελεύθερα θέατρα»

-«Ελεύθερο θέατρο», Αντρέ Αντουάν – Παρίσι

-«Ελεύθερη Σκηνή», Όττομ Μπραμ – Βερολίνο

-«Ανεξάρτητη Εταιρεία Θεάτρου», Γκρέιν+Άρτσερ+Μπέρνανρτ Σω) Λονδίνο

-«Θέατρο Τέχνης της Μόσχας» των Στανισλάβσκι και Νεμίροβιτς-Νταντσένκο

Ορισμός παράστασης από Αντουάν: «φέτα ζωής» = χρήση γνήσιων σκηνικών αντικειμένων/κοστουμιών, νέα υποκριτική (ενορχηστρωτής: σκηνοθέτης)

Θίασοι: «θέατρα των συγγραφέων»

-Χένρικ Ίψεν, Νορβηγός (προκλητικά θέματα-επίθεση στις συμβάσεις)

• Τα στηρίγματα της κοινωνίας, 1877 (θεσμός γάμου)
• Κούκλας σπτικό, 1879 (απαλλαγή από στόμφο/υπερβολή, αντισυμβατικό τέλος)
• Οι βρυκόλακες, 1881 (απαγορευμένα θέματα: σύφιλη, μοιχεία, αιμομιξία, ευθανασία, υποκρισία θεσμού γάμου – πλήγματα στην καθωσπρέπει εικόνα μεγαλοαστικής οικογένειας)
• Ο εχθρός του λαού, 1882

Έμφαση σε μυστικούς φόβους/αγωνίες, σκιαγράφηση δραματικών προσώπων, σεβασμός στην αιτιοκρατία, επίδραση περιβάλλοντος και κοινωνίας

-Άουγκουστ Στρίντμπεργκ, Σουηδός (νατουραλιστικό θέατρο, θεματική: συγκρούσεις, σχέσεις δύο φύλων, ψυχολογικές διακυμάνσεις, σεξουαλικές επιθυμίες, κληρονομιά παρελθόντος - καμία ηθική προσήλωση, σημασία στην παρακολούθηση ψυχολογίας ηρώων: προετοιμάζει δρόμο για τσεχωφικούς ήρωες κ μοντερνισμό.

• Ο πατέρας, 1887 (γυναικεία χειραφέτηση)
• Δεσποινίς Τζούλια, 1888, ερωτική σχέση ως σχέση εξουσίας, πρόλογος: διάσταση κοινωνικού ντετερμινισμού στην αντιπαλότητα=πτώση αριστοκρατίας και άνοδος κατώτερων κοινωνικά στρωμάτων, καινοτομίες σε δομή και τεχνική δράματος: καταργεί πράξεις, προωθεί ενότητα χώρου και χρόνου, μικρή έκταση, σφιχτή πλοκή, αληθοφανή δράση, διάλογοι+μονόλογοι, παντομίμα, τραγούδι, χορός = ισχυρή αυταπάτη θεατών

-Αντόν Τσέχωφ - Ρώσος

Διηγήματα, νουβέλες, θεατρικά έργα με ανάλαφρο, τρυφερό χιούμορ, αισιοδοξία

Πρόσωπα: συμπαθητικά, ευαίσθητα από επαρχιακό/μικροαστικό κόσμο ρώσικης κοινωνίας

Δράση: όχι συνταρακτικά γεγονότα/συγκινησιακές εξάρσεις, ναι εσωτερικές συγκρούσεις, απρόβλεπτες όψεις ζωής έξω από παγιωμένα σχήματα

Με λεπταίσθητη συμπόνοια και διακριτική ειρωνεία περιγράφει δραματικά/κωμικά αδιέξοδα, εισαγωγή συμβολικών στοιχείων (όπως κάνει και ο Ίψεν) πχ γλάρος (διάθεση προσώπων, ποιητική ατμόσφαιρα.

Έργα:

• Θείος Βάνιας, 1899
• Γλάρος, 1895
• Τρεις αδελφές, 1901
• Βυσσινόκηπος, 1904

3.3 Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ: ΑΙΣΘΗΤΙΣΜΟΣ, ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ, ΠΑΡΑΚΜΗ

3.3.1 ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΡΕΑΛΙΣΜΟ

Φλωμπέρ: «απεχθάνομαι όλα όσα συνηθίσαμε να ονομάζουμε ρεαλισμό»

Ύστερα έργα Φλωμπέρ: θέματα εξωτικά/αλληγορικά, αποδίδει με αισθησιακό χρώμα τον έρωτα, τον πόνο, τη βία, το θάνατο

Αντίδραση στην τυφλή πίστη σε επιστήμη, εξωτερική πραγματικότητα, πουριτανισμό (συνυπάρχει με ρεαλισμό και νατουραλισμό, εντείνεται μετά το 1870 – φιλοσοφία Σοπενάουερ=άνθρωπος ως έρμαιο δυνάμεων):

• Απολυτοποίηση αξίας τέχνης
• Λατρεία ομορφιάς
• Ενδοσκόπηση (προσωπικές συγκινήσεις/φαντασιώσεις)
• Έμφαση στην ατομική δημιουργικότητα
• Εκδήλωση με ρεύματα: αισθητισμός, συμβολισμός, «παρακμή» (όρια ρευστά, αλληλογονιμοποιούνται, δημιουργία μικρών καλλιτεχνικών κύκλων)

Ρίζες: Φιλοσοφία Ρομαντισμού

Αίσθημα κόπωσης = «αρρώστια του αιώνα» (νοσηρή μελαγχολία)

3.3.2 ΠΡΟΔΡΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ – δυαρχία

Σαρλ Μπωντλαίρ, Τα άνθη του κακού, 1857 (ποιητική συλλογή, προκαλεί σκάνδαλο)

• Όχι «τέχνη για την τέχνη» ή απρόσωπη τέχνη
• Τελευταίος εκφραστής ρομαντικού λυρισμού μέσω ατομικού εγώ απέναντι στο θάνατο/μοίρα
• + εξερευνά σκοτεινή πλευρά ανθρωπότητας (μεταφυσικά ερωτήματα)
• Εγκατάλειψη ιστορικού παρελθόντος και ειδυλλιακού εξωτισμού ρομαντικής θεματολογίας: εστίαση στο ανώνυμο πλήθος της πόλης (αστικό κόσμο)
• Θεματική: πρόσωπα/ζωή μεγαλούπολης + ψυχικός κόσμος ποιητή
• Εσωτερικό δράμα: δυισμός ψυχικού κόσμου ποιητή (προσέγγιση απόλυτου ως αισθητικό ιδεώδες+συνηθισμένη ψυχή, έρμαιο αδυναμιών) = ανίατη μελαγχολία ποιητή, spleen
• Δυαρχία: τίτλος Τα άνθη του κακού, διττή υπόσταση έννοιας ομορφιάς, διφυής η παρουσία της γυναίκας (αισθησιακή ομορφιά+αναίσθητο ον/τέρας – έλξη και άπωση) διφυής η παρουσία φτωχών και παιδιών, δίβουλη στάση ποιητή έναντι αστικού κόσμου.

Μικρά ποιήματα σε πεζό-Η μελαγχολία του Παρισιού, 1855 (β΄ποιητική συλλογή):

• ποίηση σε πεζό: όχι προσπάθεια χειραφέτησης από περιορισμούς προσωδίας, αλλά εφαρμογής του «θαύματος ενός ποιητικού πεζογραφήματος» (που τόλμησε ο Μπερτράν, Ο Γκασπάρ της νυχτός, 1842) παράλληλη ποιητική δημιουργία με Άνθη του κακού.
• Νεωτερικό στοιχείο: επιδιώκει να εντοπίσει παράδοξο στην πιο αληθοφανή λεπτομέρεια, φανταστικό πίσω από πεζή πραγματικότητα = προορισμός ποιητή στη σύγχρονη κοινωνία (κατά Μπωντλαίρ): προφυγή σε μέθη/όνειρο/τρέλα, μεταμόρφωση πραγματικότητας ή διαφυγή
• 50 ποιήματα σε πεζό: α. περιγραφικά, β. λυρικοί μονόλογοι, γ. αλληγορίες δ. σύντομες διηγήσεις (πεζό ταιριάζει με ειρωνικό/σαρκαστικό/κυνικό ύφος)
• Ελεύθερη βούληση + αρχές δανδή: είδος θρησκείας για ποιητή (αντιτάσσονται σε μετριότητα, ανανδρία, χυδαιότητα βάσει αισθητικών κριτηρίων κι όχι ηθικών.
• Δημιουργεί νέο μοντέρνο ποιητικό ιδίωμα, προαναγγέλλει λογοτεχνική νεωτερικότητα 20^ου αιώνα.
• Αίσθηση όρασης + ποιητική ενόραση = καινοτομεί προσδίδοντας σε κοινότοπη αστική καθημερινότητα μεταφυσικές διαστάσεις.

3.3.3 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΙΣΘΗΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΪΛΝΤ

Τέλη 19^ου αιώνα: ρεύμα αισθητισμού

• Επαναφέρει προσωπικότητα συγγραφέα
• Επιτηδευμένη φαντασία
• Φροντίδα του ύφους
• Διαμαρτυρία του εστέτ απέναντι σε αστική ηθική και αισθητική αντικειμενικής/υλικής πραγματικότητας: πνευματικότητα με ακραίες εντάσεις και αισθησιακές/εξωτικές απολαύσεις
• Τέχνη για την τέχνη (εισήγηση από Γκωτιέ, πρόλογος στο Η δεσποινίδα ντε Μωπέν, 1835) ενάντια σε πρακτικότητα αστού, πουριτανισμό βικτωριανής κοινωνίας και χυδαίο λαϊκισμό Τύπου και μαζικών θεαμάτων
• Φαινόμενα τελευταίας δεκαετίας 19^ου: «παρακμή» (όξυνση αναζήτησης για ωραίο, επιτηδευμένο ύφος σε όρια «νοσηρού» και «κακού»). Ορισμός «παρακμής» από Γκωτιέ, 1868: αναγκαίο ιδίωμα λαών/πολιτισμών όπου η τεχνητή ζωή έχει αντικαταστήσει τη φυσική.
• Ιδέες αισθητισμού: ιμπρεσιονισμός (ζωγραφική), συμβολισμός (ποίηση)
• Έμπνευση από: Μπωντλαίρ, Γκωτιέ, εξερεύνηση κακού από ρομαντισμό και ιδιαίτερα τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε
• Υπέρ ψεύτικου αντί φυσικού (υπέρ πολιτισμού)

«Παρακμιακά» μυθιστορήματα:

• Ζορίς-Καρλ Ουισμάνς, Ανάποδα, 1884 – (πρόπλασμα αισθητικών ιδεών)
• Ιταλός Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο, Το παιδί της ηδονής, 1889 (αισθητική ηδυπάθειας). Πρόδρομος: Οι διαβολικοί, Βιλλιέ ντελ’ Ιλ Αντάμ, 1874

Επιρροή Ουισμάνς: Ιρλανδό Όσκαρ Ουάιλντ (διασημότερος εκφραστής αισθητισμού στη Βρετανία)–διαχωρίζει την τέχνη από την ηθική: Πρόλογος Πορτραίτου

• Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ, 1891 (το Ανάποδα αναφέρεται ως γοητευτικό και δηλητηριώδες βιβλίο)
• Ο κριτικός ως δημιουργός, 1880 (διαλογικό δοκίμιο για ιδεώδη αισθητισμού: υπεροχή τέχνης έναντι ζωής, «βίος θεωρητικός», «εν τω πνεύματι της τέχνης»)

Θεατρικά έργα:

• Η σημασία του να είναι κανείς σοβαρός, 1895 (φάρσα)
• Σαλώμη, 1885 (στίγμα αισθητισμού στο θέατρο, μυστηριακή ατμόσφαιρα, ρυθμικός λόγος, επαναλήψεις, κραυγές, συγκινησιακή φόρτιση, λατρεία ωραίου/απόκοσμου, χρήση χρώματος) - γαλλικά

Αντλεί βασικές ιδέες αισθητισμού από Ουώλτερ Πέητερ (διάσημος κριτικός εποχής, συγγραφέας μυθιστορηματικής βιογραφίας Μάριος ο Επικούρειος, 1885 και Μελέτες για την ιστορία της Αναγέννησης, 1873)

• Κλίση αισθητισμού προς πνευματική καλλιέργεια
• Συλλεκτικό ενδιαφέρον για τέχνη/πολιτισμό παρελθόντος
• Βίος θεωρητικός
• Ιμπρεσιονιστική κριτική + επικούρειο πνεύμα = αντίθετο σε βικτωριανή ηθικολογική παράδοση (αντικατάσταση αναζήτησης αλήθειας με απόλαυση, προσφυγή στην τέχνη)

Το Πορτραίτο του Όσκαρ Ουάιλντ δραματοποιεί αυτή τη θεωρία: η τέχνη εντείνει τα πάθη και επιμηκύνει ζωή. Ο ήρωας δεν καταναλώνει μόνο αντικείμενα τέχνης, αλλά βιώνει τον εαυτό του ως αντικείμενο. Έργο τέχνης: όχι απλή πηγή ευχαρίστησης, εργαλείο επιβίωσης. Πρωταγωνιστής: η τέχνη

Στροφή αισθητισμού: αντανακλά υπαρξιακά αδιέξοδα εκκοσμικευμένης νεωτερικότητας, ανοίγει δρόμο μοντερνισμού (συνείδηση εφήμερου=διάσπαση εαυτού, προβολή ατομικής συνείδησης στην εξωτερική πραγματικότητα)

3.3.4 Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

Αισθητισμός, τέχνη για την τέχνη, αδιαφορία για συμβατική ηθική, αναγόρευση ωραίου σε ύψιστο αισθητικό/φιλοσοφικό δόγμα που συμπεριέλαβε κακό/σατανικό/ανήθικο: Ομάδα «καταραμένων ποιητών» (όρος του Πωλ Βερλαίν)

-Πωλ Βερλαίν: σημαντική μορφή μοντέρνας ποίησης (από παρνασσισμό/συμβολισμός ως αισθητισμό/παρακμή)

• Κρόνεια Ποιήματα, 1866 (παραδοσιακή+ προάγγελος μοντέρνου)

-Αρτύρ Ρεμπώ (εραστής Βερλαίν): σημείο αναφοράς, έγραψε όλα του τα έργα στην εφηβεία, ποιητής=οραματιστής, ελεύθερη φαντασία, έρμαιο παθών

• Το μεθυσμένο καράβι, 1871 (εικονοποιία, χρήση συναισθησίας: καινούριες δυνατότητες ποίησης) Συναισθησία: ταυτόχρονη μείξη αισθήσεων (ακούω χρώματα, νιώθω ιδέες κλπ) - ποίημα
• Μια εποχή στην κόλαση, 1873 – πεζό
• Εκάμψεις, 1886 – συλλογή πεζών (ανησυχία, εξέγερση κατά συμβάσεων)
• Συμβολή στην εξέλιξη ποιητικής γλώσσας και στιχουργίας: ελευθερωμένος στίχος (ενδιάμεση φάση πριν ελεύθερο στίχο μοντερνισμού)
• Μορφικοί πειραματισμοί Ρεμπώ: εσωτερική ομοιοκαταληξία (συνήχηση)

-Κόμης του Λωτρεαμόν ή Ιζιντόρ Ντυκάς

• Τα άσματα του Μαλντορόρ, 1868: αντισυμβατικό ποίημα, «απόλυτο κακό», παραληρηματικό αφήγημα=όνειρο+πραγματικότητα - πρώτο υπερρεαλιστικό

Προρραφαηλίτες: από τις πρώτες καλλιτεχνικές πρωτοπορίες, «αδελφότητα», 1848

Πίστευαν σε αναπαραστατική τέχνη, αλλά απέρριπταν Ραφαήλ, Μικελάντζελο (στείρος ακαδημαϊσμός, απρόσωπη τέχνη). Απλότητα ύφους/περιεχομένου, θέματα διαχρονικά (ιδανικός/μύχιος έρωτας) – τέχνη+λογοτεχνία

-Ντάντε Γκαμπριέλ Ροσσέτι, Βρετανός ζωγράφος/ποιητής

-Κριστίνα Ροσσέτι (τεχνητοί παράδεισοι, περιφρόνηση συμβατικής πραγματικότητας)

-Τσαρλς Σουίνμπερν (αθεΐα, σαδομαζοχισμός, λεσβιακός έρωτας κ.α.)

Νέες ποιητικές τάσεις/καλλιτεχνικά ιδεώδη, ομάδες, περιοδικά

Παρνασσισμός (γαλλόφωνο ρεύμα, μικρή εμβέλεια/σημαντικός για εξέλιξη ποίησης)

Ποιητική απάντηση σε ρεαλισμό και νατουραλισμό πεζογραφίας.

Εκπρόσωποι: Λεκόντ ντε Λιλ, Ερεντιά

• Ποίηση λεκτικής/περιγραφικής ακρίβειας
• Απρόσωπη/χωρίς συναισθηματισμό (όχι υποκειμενικότητα)
• Ιδεώδες: λατρεία ωραίου
• Στροφή προς αρχαιότητα και εξωτικούς κόσμους (αντίδραση σε ρομαντισμό)
• Αισθητικό ιδεώδες της καθαρής ποίησης (όρος Έντγκαρ Άλλαν Πόου και αββά Ανρί Μπρεμόν)
• χαρακτηριστικά μουσικής
• μορφική τελειότητα εις βάρος περιεχομένου
• κείμενο ανοιχτό, κρυπτικό, ακατανόητο
• σημασία όχι στην έκφραση νοήματος αλλά στην εντύπωση που δημιουργεί στις αισθήσεις

Συμβολισμός (εν μέρει παρνασσισμός και καθαρή ποίηση)

• Κίνημα πολυσχιδές, αντίδραση στο ρεαλισμό και νατουραλισμό
• Έμμεση προσέγγιση αλήθειας (απατηλή πραγματικότητα/φαινόμενα)
• Φαντασία, εφευρετικότητα, πνευματικότητα
• Ασάφεια, υποβολή, μεταφορά
• Ποίηση=μουσική
• Επιζήτηση δυσκολίας (διαχωρισμός μυημένων)
• Ένδυση Ιδέας με αισθητή μορφή

Ζαν Μορεάς (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος): 1886 «Μανιφέστο του συμβολισμού», έγραψε ποίηση, επανεισήγαγε καλλιτεχνικά στοιχεία αρχαιελληνικής/ρωμαϊκής τέχνης

Στεφάν Μαλλαρμέ: μυθική φυσιογνωμία, ελιτιστής

• ποίηση διανοητική, ερμητική, μορφική τελειότητα
• ανέφικτο ποιητικό ιδεώδες: ο κόσμος σε ένα βιβλίο
• όρια κατανόησης/όρια τρέλας
• δεν εντάσσεται σε ρεύματα, μοντέρνα διάσταση, διαχρονική
• γλώσσες= ατελείς μορφές ύψιστης γλώσσας, προσεγγίσιμη από ποιητή
• υπαινιγμοί, ατμόσφαιρες λέξεων
• μουσικότητα: μείζον ποιητικό ιδεώδες
• συναισθησία
• συνθέτει άρτια σονέτα
• επηρεάζεται από συμβολισμό

Έργα:

• Απομεσήμερο ενός φαύνου» (πέρασμα στη δεύτερη περίοδο)
• «Σονέτο σε –yx» (άτιτλο ποίημα βασισμένο στη σπανιότατη ομοιοκαταληξία –υξ, γύρω ανύπαρκτο σημαίνον «πτυξ και ανύπαρκτο σημαινόμενο
• Μια ριξιά ζαριών δεν καταργεί ποτέ την τύχη, 1897 (επανακαθόρισε ποίηση, ελεύθερος στίχος, αρχιτεκτονική τυπογραφικών στοιχείων/διάταξης (αναγγέλλει λογοτεχνικό μοντερνισμό και πρωτοπορίες 20^ου αιώνα)
• Έγραψε δοκίμια (άποψη περί λογοτεχνίας)

Ζυλ Λαφόργκ, Γάλλος, ποιητής της μελαγχολίας, της ειρωνείας, του μαύρου χιούμορ (παράδοση συμβολισμού και παρακμής, μετάβαση στον ελεύθερο στίχο, χρήση συνήχησης)

Μωρίς Μαίτερλινγκ, γαλλόφωνος Βέλγος, καινούρια γραφή σε θεατρικό κείμενο, δοκίμια, μελέτες, ποίηση. Ποιήματα μυστηριώδη/υπαινικτικά, γλώσσα υποβλητική που αναδεικνύει αντιστοιχίες ή αλληλουχίες συμβόλων με πράγματα (συμβολισμός)

Στέφαν Γκέοργκε, Γερμανός, ποίηση, πειραματίστηκε με μορφές λυρισμού, μορφικές δυνατότητες στίχου (μέτρο, στίξη, τυπογραφική διάταξη). Καλλιτέχνης=προφήτης: κατηγορήθηκε για στοιχεία μεσσιανικά και πρωτοφασιστικά, όχι εμπλοκή με πολιτική.

Βαλερί Μπριούσωφ, Ρώσος, τρίτομη ποιητική ανθολογία με δικά του ποιήματα με διαφορετικά ψευδώνυμα, πνευματικός πατέρας κινήματος συμβολισμού

Βιατσεσλάβ Ιβάνωφ, ώριμη φάση συμβολισμού, ποιήματα, κριτική, μελέτες, ενδιαφέρον για ελληνική/ρωμαϊκή αρχαιότητα, μελέτη λατρείας Διονύσου, Χριστιανισμός= προσωπική φιλοσοφία. Αστέρες οδηγοί, 1903, Cor ardens, 1911 (νέοι δρόμοι στη ρωσική ποίηση)

Αλεξάντρ Μπλοκ, Ρώσος, εδραίωση συμβολισμού ως μείζον ποιητικό κίνημα (δίπλα στον Πούσκιν), σημάδεψε αργυρούν αιώνα ρωσικής ποίησης: δυτικός συμβολισμός+ρωσικές ιδιαιτερότητες (μυστικισμός, ορθοδοξία), ποίηση μουσική. Δικό του σύστημα ποιητικών συμβόλων. Συναισθησία. Έργα: Στίχοι για την όμορφη γυναίκα, 1904, Εργοστάσιο, 1903, Οι δώδεκα, 1918

3.4 TΟ ΘΕΑΤΡΟ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ

Απήχηση ρεαλισμού στο θέατρο: σταθερή μέχρι σήμερα

Αντιρεαλιστικό θέατρο 1880: ποιητικά σύμβολα, υπαινικτικός λόγος, μυθικό στοιχείο, αφαίρεση (υπό αμφισβήτηση)

Συμβολιστικό δράμα και θέατρο: αντλεί θεωρητικό οπλοστάσιο από Βάγκνερ (ανασυντάσσει ρομαντικό όραμα περί σύνθεσης τεχνών, «ολικό έργο τέχνης», αρχαία ελληνική τραγωδία) και Νίτσε (συμπληρώνει Βάγκνερ: υποχώρηση διονυσιακού στοιχείου στο θέατρ=αιτία εκφυλισμού τραγωδίας, ανατροπή με συμβολισμό)

-Τσέχωφ: χρήση συμβόλων, εναλλαγή φως-σκοτάδι, ζωή ηρώων ως πορεία εγκλωβισμού σε χρόνο/τόπο, ψυχολογικές μεταπτώσεις, ποιητική ατμόσφαιρα

-Ίψεν: πιο ενσυνείδητη στροφή (πρωτεργάτης ρεαλισμού και συμβολισμού)

Θεατρικά έργα Ίψεν: σημασία σε συναισθηματική κατάσταση ηρώων, νευρώσεις, επιθυμίες, τύψεις, αναστολές, διάψευση, όχι προσπάθεια απαλλαγής από σαθρά κοινωνικά πρότυπα, αλλά ικανοποίηση ανάγκης για ελευθερία, μεταφυσική δικαίωση. Σκηνικές οδηγίες: ζητήματα φωτισμού, ατμόσφαιρες, χρήση συμβόλων, συσχέτιση φυσικού περιβάλλοντος με ψυχική κατάσταση χαρακτήρων.

• Η αγριόπαπια, 1884
• Ρόμερσχολμ, 1886
• Η κυρά της θάλασσας, 1888
• Έντα Γκάλμπερ, 1892
• Ο αρχιμάστορας Σόλνες, 1892

-Γκέρχαρτ Χάουπτμαν, Γερμανός: μετά τους Υφαντές (ρεαλιστικό) δοκιμάζεται στον κόσμο ονείρου, ανικανοποίητου, φαντασίας, υπερβατικού:

• Η ανάληψη της Χάνελε, 1893 (σκοτεινό δραματικό ποίημα)
• Η βουλιαγμένη καμπάνα, 1896 (παραμυθόδραμα σε στίχους)

-Άουγκουστ Στρίντμπεργκ, Σουηδός, συμβολιστής/πρόδρομος εξπρεσιονισμού (ταξίδι στα άδυτα της ψυχής, υποκειμενικότητα ονείρων, κατακερματισμός προσωπικότητας, φαντασιακές καταστάσεις, μουσική φόρμα, συμβολική γλώσσα):

• Προς τη Δαμασκό, 1901 (τριλογία)
• Ονειρόδραμα, 1902
• Σονάτα των φαντασμάτων, 1908

-Μωρίς Μαίτερλινκ, Βέλγος, εισηγητής του όρου «στατικό» δράμα: στροφή ενδιαφέροντος στα μύχια ψυχής (προτεραιότητα στην «ψυχολογική δράση» κι όχι στα γεγονότα, τραγικότητα ύπαρξης.

Μυστήρια έρωτα/ύπαρξης, ζωής/θανάτου:

• Η πριγκίπισσα Μαλένα, 1889 (συσπειρώνει νεορομαντικούς Παρισιού: βάση αντιρεαλιστικής σχολής)
• Πελλέας και Μελισσάνθη, 1892

Συμπύκνωση δράσης στην αναμονή, Άγνωστο που ελέγχει μοίρα, τονίζεται η ακινησία, σύμβολα, αφηρημένες έννοιες, διασπασμένος λόγος (παύσεις/σιωπές), «ανδρείκελα»-ηθοποιοί (θυμίζει πρωτοπορία και «θέατρο παραλόγου» 20^ου αιώνα):

• Οι τυφλοί, 1890
• Ο παρείσακτος, 1890
• Εσωτερικό, 1894

Δυσκολία να ανέβουν στη σκηνή. Λυνιέ Πο: σκηνικές καινοτομίες, πειραματισμός, «Θέατρο του Έργου», Παρίσι. Ανέβασε Σαλώμη, Όσκαρ Ουάιλντ, Βασιλιάς Υμπύ, Ζαρρύ (αιρετικό δράμα), σανσκριτικά δράματα, αιματοβαμμένες αγγλικές τραγωδίες 17^ου αιώνα=ναός του συμβολισμού

-Λεονίντ Αντρέγιεφ, Ρωσία

• Η ζωή του ανθρώπου, 1907

-Ούγκο φον Χόφμανσταλ, Αυστρία (αρχαίοι μύθοι, ιδεαλισμός τραγικών ηρώων)

-Άρθουρ Σνίντσλερ, δίπολα, εξπρεσιονισμός

-Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο, Ιταλός (θεατρικότητα+λυρισμός)

[Εμφάνιση πρωτοπορίας 1910: μάχη δράματος-σκηνής

Ιδέες συμβολισμού προασπίζουν/αναμορφώνουν ποιητές/λογοτέχνες μοντερνισμού.

-Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς (ορκισμένος ρεαλιστής): υπερασπίζεται ποιητικό δράμα (Ιρλανδία, κέλτικοι μύθοι+ιρλανδική λαϊκή παράδοση=εξιδανικευμένο παρελθόν, αφύπνιση εθνικής συνείδησης)]

ΚΕΦ. 4^ο ΠΡΩΤΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 20^ου ΑΙΩΝΑ: ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ

4.1. ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ

Νεωτερικότητα: ιστορική εποχή + πολιτισμική συνθήκη

Έναρξη: 16^ος – Απόγειο: 19^ος: άρση βεβαιοτήτων, διάλυση παραδοσιακών κοινωνικών δομών/σχέσεων)

18^ος: οικονομική βάση κοινωνίας, Μαρξ – εξελικτική θεωρία, Δαρβίνου – ψευδαισθήσεις χριστιανισμού/μεταφυσικής, Νίτσε

19^ος: ασυνείδητο/σεξουαλικότητα, Φρόυντ – θεωρία σχετικότητας, Αϊνστάιν – βιταλιστική φιλοσοφία, Μπερξόν

Αντινομίες εποχής: κριτική σκέψη, ίδρυση δημοκρατικών εθνών-κρατών, εκβιομηχάνιση, αστικοποίηση – κεφαλαιοκρατική οικονομία, μαζική κοινωνία, εμπορευματοποίηση, αλλοτρίωση, ωφελιμισμός, ατομικισμός, ιμπεριαλισμός

[Νεωτερικότητα: καταστρέφει ανθρώπινη συλλογικότητα και ασφάλεια ενός κοινού μεταφυσικού δόγματος]

Ρεύμα μοντερνισμού: 1910-1940 (προετοιμασία: 1890, κορύφωση: 1920)

• Αμφιθυμία
• Νεωτερική «λατρεία του νέου», αίτημα πρωτοτυπίας/ ανανέωσης στην τέχνη
• Πνεύμα διεθνισμού
• Όχι ενιαίο/μονοσήμαντο ρεύμα: διάφορες εκφάνσεις=πρωτοπορίες, μεμονωμένοι συγγραφείς
• μοντερνιστές: επιλεκτική επαφή με παράδοση, πιο στενή απ΄ ό,τι οι πρωτοπορίες («Η παράδοση και το ατομικό τάλαντο», 1917, δοκιμίου του Τ.Σ. Έλιοτ, ποιητής μοντερνισμού)
• «νέες μορφές για νέες αισθήσεις», Βιρτζίνια Γουλφ
• Έκφραση παρόντος

Ποίηση/Πεζογραφία:

• Ανομοιοκατάληκτος ελεύθερος στίχος
• Ανοιχτές ποιητικές μορφές

• Παραβίαση γραμματικών/συντακτικών κανόνων
• Ροή συνείδησης: τεχνική αναπαράστασης διαρκούς κίνησης νου
• Εσωτερικός μονόλογος (χωρίς παρέμβαση συγγραφέα)
• Υπαινικτικότητα
• Λιτή έκφραση
• Μουσικότητα
• Μοντάζ: διαδοχή ασύνδετων εικόνων (όχι αίσθηση ενότητας, νοήματος και υποκειμένου)
• Ιδίωμα μοντερνισμού: ελλειπτικές, αποσπασματικές απεικονίσεις υποκειμένου (όχι ρομαντικό «εγώ», όχι ενιαία συνείδηση)
• Τεχνικές αυτοαναφορικότητας: Η τέχνη αντικείμενο της τέχνης
• Διακειμενικότητα
• Παραμερίζεται αφηγητής/ποιητής (Τ.Σ. Έλιοτ: προεκτείνει θεωρία Φλωμπέρ για απρόσωπη γραφή προτείνοντας απαλοιφή προσωπικότητας ποιητή)
• Μοντερνισμός = απόληξη ρομαντισμού (ελευθερώνει ποιητικές μορφές/λόγο, καθημερινό, αιτήματα ανατροπής, ατομική εσωτερικότητα, παρελθόν, βαθύτερη ενότητα πραγμάτων που αναδύονται μέσα από αποσπάσματα ονείρων/στοχασμών/αναμνήσεων)
• Ποίηση της πόλης και του πλήθους
• Αντίθεση ιδανικού/χυδαίου, αιώνιου/εφήμερου (Μπωντλαίρ)
• Σύνδεση με συμβολισμό/αισθητισμό (εναντίωση σε σεμνοτυφία, ωφελιμισμό, κερδοσκοπία αστικής τάξης και φροντίδα ύφους, υποκειμενισμό, λογιότητα, εξερεύνηση συνείδησης/αισθήσεων)
• Τέχνη=απόλυτη αξία – αξία καθαρής τέχνης
• Γουλφ: υποκειμενικότητα, Έλιοτ: απρόσωπο τεχνούργημα
• Το έργο ως οργανική ενότητα (ως προς την τεχνική κι όχι το περιεχόμενο) – δομή: ενοποιητικά σχήματα (επαναλήψεις, παραλλαγές, συμμετρίες, κεντρικές αναλογίες, εικόνες, μεταφορές)
• Δυσπρόσιτο έργο στο ευρύ κοινό: χάσμα υψηλής και λαϊκής τέχνης (μοντερνιστής= «μάρτυρας»)
• Όχι κοινή στάση απέναντι στα πράγματα (αντινομικός χαρακτήρας νεωτερικότητας)
• Επιχείρησε να αποδώσει νεωτερική πραγματικότητα ασυνεννοησίας, σύγχυσης, αλλοτρίωσης, απομόνωσης, αντίφασης, διάσπασης (αναζήτηση νοήματος μέσω τέχνης)

 4.1.1 Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ

Ο ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΓΕΡΜΑΝΟΦΩΝΟ ΧΩΡΟ

«Αίσθηση τέλους»: εξπρεσιονισμός

• Έκφραση χωρίς ηθικές αναστολές: άλλη αισθητική πραγματικότητα
• Στόχος: εκστατικός οραματισμός νέου κόσμου + ποιητική καταγραφή πλήθους ερεθισμάτων, αποσπασματικότητας εμπειρίας, υπαρξιακής μοναξιάς/αστάθειας υποκειμένου
• Μέσον: συναισθησία
• Πληθωριστική χρήση παρατακτικής σύνταξης (άρση λογικής σύνδεσης)
• Ελλειπτικότητα λόγου: κάλυψη από φαντασία αναγνώστη
• Άρση έννοιας χρονικής αλληλουχίας (χρονικό ασυνεχές)
• Επιθυμία υπέρβασης ορίων
• Αποδέσμευση λέξεων από συμβατική σημασία τους (περισσότερο ως ήχοι, λιγότερο ως νοήματα)
• Συγχρονικότητα
• Υπαινικτικότητα
• Κολάζ

-Γκέοργκ Τρακλ, εξπρεσιονιστής ποιητής (το «εγώ» στις πολλαπλές του εκδοχές = προνομιακό αντικείμενο τέχνης, ξεπερνά όρια γλώσσας, σχέση χρόνου-μνήμης, τυχαιότητα, πολυπλοκότητα ερωτικού πάθους, πόνος, παρακμή, θάνατος)

-Γκόντφρηντ Μπεν, ποιητής, θεωρητικός εξπρεσιονισμού

• Νεκροτομείο, 1912, ποιητική συλλογή

-Άλφρεντ Ντέμπλιν, συγγραφέας (εξπρεσιονιστικό μοντέλο+συνειρμική γραφή, εσωτερικός μονόλογος)

• Η δολοφονία μιας ανεμώνας, 1910 (συλλογή διηγημάτων)
• Μπερλίν Αλεξάντερπλατς, 1929 (αφηγηματική τοιχογραφία+ ντοκουμέντα= μωσαϊκό διαλέκτων και ιδιολέκτων – μεταφυσική διάσταση ρεαλιστικής περιγραφής πόλης)

-Ράινερ Μαρία Ρίλκε, γερμανόφωνος, «Νέα Αντικειμενικότητα» Ρίλκε= επανακαθορισμός σχέσης εγώ-κόσμου (καθαρή θέαση)

• Ελεγείες του Ντουίνο, 1922 (ποιητική συλλογή, θρηνώδης χαρακτήρας)

ΠΩΛ ΒΑΛΕΡΥ ΚΑΙ ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΟΑ

-Πωλ Βαλερύ, ποιητής, τελευταίος των συμβολιστών, έγραψε κριτικά/φιλοσοφικά δοκίμια. Ωρίμανση συμβολισμού.

• Charmes, 1922 (ποιητική συλλογή – γοητεία-τραγούδι), «Το ναυτικό κοιμητήριο»=άσκηση ρυθμικού ύφους, μετασυμβολιστικών θεμάτων

=Φερνάντο Πεσσόα, Πορτογάλος, μοντερνισμός (έγραφε με ψευδώνυμα/προσωπεία: «ετερώνυμα», ποίηση και πεζά (κριτικά/φιλοσοφικά δοκίμια, προσωπικοί στοχασμοί)

• Το μήνυμα, 1934 (ποιητική συλλογή, δυσνόητο έργο)

ΓΚΥΓΙΩΜ ΑΠΟΛΛΙΝΑΙΡ

-Γκυγιώμ Απολλιναίρ: μοντερνιστής, Γάλλος ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός τέχνης: πρόδρομος πρωτοπορίας 20^ου αιώνα

Νεωτερική ποίηση διερευνά κόσμο ως εικόνα ή κολλάζ (έκφραση κόσμου+ποιητή)

Πρώτη ύλη ποίησης=εύρημα (στόχος:έκπληξη, όρια πραγματικότητας/ψευδαίσθησης)

Ελευθερία έκφρασης: Κατάργηση στίξης – ανοίκειοι λεκτικοί συσχετισμοί.

• Αλκοόλ, 1913 (ποιητική συλλογή)
• Καλλιγραφήματα, 1918, ποιητική συλλογή
• Οι μαστοί του Τειρεσία, 1917, θεατρικό έργο – «υπερρεαλιστικό» (νεολογισμός)

4.1.2 ΑΓΓΛΟΦΩΝΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΕΗΤΣ ΣΤΟΝ ΕΛΙΟΤ

-Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς, Ιρλανδός: αντιτάχθηκε σε νατουραλισμό

• Υπέρβαση αισθητής πραγματικότητας μέσω συμβόλων σε ενιαία πνευματική σφαίρα – πρόδρομος αγγλόφωνου μοντερνισμού
• Ποίηση ονειρώδης, υπαινικτική (αφομοιώνει ρομαντική παράδοση, επηρεάζεται από προρραφαηλίτες ποιητές και αισθητισμό)
• Ποιητική γλώσσα: μουσικότητα, ιστορική συνείδηση, σωματικότητα, ειρωνεία, πολυμορφία, μεταβλητότητα
• Σκοπός τέχνης: έκσταση από παρουσία αιώνιου/σταθερού μέσα στο παροδικό
• Προσωπική μυθολογία για κίνηση ιστορίας: όχι γραμμική (Χέγκελ), αλλά σπειροειδής

Έργα:

• «Η Δευτέρα Παρουσία», 1921 (ιστοριοσοφία Γέητς)
• «Ταξίδι στο Βυζάντιο», 1927 (επίκληση σε βυζαντινό πολιτισμό ως σύμβολο ενότητας, «τεχνουργία της αιωνιότητας»=αντίδοτο στη φυσική φθορά

-Έζρα Πάουντ: ρεύμα εικονισμού (αφετηρία αγγλικού ποιητικού μοντερνισμού) 1910  (ποιητής αμερικανικής καταγωγής)

• Εκπορεύεται από γαλλικό συμβολισμό + ποίηση Γέητς
• Απομακρύνεται από γλώσσα συμβόλων, μυστικισμό και ουμανιστικό υποκειμενισμό τους
• Αμεσότητα εικόνας αναδεικνύει το αντικείμενο
• Εκφραστική ακρίβεια
• Γλωσσική οικονομία
• Πλήρη θεματική ελευθερία
• Αντικαθιστούν «μετρονόμο» (συμβατικό ποιητικό μέτρο) με πρότυπο μουσικής φράσης
• Αντιτάσσεται σε διακοσμητική γλώσσα/ρητορική κ ηθικολογία βικτωριανής ποίησης
• Διαφοροποιείται από γαλλικό συμβολισμό: συνθέτει άμεσες, συχνά αντιθετικές εικόνες.
• Επιρροή από χαϊκού (ιαπωνική επιγραμματική ποίηση)
• Απουσία σχολιασμού ή περιγραφής=πυκνοί νοηματικοί υπαινιγμοί (όχι μεταφυσικοί όμως)

-Ουίνταμ Λιούις: περισσότερο εικονοκλαστικό (βραχύβιο) κίνημα βορτισμού (στροβιλισμού), 1914

• Πρότεινε με βίαιες εκφράσεις την ανατροπή κοινωνίας και παράδοσης
• «τέχνη ατομικότητας» (συνεθλίβει από μαζική αστική κουλτούρα)
• Οικονομία γλώσσας + εικονοποιία = βασικές αξίες

Έργο βορτισμού:

• Κάντος, 1915, Έζρα Πάουντ (ημιτελή ακολουθία ποιημάτων – ετερόκλητα στοιχεία σε νέες σχέσεις, βιογραφία+ιστορία)

-Τ.Σ.Έλιοτ:  αμερικανικής καταγωγής – επιρροές από Λαφόργκ, Μπωντλαίρ, Δάντη, Σαίξπηρ, μεταφυσικούς ποιητές και δραματουργούς 17^ου αιώνα

• συνθέτει ριζικά νέο ποιητικό ιδίωμα: στοχαστικό, απαισιόδοξο, αποσπασματικό, ειρωνικό, υπαινικτικό, θεμελιωδώς διακειμενικό
• εξετάζει σχέση ατομικής συνείδησης με αντικειμενικό κόσμο
• αναμειγνύει καθημερινό/λόγιο, τοπικό/καθολικό, εγκόσμιο/μεταφυσικό, παρελθόν/παρόν, τάξη/χάος, όνειρο/εφιάλτης, καινοτομία/παράδοση
• ποίηση συναισθηματικής συγκράτησης και διανοητικής λεπτότητας: «αντικειμενική συστοιχία»

Έργα Τ.Σ. Έλιοτ:

• «Η έρημη χώρα», 1922, ορόσημο μοντερνισμού (αποσπασματικές εικόνες, πολλαπλές φωνές με αδιευκρίνιστη προέλευση και αποδέκτη, θραύσματα μνήμης χωροχρονικής ρευστότητας, παρηχήσεις, ξενόγλωσσα παραθέματα + προσωπικές αφηγήσεις, συνειρμοί, λογοτεχνική ιστοριογραφία)
• «Οι κούφιοι άνθρωποι», 1925, (αίσθηση θανάτου, καταστροφής, κενότητας μεσοπολέμου)
• «Η Τετάρτη των τεφρών», 1930 (ύστερο έργο)
• «Τέσσερα κουαρτέτα», 1942 (ύστερο έργο, στροφή προς θρησκευτική εμπειρία, ενόραση για κίνηση χρόνου/αιωνιότητας, στοχαστικός/ελεγειακός τόνος, ακρίβεια έκφρασης, ενσωμάτωση παράδοσης)
• «Το ερωτικό τραγούδι του Ι. Άλφρεδ Προύφροκ», 1915 (ποίημα σε μορφή δραματικού μονολόγου – ποιητικό αντικείμενο=αντιήρωας

4.1.3 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΕΡΜΑΝΟΦΩΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

Πολιτικοποιημένη λογοτεχνία ή απολιτική στάση

Πολυφωνία αισθητικών (νεά εσωτερικότητα)  και πολιτικών απαντήσεων στην κρίση:

-Χάινριχ Μαν: πολιτική στάση μέσω σάτιρας

• Ο νομοταγής πολίτης, 1914 (δριμύ κατηγορώ διεφθαρμένης κοινωνίας

-Τόμας Μαν: στροφή προς αισθητική/συμβολική αποτύπωση τέλους εποχής

• Μαγικό βουνό, 1924 (αλληγορική/ειρωνική περιγραφή αστικής τάξης και αστικών λογοτεχνικών προτύπων)
• Ο θάνατος στη Βενετία, 1912, νουβέλα αισθητισμού
• «Ο Μάριος και ο μάγος», διήγημα (παραβολή κατά ναζισμού)

Άλλες πολιτικές παραβολές:

-Φρανς Καφκα (ψυχογράφημα μοντέρνου ανθρώπου)

• Ο αγνοούμενος, 1912
• Η δίκη, 1915
• Ο πύργος, 1922

-Ρόμπερτ Μούζιλ

• Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, 1932 (κατακερματισμός/περιθωριοποίηση υποκειμένου)

Πολιτική + αισθητική αντιμετώπιση ιστορικής πορείας:

-Χέρμαν Μπροχ

• Οι υπνοβάτες, 1951, τριλογία: α. αφήγημα αστικού ρεαλισμού, β. κοινωνική κριτική, σκληρή γλώσσα νατουραλισμού, γ. αποσπασματικό (τέλος ενότητας κόσμου και ταυτότητας υποκειμένου)

ΕΦΙΑΛΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ (γερμανικά)

Δυσοίωνη κατεύθυνση κατακερματισμένου, αντιφατικού υποκειμενικού εγώ.

• Κόσμος κλειστός, σκληρός, παράλογος
• Πρόσωπα υποταγμένα, χωρίς καθορισμένη ταυτότητα, χωρίς όνομα
• Τεχνική αστυνομικού μυθιστορήματος που καταλήγει σε συντριβή ηρώων
• Όχι πρόσβαση ατόμου σε νόημα (νόημα μέσω παραβολών/υπαινιγμών: πολλαπλές ερμηνείες) – λόγος αδυνατεί να εκφράσει συνείδηση υποκειμένου: καφκική γραφή (αποξένωση λέξεων από νόημα/σημασία τους)
• Διαφάνεια, ακρίβεια γλώσσας: ρεαλισμός της παραίσθησης (τρόμος)

Έργα:

• Η μεταμόρφωση, 1912
• «Στην αποικία των τιμωρημένων», 1919 (εφιαλτικό διήγημα)

ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣΤ (ριζική ανανέωση) και ΑΝΤΡΕ ΖΙΝΤ: ΔΥΟ ΚΑΙΝΟΤΟΜΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Νεωτερισμοί πεζογραφίας:

• απόρριψη γραμμικής αφήγησης
• απόρριψη αιτιακής αλληλουχίας γεγονότων
• σύνθετη ψυχολογική υπόσταση ηρώων
• εναλλαγές στο ύφος, στην οπτική

-Μάρσελ Προυστ, Αναζητώντας το χαμένο χρόνο, 1926

• αντιλήψεις για τέχνη κ εφαρμογή τους

• ύφος πυκνό, περίπλοκο, αρχιτεκτονικά δομημένο
• χωρίς δράση/πλοκή
• πλήθος παρεκβάσεων/παρεμβολών
• ρευστότητα ανυπότακτης συνείδησης/ροής χρόνου
• αντίστιξη στο χρόνο: αυτόματη ή παθητική μνήμη
• νέο είδος ψυχολογικού μυθιστορήματος/ νέα μορφή μυθιστορήματος
• δηκτική σάτιρα κοσμικών ηθών (ψυχογραφία μεγαλοαστικής κοινωνίας): αηδία του ζην
• δεν δημιούργησε σχολή, δεν βρήκε μιμητές

-Αντρέ Ζιντ, Οι κιβδηλοποιοί, 1925

• δύσκολο, ιδιότροπο βιβλίο (δεύτερη ανάγνωση)
• απαιτεί ενεργό συμμετοχή αναγνώστη
• χωρίς βασική πλοκή
• διαρκείς αλλαγές ύφους/αφηγητή: αλλαγή οπτικής γωνίας = σχετικότητα αλήθειας
• παρωδεί όλες τις μυθιστορηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί
• υπερβολικά σύνθετο: ένα μυθιστόρημα μαθητείας+4 συναισθηματικές ιστορίες + ημερολόγιο + αστυνομική υπόθεση (μαύρο μυθιστόρημα) + δευτερεύουσες ιστορίες
• σαν πολυφωνική μουσική = αντι-μυθιστόρημα (πρόδρομο «νέου μυθιστορήματος» 1950)

ΑΓΓΛΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: ΑΠΟ ΚΟΝΡΑΝΤ ΚΑΙ ΛΩΡΕΝΣ ΣΤΗ ΓΟΥΛΦ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΖΟΫΣ

Προάγγελοι αγγλόφωνης μοντερνιστικής πεζογραφίας: Χένρυ Τζέημς & Τζόζεφ Κόνραντ

-Τζόζεφ Κόνραντ:

• Λόρδος Τζιμ, 1900, συμβολική εικονοποιία, υπαινικτική, ενδοσκοπική γραφή, πολλαπλές οπτικές, ενδιάμεσοι αφηγητές
• Η καρδιά του σκότους, 1903 (αποικιοκρατία, κατά ιδεολογίας εκπολιτισμού)

-Έντουαρτ Μόργκαν Φόρστερ

• Δωμάτιο με θέα, 1908
• Πέρασμα στην Ινδία, 1924 (φυλετικές/ταξικές/εθνικιστικές προκαταλήψεις βρετανικής κοινωνίας)

-Ντέιβιντ Χέρμπερτ Λώρενς (στροφή προς μύχιο εσωτερικό κόσμο, νέα αισθήματα, δυναμική υποσυνειδήτου – μοντερνισμός)

• Ερωτευμένες γυναίκες, 1920
• Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλυ, 1928 (ενάντια σε υλισμό, διανοουμενισμό και ηθικολογία)

-Βιρτζίνια Γουλφ (αλλαγή μορφής/πορείας μυθιστορήματος 20^ου αιώνα – κεντρική φυσιογνωμία αγγλικού μοντερνισμού, πρόδρομος φεμινιστικής σκέψης). Έγραψε 9 μυθιστορήματα, κριτικά δοκίμια, έθεσε θέμα «γυναικείας γραφής».

Γραφή Γουλφ:

• Θραυσματικές μορφές
• Λυρική ευαισθησία
• Στροφή προς εσωτερικό, αντιφατικά αισθήματα, φευγαλέες σκέψεις, αποσπασματικές εντυπώσεις
• Ασυνεχείς, πολυπρισματικές αφηγήσεις
• Εσωτερικός μονόλογος: Ροή συνείδησης
• Όχι γραμμική/τελεολογική/αιτιοκρατική πλοκή
• Στόχος: η αλήθεια των ανθρώπων, οι μεταβολές της συνείδησής τους
• Πειραματισμός με κανόνες γραμματικής πρότασης, συντακτικού, λογοτεχνικών ειδών.

Έργα:

• «Ένα δικό σου δωμάτιο», δοκίμιο, 1929 (σχέση γυναίκας-λογοτεχνίας), ανεξαρτησία + ιδιωτικότητα)
• Τα κύματα, 1931 (δράμα-ποίημα, ζητήματα παροδικότητας, κοινότητας, ατομικότητας, ζωής, σημασία τέχνης)
• Στο φάρο, 1927 (νοητικές διεργασίες μελών οικογένειας)
• Η κυρία Ντάλλογουεη, 1925 (μνήμη, επίπτωση παρελθόντος στο παρόν)
• Ορλάντο, 1928 («ψευδοβιογραφία»)
• Ανάμεσα στις πράξεις, 1941 (θεατρικό έργο, κριτική θεώρηση αγγλικής ιστορίας)

-Κάθριν Μάνσφιλντ: υπαινικτική/ρυθμική πρόζα

• Το πάρτυ στον κήπο και άλλα διηγήματα, 1922

-Ντόροθυ Ρίτσαρντσον: (εκτεταμένη χρήση τεχνικής ροής συνείδησης)

• Προσκύνημα, 1915-1938 (13 μυθιστορήματα ως κεφάλαια)

-Τζην Ρης: (διερευνά γυναικεία σεξουαλικότητα)

• Καλημέρα, μεσάνυχτα, 1939 (πρωτοπρόσωπη αφήγηση)

-Τζέημς Τζόυς, Ιρλανδός (υπόδειγμα μοντερνιστικής γραφής)

• Οι δουβλινέζοι, 1914 (συλλογή διηγημάτων)
• Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία, 1916 (μυθιστόρημα, νέος ορισμός καλλιτέχνη 20^ου αιώνα: αποστασιοποιημένος αμφισβητίας κοινής ηθικής, επίσημου λόγου, μαζικής κουλτούρας, «επιφάνειες»=αιφνίδιες αποκαλύψεις)
• Οδυσσέας, 1922 καταγωγικό έργο ευρωπαϊκού μοντερνισμού: πειραματική δομή, συμβολικοί παραλληλισμοί/αντιστοιχίες με Οδύσσεια (μυθική μέθοδος), πολυμορφία γλώσσας, πολυπρισματικό, χωρίς στίξη, κυκλικό, εσωτερικό μονόλογο, κορύφωση διακειμενικότητας
• Η αγρύπνια του Φίννεγκαν, 1939 (ακραία γλωσσικά παιχνίδια και διακειμενικές παρηχήσεις)

4.1.4 ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ (avant-garde)

ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΣΤΟΝ ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟ

Πρωτοπορία = εμπροσθοφυλακή (όρος στρατιωτικός), χρήση από Μπακούνιν στην πολιτική του φιλοσοφία – 1863: εισαγωγή όρου.

Σαλόνι του Παρισιού: από το 1725 (καλλιτεχνικό γεγονός)

Σαλόνι των απορριφθέντων, 1863 (Πρόγευμα στη χλόη, πίνακας του Εντουάρ Μανέ)

Ριζοσπαστικά εικονοκλαστικά, αντισυμβατικά, περιθωριοποιημένα καλλιτεχνικά κινήματα τέλους 19^ου και αρχών 20^ου αιώνα

Δράσεις: ίδρυση περιοδικών (πχ περιοδικό Η ανεξάρτητη επιθεώρηση, 1884), συγγραφή μανιφέστων, ακτιβισμός στην τέχνη)

• Εναντίον παράδοσης και περιβάλλοντος
• Αμφισβήτηση κριτηρίων περί ωραίου, ορίων τέχνης
• Αμφισβήτηση ρόλου καλλιτέχνη/κοινού, σκοπού τέχνης ως θεσμού
• Όχι χωρισμός τέχνης-κοινωνίας, σκέψης-δράσης, τέχνης-ζωής
• Συνείδηση μοναδικότητας εγχειρήματος: πειραματισμός, ακραίες συμπεριφορές (παραπέμπουν σε ρομαντισμό)

Όχι όλες πρωτοπορίες σε όλα τα είδη τέχνης. Εικαστικά:

-Συμβολισμός: ιμπρεσιονισμός (έργο ολοκληρώνεται σε συνείδηση θεατή)

-Επίταση ιμπρεσιονισμού: εξπρεσιονισμός (αγωνία πχ Κραυγή, πίνακας του Μουνκ)

-Ρηξικέλευθο κίνημα: κυβισμός (αποδόμηση αναπαραστώμενου αντικειμένου στα συστατικά του και ανασύνθεσή του, αφαιρετικό, γεωμετρικό, πολλαπλές οπτικές πχ. Οι δεσποινίδες της Αβινιόν, έργο Πικάσο)

Φουτουρισμός: επηρρέασε λογοτεχνία – Ιταλία – σύνταξη με φασισμό

Φίλιππο Τομμάζο Μαρινέττι, «Μανιφέστο του Φουτουρισμού», εφημ. Figaro, 1909

Βασικές αρχές κινήματος:

• Απόρριψη παράδοσης (ιστορικής κ καλλιτεχνικής: «παρελθοντισμός»)
• Ενδιαφέρον για μέλλον (πρόοδος, νεωτερικότητα, τεχνολογία, μιλιταρισμός)
• Συνδυασμός τέχνης με ακτιβισμό, θεωρία και πράξη (ίδρυση περιοδικών, αποστολές τιμωρίας κριτικών τέχνης, αστών, περαστικών)
• Μουσική: τέχνη του θορύβου
• Συγγραφείς: Παλατσέσκι, Παπίνι, Ρούσσολο

Ρωσία: φουτουρισμός=κίνημα λογοτεχνικό, ίδρυση:1912 – σύνταξη με κομμουνισμό

Συγγραφείς: Χλέμπνικωφ, Μαγιακόφσκι (ποιητής, εμπλοκή με πολιτική), Μπουρλιούκ

Μανιφέστο: Χαστούκι στα γούστα του κοινού

• Βάρος σε υλικότητα γλώσσας (σχήματα γραμμάτων, τυπογραφική διάταξη)
• Κατάργησαν γραμματική, σύνταξη, λογικό ειρμό
• Δική τους γλώσσα: «ζαούμ» (διαισθητική, ονοματοποιία)

ΝΤΑΝΤΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

ΚΙΝΗΜΑ ΝΤΑΝΤΑ: προέρχεται από γερμανικό εξπρεσιονισμό. Ίδρυση: 1916 (καμπαρέ Βολταίρ, Ζυρίχη).

Ιδρυτής: Τριστάν Τζαρά, Γάλλος

Συνοδοιπόροι: Ρίχαρντ Χούλζενμπεκ, Χούγκο Μπαλ, Χανς Αρπ, Μπρετόν, Σουπώ, Ελυάρ, Περέ

• Ταύτιση ποιητικής-κοινωνικής επανάστασης (βίαιη αντίδραση)
• Μηδενιστική κριτική του λόγου
• Αυθεντικό = απόλυτη ελευθερία
• Αντιτάσσουν απρόβλεπτο κ τυχαίο στο παράλογο της ζωής
• Ολική κατεδάφιση, χωρίς αντιπρόταση άλλων αξιών: προετοιμασία για έλευση υπερρεαλισμού
• Πίσω από μηδενιστική αναρχία, προσδοκία εξαγνισμένης ανθρωπότητας

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: διάδοχος Νταντά (θεωρητική ολοκλήρωση), ροπή σε κομμουνισμό. Κοινό σημείο με Νταντά: φρίκη πολέμου, εξέγερση ενάντια αξιών πολιτισμού

Αντρέ Μπρετόν + Φιλίπ Σουπώ: Τα μαγνητικά πεδία, 1919 (αυτόματη γραφή)

Αντρέ Μπρετόν, Υπερρεαλισμός και η ζωγραφική, 1946

• Αυτόματη γραφή χωρίς αποσάθρωση του λόγου (γλωσσική δομή/νοήματος) = ασυμβατότητα με απόλυτο μηδενισμό ντανταϊστών (οριστική ρήξη: 1922, Διεθνές συνέδριο, Μπρετόν, Παρίσι)
• Πίσω από κάθε πράξη υπάρχει κάποιο νόημα, τρόπος λόγου=τρόπος δράσης
• 1922: επέκταση αυτόματης γραφής σε εμπειρία ύπνωσης
• 1924: Α΄ Μανιφέστο του υπερρεαλισμού, Μπρετόν (εισαγωγή ποιητικής του συλλογής Διαλυτό ψάρι) – Σουρρεαλισμός=αυτοματισμός
• Πίστη σε ανώτερη πραγματικότητα ονείρου, παιχνιδιού σκέψης: όνειρο= μέσο πρόσβασης θέασης έσω κόσμου (προσπάθεια συνένωσης συνειδητού και ασυνείδητου) συλλογικό ασυνείδητο, όνειρο=ιδέα επανάστασης
• Υπερρεαλιστική επανάσταση, 1924, περιοδικό
• Κλίμακα παραδοξολογίας: Φραστική αλχημεία έως μαύρο χιούμορ
• Γνήσια επανάσταση (κίνημα ιδεών): καθολική ανυποταξία
• Συγκεκριμένο, υπαρκτό, χειροπιαστό: προτίμηση σε τόπους/χώρους + στροφή προς ζωγραφική, πολιτική, έρωτα
• Πρακτική διαγραφών Μπρετόν. Β΄Μανιφέστο υπερρεαλισμού, Μπρετόν 1929: υπερρεαλισμός=υπέρβαση αντιθέτων, δυνατότητες ασυνειδήτου
• Σουρρεαλισμός: τέχνη επαναστατική εκτός πολιτικής
• 1938, Διεθνής έκθεση υπερρεαλισμού – διεθνείς ορίζοντες
• Προλεγόμενα για ένα τρίτο μανιφέστο του υπερρεαλισμού ή όχι, 1942 Μπρετόν: ανάγκη ανανέωσης μύθων Δύσης, δημιουργίας νέου
• Ιστορία του υπερρεαλισμού του Ναντώ, 1945: αναγγελία θανάτου κινήματος (ο υπερρεαλισμός όμως επιβιώνει  ως 1969, αντιπολεμική δράση)
• Διεθνής έκθεση υπερρεαλισμού, 1959-60 ΕROS: απαντήσεις με βάση αρχές πάθους κι όχι λογικής (αίγλη τρελού έρωτα)
• Προαναγγέλει Μάη ’68 στο Παρίσι
• 1969: ιστορικό τέλος υπερρεαλισμού από Ζαν Συστέρ: «ο υπερρεαλισμός είναι αιώνιος» (υπέρ ανατροπής καθεστηκυίας τάξης)

4.1.5 ΘΕΑΤΡΟ

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ

Αναβίωση παλιάς σύγκρουσης λογοτεχνίας-θεάτρου

Αντίδραση στην παραδοσιακή έννοια μίμησης του ρεαλισμού: σύμμαχος ο κινηματογράφος (από 1895) = επαναδιαπραγμάτευση ψευδαίσθησης ως απαραίτητο συστατικό θεάτρου, κατάρρευση ιδέας λόγου ως ο μόνος που μορφοποιεί ψευδαίσθηση

Κατακερματισμός, ρευστότητα, ποικιλία μοντερνισμού πρωτοπορίας: νέες τάσεις (εξπρεσιονισμός, φουτουρισμός, βιο-μηχανική, κονστρουκτιβισμός, υπερρεαλισμός)

ΝΤΑΝΤΑ – ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

ΝΤΑΝΤΑ: Ελβετία, 1916, Καμπαρέ Βολταίρ: ιδέα αναπαράστασης

• Θυμός, αηδία, επιθετικότητα
• Άναρθρες κραυγές, ακατάληπτος διάλογος, απουσία πλοκής/λογικής
• Στροφή προς παράλογο, διάλυση κανόνων γλώσσας
• Τεχνική κολάζ/συρραφής: μετάθεση θεατρικής τέχνης από κείμενο στην παράσταση, από γλώσσα στην εικόνα, από νου στο σώμα
• Δύο δημοφιλείς εκδοχές ντανταϊστικού θεάτρου: α. παρωδία, β. «σεναριακή γραφή»

Θεατρικά κείμενα ντανταϊσμού:

• Καρδιά από φωταέριο, 1920, Τριστάν Τζαρά
• Το βόδι στη σκεπή, 1920, Ζαν Κοκτώ (μονόπρακτο χωρίς διάλογο, παντομίμα, γκροτέσκο χιίουμορ, υπερβολικές φιγούρες/ανδρείκελα)

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: 1920, Αντρέ Μπρετόν, Φρόιντ, αυτόματη γραφή (όνειρα, συνειρμοί, παραισθήσεις χωρίς φιλτράρισμα από έλλογη συνείδηση)

Πρόδρομοι: Γκυγιώμ Απολλιναίρ, Οι μαστοί του Τειρεσία, 1917 – Αλφρέ Ζαρρύ, Βασιλιάς Υμπύ, 1896

• Καταστρατήγηση λογικής/χρονικής αλληλουχίας
• Γυναίκες που ντύνονται άνδρες, σώματα που αλλάζουν

Θεατρικά έργα/συγγραφείς:

• Αντονέν Αρτώ, Το θέατρο και το είδωλό του, 1938 – βίβλος νέας πρωτοπορίας, («θέατρο σκληρότητας», ίδρυσε θίασο «Αλφρέ Ζαρρύ» μαζί με Βιτράκ, νεωτερισμοί: ήχοι, φωτισμός – στόχος: η πρόκληση του κοινού)
• Ροζέ Βιτράκ, Βικτόρ ή τα παιδιά στην εξουσία, 1928 (ανάμεσα σε σουρεαλισμό και παράλογο)

4.2 ΕΠΟΧΗ ΒΙΑΙΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ

4.2.3 ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

Μπέρτολτ Μπρεχτ, Γερμανός ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης, πολιτικοποιημένος (υπέρ κομμουνιστικής επανάστασης, εξορία)

• Μπάαλ, 1919 (δίψα για ζωτικότητα και ηδονή
• Τύμπανα μέσα στη νύχτα, 1922 (πολιτικοποιημένο)
• Στη ζούγκλα των πόλεων, 1923 (πολιτικοποιημένο)
• Όπερα της πεντάρας, 1928 (πολιτικοποιημένο
• Για τη θεωρία του διδακτικού θεατρικού έργου, 1949
• Μικρό όργανο για το θέατρο, 1949 (υπέρ παιδευτικού χαρακτήρα θεάτρου)
• Γαλιλαίος, 1939 (όραμα νέου «επικού θεάτρου)
• Μάνα κουράγιο, 1939 (όραμα νέου «επικού θεάτρου: αισιόδοξος δυναμισμός από επιταγή στράτευσης εναντίον πολέμου και εκμετάλλευσης ανθρώπου)
• Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν, 1941 (όραμα νέου «επικού θεάτρου: αποστασιοποίηση κοινού από τα δρώμενα, θεώρηση ως αλληγορία)
• Οι θεωρίες του κυρίου Κόινερ, 1926-1956 (μέθοδος διαλεκτική: καθοδήγηση κοινό προς αλήθεια

4.2.5 ΣΑΜΟΥΕΛ ΜΠΕΚΕΤ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ

Συνέχεια πρωτοπορίας στο μεταπολεμικό θέατρο: θέατρο παραλόγου

• όχι συγκροτημένο κίνημα, αλλά μεθοδολογικό εργαλείο
• απόγνωση ανθρώπου μετά τον Β΄παγκόσμιο πόλεμο
• αδυναμία κατανόησης κόσμου
• αφαίρεση
• ανορθολογισμός
• επανάληψη
• ανούσιο
• κλειστοφοβικό κλίμα χωρίς λύση
• αποσπασματικότητα πολοκής/διαλόγων
• λιτός σκηνικός χώρος, απουσία φύσης/πραγματικότητας
• αποδόμηση γλώσσας, λογικής, ιδεολογημάτων, κανόνων, προτύπων ουμανιστικής σκέψης

Έργα Μπέκετ:

• Περιμένοντας τον Γκοντό, 1952 (γαλλικά – εμβληματικό θεατρικό κείμενο, κρίσιμο σημείο για πέρασμα στο μεταμοντέρνο) παραπέμπει από το στόχο στη διαδικασία, αφήνει ερμηνεία να εκκρεμεί
• Τέλος παιχνιδιού, 1957 (γαλλικά – ασφυκτικός κλοιός, ανύπαρκτος τόπος, ακίνητος χρόνος, οπτικοποίηση αποσάθρωσης/παράλυσης, κίνδυνος γ΄παγκόσμιου πολέμου)
• Μεταγενέστερα έργα γράφτηκαν κυρίως στα αγγλικά

Υλικό Μπέκετ: Βίβλος, Σαίξπηρ, Γκαίτε, Νίτσε, Ντεκάρτ πίσω από ελλειπτικό λόγο και κατακερματισμένη διατύπωση.

Άλλοι συγγραφείς:

• Ευγένιος Ιονέσκο
• Αρτούρ Αντάμοφ
• Ζαν Ζενέ
• Χάρολντ Πίντερ

Δραστηριότητα 23/4^ο κεφ.

Για κάθε τίτλο έργου, δώστε συγγραφέα και προσδιορίστε αν πρόκειται για ποιητικό, πεζογραφικό ή θεατρικό έργο:

Δουβλινέζοι – Τζέημς Τζόυς, διηγήματα

Το μαγικό βουνό – Τόμας Μαν, μυθιστόρημα

Ορλάντο – Βιρτζίνια Γουλφ, μυθιστόρημα

Τετάρτη των τεφρών – Τ. Σ. Έλιοτ, ποιητικό έργο

Ταξίδι στο Βυζάντιο – Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς, ποίημα

Η όπερα της πεντάρας – Μπέρτολτ Μπρεχτ, θεατρικό έργο

Ελεγείες του Ντουίντο – Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ποιητικό έργο

----------

ΣΥΝΟΨΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ

MΕΣΑΙΩΝΑΣ

• Έμμετρη μυθιστορία α. διδακτική, β. ιπποτική (Κρετιέν ντε Τρουά), γ. βυζαντινή
• Έπος: α. Κύκλοι, β. μεσαιωνικά έργα
• Τροβαδουροι (Ντανιέλ Αρνώ 1180, Φογκελβάιντε 1180, Καβαλκάντι 1255)

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ-ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

• Ουμανιστικό πνεύμα (Μακιαβέλι, Έρασμος, Τόμας Μορ)
• Αναγεννησιακή πεζογραφία (Βοκκάκιος, Ραμπελαί, Μονταίνιος)
• Λυρική ποίηση Αναγέννησης (Πετράρχης, Βιγιόν, Μασώ)
• Αφηγηματική ποίηση Αναγέννησης  (Δάντης, Τσόσερ)

16^ος αιώνας:

• Βουκολική έμμετρη μυθιστορία (Σανατζάρο 1504)
• Αφηγηματική ποίηση 16^ου (Αριόστο 1515, Μίλτον 1650, Βόντελ, 1620, Κούντουλιτς 1626, Λαφονταίν 1650)
• Επική ποίηση 16^ου  (Τορκουάτο Τάσο 1581, Καμόενς 1572,  Σπένσερ 1579, Βέντελ 1580, Βαν Ντε Τουτ 1550)
• Λυρική ποίηση 16^ου (Ντυ Μπελαί 1549, Ρονσάρ 1550, Σαίξπηρ 1609, Μπώλωσι 1550, Κοχανόφσκι 1550)
• Βουκολικός ιδεαλισμός (Σίντευ 1550, Ντε λα Φαγιέτ 1650)
• ΘΕΑΤΡΟ: ελισαβετιανό (Σαίξπηρ 1601, Μάρλοου 1580), κομέντια ντελ άρτε

17^ος αιώνας:

• Πικαρέσκο (Θερβάντες 1615, Μπάνυαν 1650, Κέβεδο, Πάσεκ)
• Μεταφυσικοί ποιητές (Τζον Ντον 1611, Άντριου Μάρβελ 1650)

• ΘΕΑΤΡΟ: α. Λαϊκό - μπαρόκ (Λόπε ντε Βέγκα 1620, Καλντερόν ντε λα Μπάρκα 1640), β. Λόγιο-γαλλικός κλασικισμός (Μολιέρος 1650, Ρακίνας 1670, Κορνέιγ 1637)

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Πεζογραφία:

• Παραμύθι (Λα Φονταίν 1650, Σαρλ Περώ, 1680, Βολταίρος 1752)
• Ταξιδιωτικό μυθιστόρημα (Φενελών 1699, Ντάνιελ Νηφόου 1719, Τζόναθαν Σουίφτ 1726)
• Δοκίμιο (Βολταίρος 1734)
• Βιογραφικό αφήγημα (Ρενέ Λεσάζ 1747, Μαριβώ 1740, Αββά Πρεβό 1731)
• Ελεγειακό μυθιστόρημα (Σάμουελ Ρίτσαρτσο 1747, Γκαίτε 1774, Ρουσσώ 1761)
• Σκοτεινή γραφή (Μαρκήσιος ντε Σαντ 1740, Λακλό 1782)
• Ρεαλιστική ηθογραφία (Ρετίφ ντε λα Μπρετόν 1775)
• Αντι-μυθιστόρημα (Λώρενς Στερν 1767, Ντιντερό 1771)
• Επιστολικό μυθιστόρημα (Γκιγιεράκ 1669, Μοντεσκιέ 1721, Γκαίτε 1774, Σάμουελ Ρίτσαρτσον 1747, Ρουσσώ 1761)
• Αυτοβιογραφία (Ρουσσώ 1761)
• Αστικό δράμα (Θύελλα και Ορμή, Γκαίτε 1774, Χέρντερ 1769)
• Μυθιστόρημα μαθητείας (Γκαίτε 1795, Λούντβηχ Τηκ 1798, γερμανικός κλασικισμός)

Ποίηση:

• Λυρική ποίηση (Ρόμπερτ Μπερνς 1750, Μακφέρσον 1760, Μπλέηκ 1790)
• Γερμανικές μπαλάντες (Γκαίτε 1797, Σίλλερ 1798, γερμανικός κλασικισμός)

Θέατρο

• Τραγωδία (Γκαίτε 1808, Σίλλερ1804 (γερμανικός κλασικισμός)
• Κωμωδία (Μαριβώ 1732)

ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

• Θεωρητικές βάσεις: α. Γουέρντσγουερθ-Κόλριτζ 1798, β. Ζερμαίν ντε Σταλ 1810, αδερφοί Σλέγκελ 1798

Ποίηση:

• Λυρική ποίηση: Αγγλία=Γουέρντσγουερθ 1798, Κόλριτζ 1798, Μπλέηκ 1790, Μπάυρον 1820, Κητς 1818, Σέλλεϋ 1818, Γαλλία= Λαμαρτίν 1820, Αλφρέντ ντε Βινύ, Μυσσέ 1830, Βίκτορ Ουγκώ 1856
• Επικολυρική ποίηση (Τεγκνέρ1820, Σαβέδρα 1834, Μισκιέβιτς 1834, Χάινε 1850)

Πεζογραφία:

• Εποποιία (Ουγκώ 1883)
• Ιστορικό Μυθιστόρημα (Ουώλτερ Σκωτ 1820, Αλφρέντ ντε Βινύ 1826, Βίκτορ Ουγκώ 1831, Προσπέρ Μεριμέ 1829, Μαντζόνι 1820, Γκόγκολ 1832, Πούσκιν 1836)
• Εξομολογητικό (Ούγκω Φόσκολο 1798, Σατωμπριάν 1802, Γεωργία Σάνδη 1830)
• Εξωτικό (Σατωμπριάν 1801)
• Αυτοβιογραφικό (Σατωμπριάν 1848)
• Γοτθικό (Ουώλπωλ 1764, Ανν Ράντκλιφ 1794, Μάθιου Λιούις 1796, Μαίρη Σέλλεϋ 1818)
• Πέρασμα προς ρεαλισμό (Σταντάλ 1830, Κάρολος Ντίκενς 1850, Μπαλζάκ 1829)

Θέατρο:

·         Ρομαντικό ποίημα (Μπάυρο 1817, Μυσσέ 1834)

·         Ρομαντικό δράμα (Ουγκώ 1830)

·         Κωμωδία (Γκόγκολ 1832)

ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

• Αγγλικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα (Τζέιν Ώστιν 1811, Σαρλότ & Έμιλυ Μπροντέ 1847, Ουίλλιαμ Θάκερυ 1848, Κάρολος Ντίκενς 1838, Ελίζαμπεθ Γκάσκελ 1855, Τζωρτζ Μέρεντιθ 1885, Άντονυ Τρόλοπ 1867, Τζωρτζ Έλιοτ 1872)
• Γερμανικός ποιητικός ή αστικός ρεαλισμός (Τέοντορ Στορμ 1888, Τέοντορ Φοντάνε 1880)
• Ρώσοι ρεαλιστές (Νικολάι Γκόγκολ 1842, Γκονττσάρωφ 1850, Λέσκωφ 1881, Τουργκένιεφ 1862, Τολστόι 1866, Ντοστογιέφσκυ 1842

ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ

• Γαλλικός (Εμίλ Ζολά 1880, ομάδα Μεντάν-Μωπασσάν/Ουισμάνς, Φλωμπέρ 1856)
• Γερμανικός (Χολτς-Σλαφ, 1889)

Θέατρο Ρεαλισμού/Νατουραλισμού:

·         Γάλλοι: Εμίλ Ζολά, Ανρί Μπεκ 1882, Τζωρζ Μερνάντ Σω 1893, Αλέξανδρος Δουμάς 1848)

·         Γερμανός: Γκέχαρτ Χάουπτμαν 1892

·         Νορβηγός: Ίψεν 1882

·         Σουηδός: Στρίντμπεργκ 1888

·         Ρώσοι: Τολστόι 1886, Γκόργκι 1902, Τσέχωφ 1899

Μετάβαση από 19^ο σε 20^ο αιώνα:

• Παρακμιακό μυθιστόρημα (Ουισμάνς 1884, Γκαμπριέλε ντ΄Αννούντσιο 1889, Όσκαρ Ουάιλντ 1885, Ουώλτερ Πέητερ 1885)

Ποίηση (πρόδρομος: Μπωντλαίρ 1857)

• Προρραφαηλίτες (Ντάντε Ροσσέτι 1848, Κριστίνα Ροσσέτι 1848)
• Παρνασσισμός (Έντγκαρ Άλαν Πόε 1830, Ανρί Μπρεμόν 1890, Λεκόντ ντε λιλ 1870, Ερεντιά 1870)
• Καταραμένοι ποιητές (Πωλ Βερλαίν 1866, Αρτύρ Ρεμπώ 1871, Κόμης του Λωτρεαμόν 1868)
• Συμβολιστές (Ζαν Μορεάς 1886, Στεφάν Μαλλαρμέ 1897, Πωλ Βαλερύ 1922)

Θέατρο:

• Αισθητισμός (Όσκαρ Ουάιλντ)
• Συμβολιστικό δράμα (Ίψεν 1888, Τσέχωφ, Στρίνμπεργκ 1908)
• Παραμυθόδραμα/Δραματικό ποίημα (Χάουπτμαν 1893)
• Στατικό δράμα (Μωρίς Μαίτερλινγκ 1889)
• Αυστριακός Ούγκο φον Χοφμαντσταλ (ιδεαλισμός τραγικών ηρώων)
• Ποιητικό δράμα (Ουίλλιαμ Γέητς 1920)

ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ-ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ 20^ος

Ποίηση:

• Γερμανικός εξπρεσιονισμός (Ράινερ Μαρία Ρίλκε 1922, Άλφρεντ Ντέμπλιν 1910, Γκόντφρηντ Μπεν 1912)
• Μοντερνισμός (Πωλ Βαλερύ 1922, Φερνάντο Πεσσόα 1934, Γκυγιώμ Απολλιναίρ 1913, Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς 1921, Τ.Σ. Έλιοτ 1922, Έζρα Πάουντ 1915-εικονισμός)

Πεζογραφία:

• Γερμανοί: Χάινριχ Μαν 1914, Τόμας Μαν 1912, Φραντς Κάφκα 1912, Ρόμπερτ Μούζιλ 1932, Χέρμαν Μπροχ 1951
• Γάλλοι: Μάρσελ Προυστ 1926, Αντρέ Ζιντ 1925
• Άγγλοι: Τζόζεφ Κόνραντ 1903, Φόρστερ 1908, Βιρτζίνια Γουλφ 1927, Κάθριν Μάνσφιλντ 1922, Τζην Ρης 1939, Τζέημς Τζόυς 1914

ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

• Μανιφέστο: Φίλιππο Τομάζο Μαρινέττι
• Ρώσοι: Μαγιακόφσκι (ποιητής), Χλέμπνικωφ, Μπουρλιούκ

ΝΤΑΝΤΑ

• Ποίηση (Μπρετόν, Σουπώ, Πωλ Ελυάρ)
• Θέατρο (Τριστάν Τζαρά 1920, Ζαν Κοκτώ 1920)

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

• Ποίηση (Αντρέ Μπρετόν+Φιλίπ Σουπώ 1919)
• Θέατρο (Γκυγιώμ Απολλιναίρ 1917, Αλφρέ Ζαρρύ 1896, Αντονέν Αρτώ 1938, Ροζέ Βιτράκ 1928)

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

• Διδακτική ρεαλιστική λογοτεχνία (Μπέρτολτ Μπρεχτ 1928

ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ

• Μεταπολεμικό θέατρο (Μπέκετ 1957)

----------

ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

(να ληφθεί υπόψη ότι τα κείμενα που συμπεριλαμβάνονται στις εξετάσεις αλλάζουν από χρονιά σε χρονιά)

ΙΕΛ Α΄ (Συμπεριλαμβάνεται εδώ μόνο η ύλη της χρονιάς 2013)

ΑΡΝΩ ΝΤΑΝΙΕΛ- CANZO (1180-1200) – Λυρική Ποίηση, γλώσσα οκ

Προβηγκιανός λυρικός ποιητής του Μεσαίωνα,τροβαδούρος/ζογκλέρ

• Εκπρόσωπος κλειστής έμπνευσης: έμφαση σε τεχνική και ρητορικά παιχνίδια που σκιάζουν το νόημα (προκάτοχος Δάντη και Πετράρχη)
• Παράδοση τροβαδούρων δεν συνάδει ακριβώς με ιδεόπλαστο έρωτα, ένταση μεταξύ ρεαλισμού-εξιδανίκευσης
• Καινούρια εικόνα ποιητή/ποίησης
• Γλώσσα οκ
• Λυρικό ύφος+σατιρική διάθεση
• Αυστηρή και σύνθετη πειραματική στιχουργική τεχνική (τονικά μέτρα, ομοιοκαταληξίες)

α. κύριο θέμα ποιήματος: η τέχνη της ποιητικής γραφής, ο ίδιος ο ποιητής και η ποίησή του (ο έρωτας ως έμπνευση ποιητικής δημιουργίας)

β. σε ποιο βαθμό εκφράζει διττή τάση (ρεαλισμός/εξιδανίκευση): ρεαλισμός σε σειρά μεταφορών ή παρομοιώσεων που παραπέμπουν σε κόσμο καθημερινότητας (ο Κρετιέν ντε Τρουά δεν θα το έκανε αυτό). Η ποίηση ορίζει την παράπλευρη επικράτειά της με τρόπο επιγράμματος (ορισμός λειτουργίας ποιητή).

Αρνώ Ντανιέλ= «του αγέρα σοδιαστής»

ΔΑΝΤΗΣ – LA VITA NUOVA, 1293 – Σονέτα – Λυρική Ποίηση, ιταλικά

• Επίδραση ερωτικού πάθους στον ποιητή
• Ταύτιση ομορφιάς-αρετής (ιδανική/εξιδανικευμένη γυναικεία μορφή μεσαιωνικών προτύπων)
• Μορφές ποίησης συγγενείς με «γλυκό νέο ύφος»
• Εμφάνιση Βεατρίκης, που οδηγεί τον ποιητή στη Θεία Κωμωδία, ως ιδανικό και πρόωρα χαμένο ερωτικό αντικείμενο
• Σονέτο: 11σύλλαβος στίχος, ιαμβικό μέτρο, 14+6, σχήμα συγκροτημένο και μελωδικό, κεντρικό θέμα=εξιδανικευμένος έρωτας, πρώτο πρόσωπο

ΒΙΓΙΟΝ – «Μπαλάντα των Μικρών Στοχασμών», 1456, γαλλικά

• καταραμένος ποιητής (αστικός τρόπος ζωής, διωκόμενος, ρήξη με κοινωνία εποχής), κοντά στη λαϊκή παράδοση, συλλογή ποιημάτων Διαθήκη, 1462

• Μπαλάντα: ποιητική φόρμα που προσαρμόζεται εύκολα
• μεσαιωνική σύνδεση λόγου-μουσικής (3 μεγάλες όμοιες στροφές και μία σύντομη ως ρεφρέν), μεγάλη απόκλιση από πετραρχικό σονέτο
• Θέμα: έρωτας παρόντος, μνήμη μέλλοντος, αντιφατικές πλευρές υλικού παρόντος
• Ποικίλος τόνος που εναλλάσεται
• Πρώτο πρόσωπο
• αλληγορικό παιχνίδι διδακτικού χαρακτήρα (εδώ εκφράζει μαρασμό/εξαθλίωση ηθών εποχής)
• Διαφοροποίηση από παράδοση τροβαδούρων.
• Ποίηση ως άμεση και αυθόρμητη έκφραση, καταγραφή εμπειριών καθημερινής ζωής, αντίθετα με Δάντη (ποίηση ως θρησκευτικό κείμενο)

Δραστηριότητα 9/κεφ. 3

Πόσο η ποίηση του Βιγιόν ανταποκρίνεται στα ουμανιστικά πρότυπα;

 Ουμανιστικής έμπνευσης: επίγνωση ποικιλίας ανθρώπινης κατάστασης Απόκλιση από ουμανισμό: α. αντισωκρατική διακήρυξη ανέφικτης αυτογνωσίας β. εικόνα «καταραμένου ποιητή» (νεότερη εικόνα ποιητή σε αντιδιαστολή με τον Αρνώ: «του ανέμου σοδιαστής»)

Θα λέγαμε μακριά από ουμανιστική λογιοσύνη αν δεν υπήρχε ο Έρασμος (εγκώμιο μιας αμφίβολα ουμανιστικής τρέλας)

    

ΒΟΚΚΑΚΙΟΣ – ΔΕΚΑΗΜΕΡΟΝ, 1350 – Συλλογή Διηγημάτων, ιταλικά

·                     Χρήση λόγου ως μέσο επίτευξης

·                     Γυναίκες= αναγνώστριες (νέο λογοτεχνικό κοινό)

·                     Διηγήματα με ενιαίο αφηγηματικό πλαίσιο= προάγγελος μυθιστορήματος

·                     Ερωτικός χαρακτήρας

·                     Αντιεκκλησιαστική στάση

·                     Πρότυπο πεζογραφικού ύφους (μέσο)

·                     Άξονας θεματικής: αποτυχία/επιτυχία ανθρώπινων επιδιώξεων (ουμανισμός)

·                     Κόσμος ανθρωποκεντρικός άρα ουμανιστικός

·                     Ρεαλισμός (επίγεια, κοινωνική οπτική χωρίς ίχνος συμβολικής/χριστιανικής αντίληψης)

·                     Ειρωνεία:  απόσταση αφηγητή από ιδέες που περιγράφει + όχι βεβαιότητα ταύτισης αφηγητή-συγγραφέα

·                     Αρνητικά: α. μέσο ύφος αποκλείει εντάσεις, β. όχι εικόνα ιστορικού, κοινωνικού βάθους μυθιστορήματος (όχι έργο σύνθετης πλοκής)

Δραστηριότητα 10/κεφ. 3

Διακρίνετε στην επιχειρηματολογία του αφηγητή σημάδια κυρίαρχου ρόλου ποίησης στην εποχή αυτή.

Σύνδεση γυναικών με Μούσες, η πεζογραφία ισάξια της ποίησης αφού έχει ίδια πηγή έμπνευσης (γυναίκες).

Σε ποια σημεία υποστηρίζεται ένα πνεύμα νεότερης πεζογραφίας;

Ιδέα διεύρυνσης λόγου με λογοτεχνική αξία. Γυναίκες ανταγωνιστικά με Μούσες = ζωντανό παρόν αμφισβητεί πρωτοκαθεδρία απόμακρου παρελθόντος. Ανατρέπει στερεότυπη ιδεά σχετικά με ρεαλισμό πεζογραφίας = βασίλειο του λόγου.

Σε ποιο βαθμό ταυτίζεται ο αφηγητής με τον Βοκκάκιο ως ιστορικό πρόσωπο;

Σκέψεις και προβληματισμοί Βοκκάκιου, αλλά απόσταση από αφηγητή. Παράδοξη επιχειρηματολογία, αμφίβολο αν ο Βοκκάκιος αντιλαμβανόταν το Δεκαήμερο ως έργο που απευθύνεται κυρίως σε γυναίκες.

Διακρίνετε «μεταμορφώσεις» του αφηγητή (αλλαγές τόνου/οπτικής)

α. Έντονη ρητορική αντιπαράθεση προς επικριτές, β. στρωτός, πράος λόγος, γ. λυρικός τόνος

Δραστηριότητα 11/ κεφ. 3

Εντοπίστε παραλλαγές μέσου ύφους.

- Τυπικό ύφος μεταξύ ποίησης/αγόρευσης του Τσίμα.

- Λαϊκότροπο: σκέψεις κυράς.

- Στο τέλος ειδυλλιακό + ρεαλιστικό στοιχείου (έρωτας)

Προσδιορίστε ουμανιστικές αξίες διηγήματος.

- Δύναμη του λόγου (ρητορική δεινότητα, αξιοποίηση ειρωνείας)

 ΜΟΝΤΑΙΝΙΟΣ – «Περί της μεταμέλειας», ΔΟΚΙΜΙΑ, 1572, γαλλικά

·                     Σημασία στο συγγραφικό εγχείρημα

·                     Θέμα όχι επικεντρωμένο σ΄ αυτό που λέει ο τίτλος (δοκίμιο γαρ)

·                     Δοκίμιο= δοκιμή γραφής, δοκιμάζει ανθρώπινη εμπειρία και δοκιμάζεται μαζί της (συνάρτηση ανθρώπινου υποκειμένου με δοκιμασία γραφής, ο ανθρώπινος εαυτός σχηματίζεται μέσα από γραφή), μικρή έκταση, μεταξύ λογοτεχνίας-φιλοσοφίας, θεματική ποικιλία

·                     Ανθρώπινο υποκείμενο, αυτοβιογραφικό στοιχείο

·                     Σκεπτικισμός, περιέργεια, όχι δογματισμός, σχετικισμός, δημιουργικός πειραματισμός= ουμανιστικά στοιχεία

·                     Επιλεκτική αυτοβιογραφία στον αντίποδα των Εξομολογήσεων του Ρουσσώ, διαρκής δοκιμή, άτυπη συνομιλία με τον εαυτό του

·                     Μονταίνιος: όχι εκπρόσωπος κανενός ρεύματος, προάγγελος honnete homme (όχι ταύτιση όμως: διάσταση με προδιαγραφές ελεγχόμενης κοινωνικότητας honnete homme)

·                     Θεώρηση ανθρώπου όχι καθαρά ουμανιστική: Άνθρωπος ως κέντρο κόσμου, αλλά με επίγνωση αβεβαιότητας, αστάθειας (μετάβαση από ενικό σε πληθυντικό)

·                     Ρητορικά στοιχεία και κυρίως μεταφορές δημιουργούν αίσθηση συγκεκριμένης εικόνας

Δραστηριότητα 6/κεφ. 4^ο

Ζητούμενα: α) εντοπίστε εικόνα αστάθειας ή απροσδιοριστίας ανθρώπινου υποκειμένου, β) στοιχεία ύφους, γ) χαρακτηριστικά αφηγητή που περιγράφει εαυτό του

α) εικόνα αστάθειας κ διαρκούς κίνησης ανθρώπινου υποκειμένου, ενδιαφέρον όχι τόσο στην προσωπική του ιδιομορφία, αλλά στο ότι «περικλείει ολοκληρωμένη μορφή ανθρώπινης φύσης»

β) ύφος: «αφηγούμαι», αίσθηση προφορικότητας, συνοχή χαλαρή, ξαφνική μετάβαση από πρώτο σε δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο, έντονη παρουσία ρητορικών στοιχείων (μεταφορών)=αίσθηση συγκεκριμένης εικόνας,

γ) διαρκής ταλάντωση: έμμεση ή ρητή αναφορά, τάση ταύτισης κ απόσπασης

ΣΑΙΞΠΗΡ – ΣΟΝΕΤΟ 128, 1609 – Λυρική Ποίηση, αγγλικά

Τη μουσική σου όταν παίζεις μουσική μου

Πάνω στο ξύλο που γλυκά αναφωνεί

Με την αφή σου, κι απαλά στην ακοή μου

Της αρμονίας κυβερνάς την ηδονή

Φθονώ τα πλήκτρα που σκιρτώντας από ρίγος

Φιλούν οι ρώγες των δαχτύλων σου, ενώ

Τα δυο μου χείλη που τους πρέπει αυτός ο τρύγος

Με τέτοιο θράσος κοκκινίζουν στο κενό

Μ΄ αυτούς τους ξύλινους πιστούς ν΄ άλλαζαν θέση

Που των χεριών σου τρέχουν πάνω τους χοροί

Κι είναι οι άψυχοι αυτοί, που τους αρέσει

Κι από τα χείλη μου που ζουν πιο τυχεροί

Δως τους λοιπόν αφού ΄ναι τόσο ερωτύλοι

Τα δάχτυλά σου να φιλούν κι εγώ τα χείλη

• Μετεξέλιξη πετραρχικής παράδοσης και απομάκρυνση
• Μορφή: όχι 8+6, αλλά 3 τετράστιχα + δίστιχο
• Θέμα: έρωτας, αλλά σχέσεις ασαφείς, απροσδιοριστία φύλου, μυστηριώδης γυναικεία φυσιογνωμία, ποικιλία προσωπείων λυρικού εγώ, πολυπλοκότητα, αισθήματα αντιφατικά
• Διαλογική και πιο ρεαλιστική και αισθησιακή ρητορική
• Συχνότερη αναφορά σε ιδέα ποίησης και ποιητή (βασικό θέμα)
• Δεν ανατρέπει συμβάσεις, τις μετατοπίζει και τις δραματοποιεί
• Concetto: έντονο στο Σαίξπηρ (ειρωνεύεται πετραρχική εξιδανίκευση)

Δραστηριότητα 12/1^ο κεφ.

Να διακρίνουμε κ να σχολιάσουμε το παιχνίδι ανάμεσα στη μεταφορά κ τη μετωνυμία + την προσωποποίηση

• Δύναμη ποιήματος= ρητορική (μας τοποθετεί ανάμεσα σε ιδεατό κόσμο μουσικής και κόσμο ηδονής αισθήσεων – αφή)
• Α΄στίχος: «μουσική μου»= καθαρή μεταφορά (από υλικότητα σε ιδεατή αφαίρεση μουσικής). Απεικονίζοντας το πρόσωπο τη στιγμή που παίζει= μετωνυμία
• Μεταφορά= ομοιότητα, αφαίρεση (νοερή εικόνα), Μετωνυμία= συγκεκριμένο (πρακτική σύνδεση, υλική αίσθηση, από μέρος σε όλον)
• Μεταφορές με σχέση συνάφειας (πρακτική)= μετωνυμία
• Προσωποίηση: στηρίζεται σε σχέσεις μεταφορικής αναλογίας ή μετωνυμικής συνάφειας
• Τέλος ποιήματος: από ρητορικό σε κυριολεκτικό (αναίρεση σχημάτων λόγου)

 ΣΑΙΞΠΗΡ, ΔΩΔΕΚΑΤΗ ΝΥΧΤΑ, 1600, Ελισαβετιανό θέατρο, αγγλικά

• Ελισαβετιανό θέατρο: περιοδεύουσες ομάδες, συμμετέχουν μόνο άνδρες, σημασία στην κωμωδία και στα ήθη της εποχής
• Έμμετρη κωμωδία
• Σαίξπηρ: εύρος θεματικής, χαρακτήρων, τόπων, γλωσσικό, εικόνας ανθρώπου και κόσμου του (απόρριψη από κλασικισμό)
• Καταστρατήγηση αρχής αρχαίας δραματουργίας γαλλικού κλασικισμού (δεν ακολουθεί αρχή ποιητικών ειδών)
• Μετατόπιση πλοκής από τόπο σε τόπο, σε χρόνο μακρύ απροσδιόριστο
• Ύφος που μεταλλάσσεται
• Δράση διακοπτόμενη από δευτερεύοντα επεισόδια
• Επανασύνδεση με αρχαία ιδέα τραγικού (απομάκρυνση από μεσαιωνική εστίαση ανθρώπινου-θεϊκού δράματος) + στροφή προς ταπεινή ανθρώπινη πραγματικότητα (απομάκρυνση από κλασική τραγωδία) μπαρόκ
• Λόγος καθημερινός
• Ύφος κωμωδίας
• Ο ήρωας διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια του έργου
• Μονόλογοι: προσωπικός τόνος απελπισίας (όχι υψηλός τόνος)
• Σύγκριση θεάτρου-ζωής (υπέρβαση ρεαλισμού)
• Όνειρο, ψευδαίσθηση, μεταμφίεση
• Άνθρωπος και κόσμος σε συνεχή ροή και ένταση, όχι σταθερότητα από θεϊκούς/φυσικούς νόμους (αρχαία τραγωδία) ή ανθρώπινου χαρακτήρα (γαλλικός κλασικισμός), ποικιλία τρόπων αναπαράστασης
• Όχι τελείωση στο υπερπέραν όπως Δάντης, αλλά στον επίγειο κόσμο
• Σαιξπηρική αντίληψη τραγικού: Άμλετ (απόσταση σκέψης-πράξης) Νέα πηγή τραγικού: η κάθαρση τροφοδοτείται από ένταση ανάμεσα σε ανάγκη και αδυναμία σαφήνειας προβλήματος, βεβαιότητας νοήματος

Δραστηριότητα 19/κεφ. 4^ο – Δωδέκατη νύχτα

Πόσα επίπεδα μεταμφίεσης παρουσιάζονται επί σκηνής για τον ελισαβετιανό θεατή και πώς η κατάσταση ενεργοποιεί μηχανισμούς ειρωνείας;

• Την εποχή εκείνη τους γυναικείους ρόλους τους παίζουν άνδρες: ο άνδρας ηθοποιός υποδύεται γυναίκα που υποδύεται τον άνδρα = τυπικό παράδειγμα δραματικής ειρωνείας που υποσκάπτει κύρος ερωτικής ρητορικής και κάνει ν΄ ακούγεται σαν παρωδία της αντρικής εικόνας για τον έρωτα. (ο θεατής γνωρίζει περισσότερα από τον ήρωα).
• Η πλοκή του έργου είναι το πρόσχημα, το θέμα είναι η μεταμφίεση (αναπαράσταση με φορέα της το ανθρώπινο υποκείμενο).
• Διακυβεύεται η ιδέα του φύλου (φαινόμενο κι όχι πραγματικότητα) και η παράδοση του εξιδανικευμένου έρωτα. «Ειρωνική ανάλυση αυλικού υποδείγματος ιδανικού έρωτα» (Γιαν Κοττ).

ΤΖΟΝ ΝΤΟΝ, «Αποχαιρετισμός απαγορευτικός του πένθους, 1633, αγγλικά

Λυρική ποίηση – Μεταφυσικός ποιητής

• Λογιοσύνη
• Εντυπωσιακή εικονοποιία
• Πρωτότυπες μεταφορές
• Θρησκευτικό+ερωτικό συναίσθημα
• Μελαγχολία για αμφιβολία νέου πνεύματος επιστήμης
• Συνάρτηση πάθους-διάνοιας (αντίστοιχο στον 20^ο αιώνα: Τ.Σ.Έλιοτ)
• Σύζευξη λυρισμού με έλλογο στοχασμό
• Ρεαλιστικές αναφορές
• Υπερβολικά αφηρημένη σκέψη
• Κατάχρηση ρητορικών τεχνασμάτων (concetto: κυρίαρχο)
• Ποίηση μεταφυσικών ποιητών ως ακραία έκφανση μανιερισμού
• Παρωδεί συμβατική λυρική ποίηση
• Λογικοί συλλογισμοί (επιχειρήματα)
• Ερωτική σχέση με πνευματικό χαρακτήρα (εξιδανίκευση), παράδοξες οι κεντρικές εικόνες, κρατά τον αναγνώστη σε απορία, απορίες φιλοσοφικού περιεχομένου

ΑΝΤΡΙΟΥ ΜΑΡΒΕΛ, «Στη σεμνότυφη ερωμένη του», 1650 – Λυρική Ποίηση

Μεταφυσικός ποιητής

• Νεοκλασική αισθητική εποχής
• Όρια θνητότητας, παρακμή ομορφιάς, διανοητικής δύναμης: ουμανισμός
• Ανήκει στην αναγεννησιακή παράδοση «άδραξε τη μέρα» (ρητορική της αποπλάνησης)
• Ποίημα σα λογικός συλλογισμός, ,
• παιγνιώδη διάθεση= έντονα λυρικοί ρητορικοί τόνοι (βουκολικής μυθιστορίας) + εικόνες υπερβολικά επιβλητικές ή εμφατικά ρεαλιστικές.
• Απομάκρυνση από όρια καθημερινής εμπειρίας.
• Προκλητικά ρητορικά τεχνάσματα: ειρωνικές υπερβολές, συνεκδοχές (ως ακραία έκφανση μανιερισμού)
• Ρεαλισμός (όχι εξιδανίκευση)

Δραστηριότητα 9/κεφ. 4^ο

Εντοπίστε στοιχεία που θα επέτρεπαν να εντάξουμε τα δύο ποιήματα στην τάση της μεταφυσικής ποίησης του αγγλικού 17^ου αιώνα. Πώς αναπτύσσεται η αντίθετη ροπή τους;

Το ποίημα του Ντον εξιδανικεύει, του Μάρβελ αμφισβητεί την παράδοση της εξιδανίκευσης

ΜΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΣ, ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ, 1681 πικαρέσκο, ισπανικά

• Δονκιχωτισμός= στάση αλαφροΐσκιωτη, αλαζονική, ονειροπαρμένη
• Πρότυπα Δον Κιχώτη οι ήρωες μυθιστορημάτων (δύναμη λογοτεχνίας)
• Παρωδία ιπποτικών αφηγημάτων (εκτοπίζει Παντακρυέλ)
• Το πρώτο σημαντικό νεώτερο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα
• Πρόλογος πρώτου βιβλίου= αντιστοιχία με πρόλογο Δεκαημέρου και Γαργαντούα
• Εξηγεί γιατί εκδίδει βιβλίο χωρίς συνήθη σύμβολα κύρους/σοβαρότητας (Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Αγ. Γραφή κλπ)
• Μικρή πραγματεία για τέχνη λόγου (πεζογραφία
• Ήρωας λογοτεχνικού έργου= λογοτεχνία
• Αφηγητής ο κυρ-Ακοφριμπάς: υποδεικνύει ουδετερότητα αφηγητή (στοιχείο νεότερης μυθιστορηματικής γραφής)
• Ήρωας με σημασία δραματικού και τραγικού ήρωα
• Όχι τραγωδία: τρέλα ήρωα= όχι ηθική ευθύνη. Όχι καθαρή κωμωδία.
• Μέσο ύφος (όπως Βοκκάκιος, χωρίς δραματικές εντάσεις)
• Διάσταση παιχνιδιού, κόσμος ως παιχνίδι
• Ευθυμία οικουμενική και πολυεπίπεδη
• Όχι κριτική διάθεση και προβληματισμός (σ΄ αυτό διαφωνούν διάφοροι μελετητές όπως ο Μπαχτίν: κριτική θεώρηση που εμπεριέχεται στη δομή/γραφή=νέα προσέγγιση στο ζήτημα της αναπαράστασης και συγκρότησης ανθρώπινου υποκειμένου.
• Πολυφωνία= διαρκής διάλογος μεταξύ διαφορετικών γλωσσικών φωνών (τρόπων), ενσωμάτωση δειγμάτων διαφορετικών λογοτεχνικών ειδών, νέα διάσταση στο θέμα της αναπαράστασης, πολυγλωσσία= ποικιλία αναπαραστάσεων ανθρώπινης υπόστασης, ενεργητική πολυγλωσσία νεότερων κοινωνιών, διάλογος= απηχεί εσωτερική συνθετότητα/ποικιλία συνείδησης

Κεφ. 47:

• ρόλος ιπποτικών μυθιστοριών στην τρέλα του Δον Κιχώτη
• Απόψεις για ιπποτικά βιβλία., λογοτεχνία και τέχνη μυθιστορήματος

Δραστηριότητα 13/ κεφ.4^ο

Με ποια έννοια θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το λόγο του καλόγερου ως δείγμα πολυφωνικής μυθιστορηματικής γραφής;

Πολυφωνία: Οι εσωτερικές ασυναίσθητες αντιφάσεις στην τοποθέτησή του είναι που κάνουν την ομιλία του δείγμα διαλογικής μυθιστορηματικής φωνής.

ΚΑΛΝΤΕΡΟΝ, Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΟΝΕΙΡΟ, 1636 – ισπανικό μπαρόκ (θέατρο)

Comedia: δράμα ιστορικού ισπανικού μπαρόκ

• Παιχνίδι ψευδαισθήσεων – πραγματικότητας (σχέση ζωής-ονείρου)
• Αποκάλυψη ταυτοτήτων
• Αίσιο τέλος (γι΄ αυτό και κωμωδία)
• [Χωρισμένο σε 3 μέρες (όχι σε πράξεις), γούστο κοινού, Λόπε ντε Βέγκα]
• Πλοκή απλή και παράδοξη
• Δείγμα φιλοσοφικών διαθέσεων γραφής Καλντερόν (έκφραση θεώρησης κόσμου)
• Αβέβαιες σχέσεις φαντασίας-πραγματικότητας
• Ανάμειξη κωμικού με τραγικό
• Θέατρο εν θεάτρω, μπαρόκ

Α. Ανασυγκροτήστε βασικές αρχές αυτής της θεώρησης κ προσδιορίστε πώς συνδέεται με το ζήτημα αναπαράστασης και ανθρώπινου υποκειμένου.

• Στο κλείσιμο μονολόγου «η ζωή είναι ένα όνειρο μονάχα». Όχι βεβαιότητα πραγματικότητας και εμπειρίας της. Ασάφεια, αινιγματικότητα.
• Αντιδιαστολή με θετική γνώση εποχής: όλοι ονειρεύονται και κανείς δεν το ξέρει. Μόνη βεβαιότητα όχι το τι ή το πώς είναι ο καθένας, αλλά ότι είναι.
• Κρίσιμος ο τελευταίος στίχος: η φαντασία χάνει τη βεβαιότητά της. Πάσχει η διάκριση φαντασίας-πραγματικότητας, νόησης-εμπειρίας.

Β. σε ποια αποσπάσματα σαιξπηρικών έργων συναντήσατε γενική θεματική ή αναλογίες με έργο Καλντερόν;

Μακμπέθ, Τρικυμία Σαίξπηρ: θέμα ψευδαίσθησης ή ονείρου.

ΜΟΛΙΕΡΟΣ, ΜΙΣΑΝΘΡΩΠΟΣ, 1666 - γαλλικός κλασικισμός, γαλλικά

Έμμετρη υψηλή κωμωδία ηθών ή χαρακτήρων (όπως Δον Ζουάν, Ταρτούφος, Φιλάργυρος)  

• Πέντε πράξεις
• Σύγκριση ήρωα με Δον Κιχώτη (αντιμάχεται κοσμική υποκρισία/κοινωνικό ψεύδος)
• Ερμηνεία Μισάνθρωπου σαν είδος ημερολογιακής γραφής συγγραφέα
• Σκληρή γλώσσα ήρωα έναντι καθωσπρεπισμού honnete home
• Κωμωδία σοβαρή για τα γούστα του τότε κοινού (υψηλή: γκροτέσκο= διάσταση πολιτισμικού προτύπου κι όχι τόσο χαρακτήρα)
• Ελληνίζοντα τα κύρια ονόματα στο έργο του Μολιέρου (Άλσετ= Άλκηστις, Φιλέντ= φίλος, Ελιάντ= ήλιος)
• Στοιχεία τραγικότητας ήρωα
• Αίσθηση μελαγχολίας
• Κριτική κοινωνικής τάξης πραγμάτων (θρησκεία, άνθρωπος αυλής), θεωρεί δομή κοινωνίας δεδομένη
• Περιορισμοί ρεαλισμού (όχι ρεαλιστική αναπαράσταση)
• Έργα προσαρμοσμένα σε γενικές αρχές ανθρώπινου προτύπου αυλής και πόλης (honnete homme), ηθικός διδακτισμός

Κοινά-διαφορές με Σαίξπηρ:

Κοινά: έννοια αναπαράστασης, σχέση δύο φύλων

Διαφορές: άλλες τεχνικές (Σαίξπηρ: μακριά από κλασικισμό)

Ποιο κοινωνικό ιδανικό ή ανθρώπινο πρότυπο εποχής εκφράζουν οι απόψεις του Φιλέντ για την κοινωνική συμβατικότητα κ τις ερωτικές σχέσεις;

Ο Φιλέντ εκφράζει με σαφήνεια αρχές κοινωνικής προσαρμοστικότητας και αρμονικής ερωτικής σχέσης κατά το πρότυπο του honnete homme. Έμφαση στο μέτρο της ανθρώπινης φύσης.

Ποια στοιχεία της στάσης του Αλσέστ προσδίδουν ισχύ διαφορετικού προτύπου/αντίπαλου δέους;

Οξεία κριτική και επιμονή στην αντιμετώπιση της δίκης του ως δοκιμασία των ιδεών. Μελαγχολικός τόνος.

Μπορούμε να μιλήσουμε για στάση κριτικής/κοινωνικής κριτικής που αναιρεί άποψη Άουερμπαχ ότι η κριτική είναι καθαρά ηθική;

Ο αναχωρητισμός είναι η ριζικότερη τροπή της πολιτικής κριτικής στο Μολιέρο (ελάχιστα ικανοποιητική με κριτήρια πολιτικής/κοινωνικής δράσης). Προσδίδει απρόσμενα δραματικό τόνο.

ΙΕΛ Β’

ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ, ΟΙ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ, 1770, αυτοβιογραφικό αφήγημα, γαλλικά

• Θεωρία για σπουδαιότητα φύσης και ανάγκη επιστροφής σ΄ αυτήν
• Φιλοσοφικός στοχασμός + ευαισθησία
• Καταγγελία κοινωνίας
• Έκφραση πρωτόγνωρου συναισθηματισμού: αγάπη για ελευθερία, πάθος, θρησκευτικό αίσθημα
• Πρόοδος= παρακμή ηθική και πολιτική
• Θέατρο= διαφθορέας ηθών
• Ατομικισμός
• Προαναγγέλει Ρομαντισμό
• Ονειροπόληση, γραφικός ρεαλισμός (περιγραφές φύσης, αγροτικής ζωής)
• Σπουδή πάνω στην ανθρώπινη υπόσταση
• Ύφος ζωντανό, γλαφυρό: παιδικά/νεανικά χρόνια

Φόβοι: ύφος παθητικής στάσης

Ξεχωριστές στιγμές της ζωής: ύφος λυρικό

• Αυτοβιογραφικό σύμφωνο= δέσμευση απέναντι σε αναγνώστη για αλήθεια

Δραστηριότητα 14/κεφ. 1

Εξομολογήσεις, Ρουσσώ: πώς ο συγγραφέας καλλιεργεί σχέση με αναγνώστη;

• Στοιχείο αυτοβιογραφικής γραφής: προσωπικός/εξομολογητικός τόνος
• Πρωτοπρόσωπη αφήγηση όπου εκφράζεται αδυναμία συγγραφέα να εκφράσει ό,τι αισθάνεται.
• Αποκάλυψη αδυναμίας: καλλιεργεί στενή σχέση με αναγνώστη, σχέση εμπιστοσύνης. Εκ βαθέων εξομολόγηση
• Αυτοβιογραφικό σύμφωνο

ΓΚΑΙΤΕ – ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΝΕΑΡΟΥ ΒΕΡΘΕΡΟΥ, 1774 – Θύελλα και Ορμή

Επιστολικό μυθιστόρημα

• Μανιφέστο του Sturm and Drang: διακήρυξη ρομαντικής αντίληψης για αυθόρμητη καλλιτεχνική δημιουργία (αντίδραση σε ρασιοναλισμό διαφωτισμού), γλώσσα φυσική= ποίηση φυσική, επαναστατικός χαρακτήρας κινήματος, έξω από λογοτεχνικές συμβάσεις, ήρωες παράφοροι, αστικό δράμα, μυθιστόρημα, φύση πιο αληθινή από κοινωνία
• Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου: μοντέρνος ευρωπαϊκός μύθος
• Αποσπασματικός χαρακτήρας έργου
• Υφολογικές διακυμάνσεις επιστολών
• Εξομολογητικός τόνος (ταύτιση αναγνώστη με ήρωα)
• Άποψη Σπινόζα: θεός=φύση
• Άποψη Γκαίτε: καλλιτεχνική διάνοια=φύση
• Μελαγχολία, ατομικότητα, εσωστρέφεια, πάθος
• Διεκδικεί χειραφέτηση έκφρασης και συναισθήματος από νεοκλασικούς καλλιτεχνικούς κανόνες κομψότητας/λογικής κι από κοινωνικές συμβάσεις
• Καλλιτεχνική δημιουργία= χείμαρρος της μεγαλοφυίας
• Έρωτας έξω από περιορισμούς αστικής κοσμιότητας
• Έλξη ρομαντικών προς φυσικά τοπία και φυσικά ήθη/συναισθήματα (ρομαντικό όραμα επιστροφής στη φύση, ταύτιση εσωτερικού κόσμου καλλιτέχνη με φυσικό κόσμο)
• Καλυβάκι= θυμίζει ειρηνικό ειδύλλιο, καταφύγιο
• Λατρεία φύσης και εξέλιξη Γκαίτε προς κλασικισμό κι από κει σε συμβολισμό
• Φιλοσοφία της ζωής και θεωρία περί τέχνης συμβαδίζουν

Δραστηριότητα 18/κεφ. 1^ο , (επιστολές, ΙΕΛ σ.59)

Ποια χαρακτηριστικά του «Θύελλα και Ορμή» εντοπίζετε στις δύο επιστολές;

• Φύση = καθρέφτης ψυχικών διαθέσεων ιδιοφυούς/ευαίσθητου υποκειμένου
• Κυριαρχία συναισθήματος που δεν αποκλείει φιλοσοφικό αναστοχασμό που υποβάλλεται από φύση.
• Φύση = καλλιτεχνική ιδιοφυΐα (διαισθητική δημιουργία, χωρίς κανόνες).
• Ενθουσιώδης ενατένιση φύσης και ευδαιμονίας που ως ύψιστος καλλιτέχνης προσφέρει + καταγραφή απελπισίας Βέρθερου για αδυναμία δημιουργίας (επιθυμία να ταυτιστεί με το θείο: άρση ατομικότητας, επιβεβαίωση ατομικότητας μέσω καλλιτεχνικής δημιουργίας= αμφιθυμική σχέση Βέρθερου-φύσης (φύση = Υψηλό, Θεός, Τέχνη + Δέος, Άβυσσος, Θάνατος).

ΛΑΜΑΡΤΙΝ, «Η λίμνη», 1820 (συλλογή: Ποιητικοί ρεμβασμοί) Ρομαντισμός

• Ρομαντισμός: (1798-1830) αντίδραση στις κλασικές θεωρίες (διαφωτισμός/κλασικισμός), εγκατάλειψη ορθολογισμού, συναίσθημα, φαντασία, ονειροπόληση, μυστήριο, ανήσυχοι/διχασμένοι ήρωες, ποιητική των ερειπίων/τάφων (αισθητική τρόμου/θανάτου), επανάσταση στον τρόπο που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, έξαρση λυρισμού, πηγή έμπνευσης=ιστορία λαού+προσωπικές αναμνήσεις+φύση, απόλυτη ελευθερία συγγραφέα, ατομικισμός, φαντασία, υποκειμενικότητα, έκφραση περιβάλλοντος κόσμου μέσα από «εγώ» συγγραφέα, πεσιμισμός (ανικανοποίητο), αποξένωση, ευαισθησία, αισθαντικότητα, πάθος, ταύτιση με φύση, άρνηση πραγματικότητας, ατονία λογικής, roman= «έρως», διήγημα, μυθιστόρημα με ερωτική ιστορία/ειδύλλιο, θέματα που τονίζουν εθνικά στοιχεία, θρησκευτικά, ιπποτικά, ερωτικά γεγονότα, Σατωμπριάν, Ουγκώ, Λαμαρτίν, Μυσέ, Σκωτ, Σέλλεϋ, Μπάυρον, Κόλριτζ κ.α.
• Γαλλικός ρομαντισμός: ρίζες=Ρουσσώ, αρχή γαλλικού ρομαντισμού= Ποιητικοί στοχασμοί, Λαμαρτίν 1820, επιθυμία μεταφοράς της λογοτεχνίας στις λαϊκές μάζες κάτι που φοβάται η άρχουσα τάξη (Λαμαρτίν, Βινύ, Σάνδη).

Δραστηριότητα 5/κεφ.2^ο

Λαμαρτίν «Η λίμνη», Ποιητικοί στοχασμοί. Πώς προβάλλεται η φύση και τι σχέση αναπτύσσει μαζί της το ποιητικό υποκείμενο;

• Έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία.
• Πέρα από προσωπική θλίψη συλλογισμοί για ανθρώπινη μοίρα, αγωνία για το χρόνο, επιθυμία διαιώνισης αγάπης έστω και με την ανάμνηση.
• Μοιράζεται με λίμνη την ανθρώπινη αγωνία (προσωποποίηση), παίρνει μορφή έμπιστης φίλης. Προσωποποίηση και άλλων στοιχείων φύσης: βράχοι, σπηλιές, δάση – καλούνται να διατηρήσουν μνήμη και να διαιωνίσουν έρωτα ποιητικού υποκειμένου.

ΒΙΚΤΩΡ ΟΥΓΚΩ, ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ, 1831, Ρομαντισμός, γαλλικά

• Αρχηγός ρομαντικής σχολής
• Παναγία των Παρισίων: αναβιώνει Παρίσι του 1482, κόσμος σκοτεινός, αλλόκοτα πλάσματα
• Γοτθικό μνημείο= κέντρο θεματικής
• Στοχασμοί πάνω σε μεγάλα θέματα εποχής
• Κοινωνική, παιδευτική, εκπολιτιστική αποστολή ποιητή
• Πρόλογος Κρόμγουελ: μεταστροφή Ουγκώ προς φιλελευθερισμό
• Ερωτήματα αρμονίας, τάξης κόσμου, ανθρώπινη μοίρα
• Σφοδρή αντιπαράθεση οπαδών κλασικισμού με νέα αισθητική= μάχη του Ερνάνη (ρομαντισμός= φιλελευθερισμός στη λογοτεχνία)
• Έγραψε θεατρικά/δραματικά έργα, ποίηση (ελεγειακός τόνος), σάτιρες, εποποιία
• Φιλοσοφικός, ηθικός στοχασμός= ανασύσταση νοήματος ζωής

ΓΚΥΣΤΑΒ ΦΛΩΜΠΕΡ, ΜΑΝΤΑΜ ΜΠΟΒΑΡΥ, 1856 – Νατουραλισμός, γαλλικά

• Αναδρομή στα εφηβικά αναγνώσματα της ηρωίδας= καταβολές ιδιότυπου ψυχισμού της και αισθήματος αδικαίωτου.
• Αντίστοιξη στα ονειροπολήματα της ηρωίδας= η λεπτή ειρωνεία του αφηγητή (ξυπνά κριτική οξυδέρκεια αναγνώστη)
• Ανάγνωση μυθιστορημάτων: απαγορευμένη απόλαυση
• Έτοιμες εικόνες για να αναπαραστήσει πραγματικότητα, αντιστάθμιση ζωής μέσω ονείρου = ψευδαισθητική δύναμη αναγνωσμάτων, ταύτιση με ήρωες
• ζωή Έμμας σαν μυθιστορηματικό πρόσωπο, σύγχυση πραγματικό με μυθιστορηματικό κόσμο

Υπογραμμίστε λέξεις/εκφράσεις κριτικής απόστασης αφηγητή/ηρωίδας. Στόχος χρήσης λεπτής ειρωνείας;

-Αναγνωστική μανία: Βουλιμία (μεταφορά)

-Επαφή με βιβλία: υποβαθμισμένη σε χειρωνακτική εργασία (κονιορτός)

-Μακροπερίοδη φράση, σχοινοτενής παράθεση: υποτίμηση θεμάτων ρομαντικών αναγνωσμάτων+ χρήση πληθυντικού: καταργεί ιδεαλιστική προβολή μοναδικού βιώματος+ παράθεση κοινότοπων παρομοιώσεων: περιπαικτική ειρωνεία (υπογραμμίζει στερεότυπο χαρακτήρα ρομαντικών ηρώων)

Στόχος λεπτής ειρωνείας και χιούμορ αφηγητή

·                     μέγεθος τύφλωσης ηρωίδας

·                     αφύπνιση κριτικής σκέψης αναγνώστη (όχι ταύτιση με ήρωα)

·                     σκωπτική διάθεση συγγραφέα έναντι ρομαντικής θεματολογίας και

μυθιστορηματικού ψεύδους

ΓΚΥ ΝΤΕ ΜΩΠΑΣΣΑΝ, «ΤΟ ΠΑΛΙΑΛΟΓΟ», 1850, Νατουραλισμός

(μαθητής του Φλωμπέρ)

• αποστασιοποιήθηκε από θεωρητικό δογματισμό ομάδας Μεντάν
• διηγηματογραφία
• φανταστικό στοιχείο χωρίς εξωπραγματικό πλαίσιο δράσης, καταστάσεις με λογική εξήγηση (αληθοφάνεια), ιστορίες περιπέτειας/τρόμου
• τεχνική διηγηματογραφίας: εγκιβωτισμός, αναδρομική αφήγηση (εμβόλιμος αφηγητής σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο)
• πρόλογος Πιέρ και Ζαν, 1888: μεθοδολογία παρατήρησης Φλωμπέρ
• δάνεια από λαϊκούς θρύλους
• νατουραλιστική προσέγγιση ήρωα= επιστροφή στην κατάσταση κτήνους
• συμβολισμός χρωμάτων, ενεργοποιεί έμμονες ιδέες και φόβους, Διηγήματα της μπεκάτσας, 1884
• Διαφορετική εικόνα ζωής ανθρώπων και χωριού (αφέλεια και πρωτογονισμός δεν ταυτίζεται με άδολη σκέψη, αλλά με κουτοπονηριά)
• Απομυθοποίηση ανωτερότητας ανθρώπινης υπόστασης σε σχέση με κόσμο και αγνότητα κατοίκων υπαίθρου

ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ, ΚΑΗΜΟΣ, 1886 – διήγημα, Νατουραλισμός

• Άθλια, μίζερη ζωή ρωσικού λαού
• Παγωμένη ακινησία
• Πόνος απέραντος, αλλά αθέατος
• Πρόσωπα συμπαθητικά, ευαίσθητα, μικροαστικός κόσμος ρώσικης κοινωνίας
• Όχι συνταρακτικά γεγονότα, ναι εσωτερικές συγκρούσεις, λεπταίσθητη συμπόνοια
• Διακριτική ειρωνεία, περιγράφει δραματικά/κωμικά αδιέξοδα
• Εισαγωγή συμβολικών στοιχείων
• Ποιητική ατμόσφαιρα

ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ, ΘΕΙΟΣ ΒΑΝΙΑΣ, 1899 – Θεατρικό έργο νατουραλισμού

• Μετεξέλιξη του έργου Το στοιχείο του Δάσους, 1899
• Αδιέξοδα ζωής, αντιφάσεις ανθρώπινης συμπεριφοράς
• Επιστροφή στην ανία καθημερινότητας, στις συνήθειες, στη μοναξιά, παρακμή και φθορά ύπαρξης

Δραστηριότητα 11/κεφ. 3^ο ΙΕΛ Β΄

Λειτουργία δραματικής σύγκρουσης στο κείμενο.

• Οι ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με τα αδιέξοδά τους. Λύση: επιστροφή στα καθημερινά, στα γνωστά και ασφαλή.
• Δραματική σύγκρουση δεν αφορά εξωτερικές διεργασίες ή πολιτικές/κοινωνικές αλλαγές, αλλά στις σχέσεις προσώπων, στις αδυναμίες και ψυχολογικές μεταπτώσεις τους. Υποδόρια και εκφυλιστική η σύγκρουση, αφορά τον κάθε χαρακτήρα. Δεν εξαντλείται στην ένταση της στιγμής, ούτε φέρνει ανατροπή στην κορύφωσή της.
• Ξέσπασμα ήρωα σηματοδοτεί επιστροφή στη συνήθεια/φθορά.

ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ, «Η ΜΟΝΑΞΙΑ», Μικρά Ποιήματα σε Πεζό, 1869 – Ποίηση

Πεζό ποίημα (τελευταίος εκφραστής ρομαντικού λυρισμού)

• Όχι τέχνη για την τέχνη, όχι απρόσωπη τέχνη
• Τελευταίος εκφραστής ρομαντικού λυρισμού μέσω ατομικού εγώ απέναντι στο θάνατο και στη μοίρα
• Εξερευνά σκοτεινή πλευρά ανθρωπότητας
• Μεταφυσικά ερωτήματα
• Εγκατάλειψη ιστορικού παρελθόντος και ειδυλλιακού εξωτισμού ρομαντικής θεματολογίας
• Εστίαση στο ανώνυμο πλήθος της πόλης
• Θεματική: πρόσωπα και ζωή μεγαλούπολης + ψυχικός κόσμος ποιητή
• Δυαρχία: δυισμός ψυχικού κόσμου ποιητή
• Προσέγγιση απόλυτου ως αισθητικό ιδεώδες + συνηθισμένη ψυχή έρμαιο αδυναμιών
• Ανίατη μελαγχολία ποιητή, spleen

Μικρά ποιήματα σε πεζό

• Ποίηση σε πεζό= όχι προσπάθεια χειραφέτησης από περιορισμούς προσωδίας
• Πεζό ταιριάζει με ειρωνικό και σαρκαστικό, κυνικό ύφος
• Νεωτερικό στοιχείο: φανταστικό πίσω από πεζή πραγματικότητα, παράδοξο πίσω από αληθοφανή λεπτομέρεια, προσφυγή στη μέθη, στο όνειρο, στην τρέλα, μεταμόρφωση πραγματικότητας, διαφυγή
• Ελεύθερη βούληση + αρχές δανδή= είδος θρησκείας για ποιητή, αντιτάσσεται σε μετριότητα, βάσει αισθητικών κριτηρίων κι όχι ηθικών
• Αίσθηση όρασης +ποιητική ενόραση= καινοτομία, προσδίδει μεταφυσικές διαστάσεις στην κοινότοπη αστική καθημερινότητας
• Αποδίδει μελαγχολία παρισινής μεγαλούπολης (πεζό: ελεύθερη έκφραση φιλοσοφικών, αισθητικών προβληματισμών).
• Εστίαση εδώ στην αμφίθυμη σχέση έλξης-άπωσης επαφής ποιητικού «εγώ” με πλήθος αστικής κοινωνίας

Δραστηριότητα 12/κεφ. 3^ο ΙΕΛ Β΄

Ποίημα «Η μοναξιά»: προσδιορίστε δίβουλη στάση ποιητικού υποκειμένου έναντι αστικής κοινωνίας.

• Ποιητικό εγώ: αίσθημα μοναξιάς ως συνέπεια «αριστοκρατικού» (με αισθητική σημασία όρου) αισθήματος αυτάρκειας και ανεξαρτησίας. Ειρωνεύεται υπαινικτικά τον φιλάνθρωπο εκδότη εφημερίδας σε αντίθεση με Ροβινσώνα Κρούσο του Ντηφόου δεν μπορεί να νιώσει αρετές μοναξιάς.

• Αίσθημα μοναξιάς Μπωντλαίρ (εκούσια: πράττειν) σε αντίθεση με ίδιο αίσθημα σε Λαμαρτίν και Σατωμπριάν (ακούσια: πάσχειν). Ηθελημένη μοναξιά. Προστρέχει σε μεγάλους κλασικούς: Λα Μπρυγιέρ και Πασκάλ για να βρει σύμμαχους στην εκούσια μοναξιά. Εκπόρνευση: αναζήτηση ευτυχίας στο πλήθος (συγχρωτισμό αγελαίων ενστίκτων).

ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ, Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ, 1912 – Παρακμή, γερμανικά

Νουβέλα, γερμανόφωνη πεζογραφία μεσοπολέμου, μοντερνισμός

• Αισθητική και συμβολική αποτύπωση τέλους εποχής (πολιτική στάση)
• Αλληγορική και ειρωνική περιγραφή αστικής τάξης
• Μυθική μέθοδος
• Εξαιρετικό δείγμα παρακμιακής λογοτεχνίας
• Πραγματεύεται σχέση ζωής και τέχνης, απολλώνιο-διονυσιακό, κάλλος, αγαθότητα
• Μυθολογικά σύμβολα (μυθική μέθοδος) – Φιλοσοφικές θεωρίες

ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΜΠΑΤΛΕΡ ΓΕΗΤΣ, «Η ΔΕΥΤΕΡΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑ», 1919, αγγλικά

• Ιρλανδός συμβολιστής ποιητής, αντιτάχθηκε στον νατουραλισμό
• Υπέρβαση αισθητής πραγματικότητας μέσω συμβόλων σε ενιαία πνευματική σφαίρα (πρόδρομος αγγλόφωνου μοντερνισμού)
• Ποίηση ονειρώδης, υπαινικτική (αφομοιώνει ρομαντική παράδοση, επιρροές από προρραφαηλίτες και αισθητισμό)
• Ποιητική γλώσσα: μουσικότητα, ιστορική συνείδηση, σωματικότητα, ειρωνεία, πολυμορφία, μεταβλητότητα
• Σκοπός τέχνης: έκσταση από παρουσία αιώνιου στο παροδικό
• Άντλησε από εθνική λαϊκή παράδοση και αποκρυφισμό
• Αντανακλάται στο ποίημα η αποκαλυπτική θεωρία του για την κίνηση της ιστορίας: σπειροειδής κι όχι γραμμική (όπως έλεγε ο Χέγκελ).

ΡΑΪΝΕΡ ΜΑΡΙΑ ΡΙΛΚΕ, ΕΛΕΓΕΙΕΣ ΝΤΟΥΙΝΟ-1923-εξπρεσιονισμός, γερμανικά

• Εξπρεσιονισμός: γερμανόφωνο ρεύμα, ένταση κατάρρευσης πολιτισμού, «αίσθηση τέλους», ουτοπία η αναγέννηση, εκστατικός λυρισμός, υπερβολική προφητική γλώσσα, αποσπασματικότητα, υπαρξιακή μοναξιά/αστάθεια, συναισθησία, παρατακτική σύνταξη, άρση λογικής σύνδεσης, ελλειπτικότητα λόγου (κάλυψη από φαντασία αναγνώστη), χρονικό ασυνεχές, αποδέσμευση λέξεων από συμβατική σημασία, συγχρονικότητα, υπαινικτικότητα, κολάζ, επιθυμία υπέρβασης ορίων
• Συμβολισμός: ποίηση, μυστηριακή δύναμη συμβόλων μέσω των οποίων υποδηλώνονται οι ονειρικές εντυπώσεις (υποβολή), υποβλητική μουσικότητα (σύνθεση ήχων/αισθημάτων/νοημάτων ως έκφραση βαθύτερης ενότητας εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου), περιορισμός εννοιολογικού περιεχομένου, αδιαφανή σύμβολα (στην αφηγηματική τέχνη εμφανίζεται με τη ρευστή γραφή και το αυθόρμητο ύφος), πίσω από ύλη βλέπει ιδέες, υλικός κόσμος=σύμβολο νοητού κόσμου, ρεμβασμός, φευγαλέα εντύπωση, γλωσσική ελευθερία (ελεύθερος στίχος), νοηματική ασάφεια, συναισθησία
• Νέα Αντικειμενικότητα Ρίλκε= επανακαθορισμός σχέσης εγώ-κόσμου
• Περιγράφει συμβολικά την ανθρώπινη πράξη.

Μυθικά σύμβολα: παιδί, ερωτευμένοι, ήρωας, Άγγελος

• Μελαγχολική διάθεση, θρηνώδης χαρακτήρας, έντονος λυρισμός, οξυδέρκεια
• Πολύπλοκα ψυχικά τοπία, πεπερασμένο ζωής
• Τρίτη Ελεγεία: αφιερωμένη στον έρωτα ως φυσική δύναμη με τρομακτικό πρόσωπο

Δραστηριότητα 4/κεφ. 4^ο ΙΕΛ Β΄

Τρίτη Ελεγεία, πώς περιγράφεται η πορεία του λυρικού υποκειμένου προς την ερωτική ωρίμανση

• Δύο πρώτες ελεγείες: έντονη αντίθεση ανθρώπινης ύπαρξης/αγγέλου (υπερβατικό). Τρίτη: δεν υπάρχει αυτή η αντίθεση. Σεξουαλικότητα αντικαθιστά αγγελικό στοιχείο. Στην αρχή έχει αποτρόπαιο πρόσωπο. Στη συνέχεια, το φριχτό χάος (ξύπνημα ερωτικού ενστίκτου) μετατρέπεται σε θαλπωρή (συνάντηση με αγαπημένη) που καθορίζεται από ήδη διαμορφωμένους ψυχικού μηχανισμούς.
• Φιγούρα μητέρας: εξουσιάζει με τρόπο αμφίσημο τη σεξουαλικότητα του λυρικού υποκειμένου. Το προστατεύει από σκοτεινή ύπαρξη έρωτα και ορίζει ερωτική του συμπεριφορά: αμφιθυμία. Προϋπόθεση για την ερωμένη και εμπόδιο για ανεπηρέαστη από παρελθόν ένωση εραστών.

ΚΑΦΚΑ, Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ, 1915, Μοντερνισμός, γερμανικά

Νουβέλα

• Εφιαλτικός κόσμος Κάφκα
• Δυσοίωνη κατεύθυνση κατακερματισμένου, αντιφατικού υποκειμενικού εγώ
• Κόσμος κλειστός, παράλογος, σκληρός
• Τεχνική αστυνομικού μυθιστορήματος που καταλήγει σε συντριβή ηρώων
• Όχι πρόσβαση ατόμου σε νόημα, όχι έκφραση συνείδησης υποκειμένου
• Καφκική γραφή= αποξένωση λέξεων από νόημα/σημασία τους
• Ακρίβεια γλώσσας: ρεαλισμός της παραίσθησης, τρόμος
• Σύνδεση εφιαλτικού με πραγματικό, ανεξήγητο
• Περιγράφει με αλληγορικό τρόπο την υπαρξιακή απομόνωση ανθρώπου, αισθήματα ενοχής απέναντι στους άλλους κ νευρωτική δομή οικογένειας
• Καταδεικνύει υποκρισία ανθρώπινων σχέσεων.

Δραστηριότητα 10/κεφ. 4^ο, ΙΕΛ Β΄

Με ποιον τρόπο η αφήγηση πραγματεύεται αλλόκοτο συμβάν μεταμόρφωσης;

Παρουσίαση γεγονότων από αφηγητή χωρίς σχολιασμούς κι επεξηγήσεις. Μοιάζει να ταυτίζεται με ήρωα που δεν αντιλαμβάνεται τι γίνεται ακριβώς. Αν και η τριτοπρόσωπη γραφή δημιουργεί αίσθηση απόστασης, εδώ εφόσον η μοναδική αφηγηματική οπτική είναι αυτή του ήρωα, οδηγεί σε ταύτιση αναγνώστη με ήρωα μέσω του αφηγητή: γοητεία καφκικού κόσμου (το άτομο ως αντικείμενο, έρμαιο άγνωστων και ανεξήγητων δυνάμεων)

ΖΑΝ ΚΟΚΤΩ, ΤΟ ΒΟΔΙ ΣΤΗ ΣΚΕΠΗ, 1920 – Ντανταϊσμός, γαλλικά

• Ντανταϊσμός: ταύτιση ποιητικής-κοινωνικής επανάστασης, μηδενιστική κριτική λόγου, απόλυτη ελευθερία, απρόβλεπτο, τυχαίο, παράλογο
• Άναρθρες κραυγές, ακατάληπτος διάλογος, απουσία πλοκής, λογικής
• Κολάζ, συρραφή
• Μετάθεση θεατρικής τέχνης από κείμενο σε παράσταση
• Καταργεί δομή/φόρμα θεατρικού κειμένου
• Άναρχη, αυτοσχεδιαστική, συνειρμική γραφή
• Όχι σκιαγράφηση χαρακτήρων
• Εικόνα-παράσταση κυρίαρχη του λόγου
• Γκροτέσκες φιγούρες, άνθρωποι ανδρείκελα
• Μηχανική κίνηση

ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ, ΣΤΟ ΦΑΡΟ, 1927, Μοντερνισμός, αγγλικά

Κορυφαία εκπρόπωπος μοντερνισμού, σημείο αναφοράς φεμινιστικής σκέψης

• Θραυσματικές μορφές
• Λυρική ευαισθησία
• Στροφή προς εσωτερικό, αντιφατικά συναισθήματα, φευγαλέες σκέψεις
• Ροή συνείδησης
• Εσωτερικός μονόλογος
• Όχι γραμμική, αιτιοκρατική πλοκή
• Αυτοαναφορικότητα
• Διακειμενικότητα
• Στόχος η αλήθεια των ανθρώπων, οι μεταβολές συνείδησης
• Πειραματισμός με κανόνες γραμματικής πρότασης, συντακτικού, λογοτεχνικών ειδών
• Στο φάρο: νοητικές διεργασίες μελών οικογένειας
• Υπαινικτικότητα
• Ποιητική, εσωτερική, ελλειπτική γραφή
• Αποσπασματικές σκέψεις

Δραστηριότητα 13/κεφ. 4 ΙΕΛ Β΄

Ανιχνεύστε χαρακτηριστικά μοντερνιστικής πεζογραφίας, διατυπώστε τρόπους που το κείμενο αποκλίνει από ρεαλιστική αφήγηση.

• Αφήγηση όχι γραμμική/τελεολογική, αλλά ακτινωτή,
• διάφορες χρονικότητες (αναμνήσεις).
• Όχι έμφαση σε εξωτερικό περιβάλλον και περιγραφή του, αλλά στον εσωτερικό κόσμο, ροή συνείδησης.
• Τα πρόσωπα απεικονίζονται αποσπασματικά, όχι βάσει των λεγομένων, της δράσης ή εξωτερικής τους εμφάνισης, αλλά από σκέψεις, σχέσεις, ψυχικές εντάσεις, σκέψεις άλλων.
• Όχι παντογνώστης αφηγητής, αλλά πολυπρισματικότητα και πολυγνωμία που υπονομεύουν αντικειμενική αλήθεια και οριστικό νόημα πραγμάτων, προσώπων και κειμένου.
• Υπαινικτικός/ελλιπής λόγος που αναδεικνύει δισταγμούς, αντιφάσεις, υποκειμενική πρόσληψη, συνθετότητα πραγμάτων.

ΑΝΤΡΕ ΜΠΡΕΤΟΝ, «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΝΩΣΗ», 1931 Υπερρεαλισμός, γαλλικά

• Υπερρεαλισμός: επιρροή από φροϋδική ανάλυση ονείρων ως μεταφορικές παραστάσεις υποσυνειδήτου, προσπάθεια σύνδεσης συνειδητού-ασυνειδήτου ώστε φαντασία+καθημερινή πραγματικότητα= απόλυτη πραγματικότητα, τεχνική αυτόματης γραφής χωρίς αποσάθρωση του λόγου (προέκταση σε εμπειρία ύπνωσης), καθολική ανυποταξία, υπέρβαση αντιθέτων, δυνατότητες ασυνειδήτου, τρόπος λόγου=τρόπος πράξης,
• Αυτόματη γραφή
• Συγκεκριμένο, υπαρκτό, χειροπιαστό
• Ερωτικό στοιχείο επικεντρωμένο στην περιγραφή του γυναικείου σώματος
• Πληρώρα εικόνων ανακαλούνται συνειρμικά και αποδίδονται σε κάθε μέρος του σώματος

ΣΑΜΟΥΕΛ ΜΠΕΚΕΤ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ, 1957 Μοντερνισμός, γαλλικά (όπως και το Περιμένοντας τον Γκοντό, μεταγενέστερα έργα του γράφτηκαν στα αγγλικά)

Θέατρο του Παραλόγου

• Ακαθόριστος, κλειστοφοβικός χώρος
• Ανορθολογισμός
• Αδυναμία κατανόησης κόσμου
• Αφαίρεση
• Ανούσιο
• Λιτός σκηνικός χώρος, απουσία φύσης/πραγματικότητας
• Αποδόμηση γλώσσας, λογικής, κανόνων, νοημάτων προτύπων ουμανισμού
• Φθορά ύπαρξης σαν παρτίδα σκάκι
• Αποσπασματικότητα πλοκής
• Ασάφεια γλώσσας
• Στατικότητα σκηνικής δράσης
• Κενότητα, τίποτα
• Τέλος παιχνιδιού: ασφυκτικός κλοιός, ανύπαρκτος τόπος, ακίνητος χρόνος, οπτικοποίηση αποσάθρωσης

Τέλος του παιχνιδιού: α. εξηγήστε ρόλο και σημασία σκηνικών οδηγιών, β. ποια ερμηνεία, με βάση την κατάληξη, δίνεται στον τίτλο του έργου;

• πλειονότητα σκηνικών οδηγιών= Παύση: διακοπή λόγου από σιωπές (αποσιωπητικά: αποσπασματικότητα έκφρασης) διακοπτόμενος λόγος λειτουργεί αντιστικτικά με ορμή δράσης στο μονόλογο του Χαμ. Υπόλοιπες οδηγίες = περιγράφουν αμήχανες και ανούσιες πράξεις Χαμ.
• το παιχνίδι τέλειωσε αλλά το παιχνίδι ξαναρχίζει. Ο Χαμ επικαλείται σιωπή για να δηλώσει όχι μόνο τέλος αλλά και αρχή ξεκινήματος. Το τέλος ενυπάρχει στην αρχή και η αρχή θα φέρει το τέλος: το παιχνίδι συνεχίζεται (λέξεις που γεμίζουν το κενό, αλλά και στοιχειώνουν την πορεία της ύπαρξης).

ΚΡΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΚΟΛΡΙΤΖ – ΕΠΤΑ ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΑΙΞΠΗΡ

Κόλριτζ: ηγετική μορφή ρομαντισμού, πρωτοστάτησε για ανάδειξη Σαίξπηρ ως δραματουργός «κανόνα» (πρότυπο για ρομαντισμό). Συνδέει Σαίξπηρ με αρχαίο θέατρο και φωτίζει 7 σημεία έργου του.

1. Προσδοκία αντί για έκπληξη

2. Προσήλωση στο φυσικό νόμο: όλα τ΄ αντίθετα ελκύουν και επηρεάζουν το ένα το άλλο. Το πάθος του Σαίξπηρ προϋποθέτει ηθική. Γνώση ανθρώπινης φύσης.

Τα ετερογενή γνωρίζουν την ενότητα, όπως και στη φύση. Το πάθος διακρίνει το ένα άτομο από το άλλο, δεν αλλάζει το άτομο σε άλλο είδος. Πάθη, πίστεις θεμελιωμένα στην κοινή ανθρώπινη φύση (όχι τυχαίο άγνοιας ή αρρώστιας)

3. Δεν αναστρέφει την τάξη της φύσης, η διαφθορά δεν περπατάει στο ημίφως.

4. Ανεξαρτησία δραματικού ενδιαφέροντος από πλοκή. Το ενδιαφέρον για την πλοκή οφείλεται στους χαρακτήρες. Φορέας δράσης είναι χαρακτήρες ανάλογα με το κατά πόσο προορίζονται να δέσουν την πλοκή. Δεν είναι κύριος φορέας δράσης το πρόσωπο που δεσπόζει.

5. Ανεξαρτησία ενδιαφέροντος μύθου από πλοκή. Όχι νέες ιστορίες. Διάλεγε ιστορίες α. κατάλληλες για δραματικό του σκοπό, β. μέρος δημοφιλούς παράδοσης = γνωρίζοντας τα ονόματα το ενδιαφέρον περνάει στο πρόσωπο αυτό καθ’ αυτό.

6. Διαποτισμός με λυρικό/ποιητικό στοιχείο.

7. Οι χαρακτήρες συμπεραίνονται από τον αναγνώστη, δεν του δίνονται ρητά: διάφορες ερμηνείες

ΟΥΓΚΟ ΦΟΝ ΧΟΦΜΑΝΣΤΑΛ (αυστριακός συγγραφέας)

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ΤΣΑΝΤΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΦΡΑΝΣΙΣ ΜΠΕΪΚΟΝ

1902: δημοσίευση φανταστικής επιστολής ενός ανύπαρκτου ποιητή στον εμπειριστή φιλόσοφο, υπέρμαχο επιστημονικής σκέψης, οραματιστή τεχνολογικής προόδου Φράνσις Μπέικον λέγοντάς του ότι δεν μπορεί να σκεφτεί/εκφραστεί με συνοχή: υποδηλώνει κλονισμό πίστης στη δύναμη του ορθού λόγου και την πεποίθηση ότι ίσως για την κατανόηση του κόσμου το εμπόδιο είναι η γλώσσα.

Απαρχή ανοιχτής αμφισβήτησης δυνατοτήτων γλώσσας/λογοτεχνίας να αναπαραστήσει/ερμηνεύσει τον κόσμο: γλωσσική κρίση

ΑΝΤΡΕ ΜΠΡΕΤΟΝ (ποιητής/πεζογράφος/κατεξοχήν θεωρητικός υπερρεαλισμού

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΤΟΥ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ

1929: έλεγχος κομμουνισμού = ρήξη υπερρεαλιστών με το κόμμα + πρακτική διαγραφών του Μπρετόν (Δίκη του μεγάλου παιχνιδιού: αντιμέτωπος με σημαντικά στελέχη υπερρεαλιστικής ομάδας)

Β΄ Μανιφέστο υπερρεαλισμού: επαναπροσδιορισμός ως εξερεύνηση και αναταξινόμηση άδηλων δυνατοτήτων του ασυνειδήτου

Έμπνευση = όχι σχέση με ορθολογισμό, συλλογιστική ευφυία

Υπερρεαλισμός: επιδιώκει να αναπαράγει τεχνητά ιδανική στιγμή ιδιόμορφης συγκίνησης που ρίχνει τον άνθρωπο στο Αιώνιο = ψυχική δραστηριότητα αποσπασμένη από τη βούληση: αυτόματη γραφή, αφηγήσεις ονείρων (πιο κοντά στην αλήθεια)

Στόχος: όχι μόνο παραγωγή έργων τέχνης, αλλά φωτισμός μη αποκαλυφθείσας πλευράς, της άλλης όψης του πραγματικού